Allochtonen in de Nederlandse dagbladpers: een vergelijkend onderzoek

Transcriptie

1 Allochtonen in de Nederlandse dagbladpers: een vergelijkend onderzoek Maaike Dekkers Universiteit van Tilburg September 2006

2

3 Allochtonen in de Nederlandse dagbladpers: een vergelijkend onderzoek Masterthesis Interculturele Communicatie September 2006 Maaike Dekkers Begeleider: Prof. dr. W.A. Shadid Tweede lezer: Drs. J. Schaafsma Faculteit Communicatie en Cultuur Universiteit van Tilburg

4

5 Voorwoord Vanuit mijn behoefte aan verdieping ben ik na mijn HBO-studie in september 2005 begonnen aan de verkorte studie Interculturele Communicatie. Mijn interesse voor interculturele communicatie is in de loop der jaren ontstaan door gesprekken met verschillende mensen, ervaringen in het buitenland en de ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving ten aanzien van diversiteit. Het idee voor deze scriptie komt voort uit een kleinschalig onderzoek dat ik heb uitgevoerd voor het vak Interculturele Communicatie. In dat onderzoek ging het om de mogelijk positieve invloed van de media, in het bijzonder de televisieprogramma s PREMtime en Raymann is laat, op de beeldvorming van mensen ten aanzien van allochtonen in de Nederlandse samenleving. In deze scriptie wordt ingegaan op de negatieve beeldvorming via de pers. De landelijke dagbladen Trouw, De Telegraaf en de Volkskrant zijn geanalyseerd ten einde uitspraken te kunnen doen over de overeenkomsten en verschillen tussen de dagbladen in de berichtgeving over allochtonen en allochtone vraagstukken. Graag wil ik iedereen bedanken die op eigen wijze heeft bijgedragen aan deze scriptie. Allereerst wil ik mijn scriptiebegeleider, Prof. dr. W. Shadid, van harte bedanken voor zijn deskundige begeleiding en zijn aandeel in een systematische berenjacht. Daarnaast wil ik graag Hans Goosen bedanken voor alle waardevolle en leerzame gesprekken met betrekking tot de planning en aanpak van deze onderneming, en voor de taalkundige correcties van mijn teksten. Zouligha El Bahi en Margreet Schuiling wil ik bedanken voor hun aanwezigheid, de afleiding en de gezelligheid, maar ook voor de adviezen en het inhoudelijk commentaar tussendoor. Verder wil ik graag mijn oma bedanken voor het bewaren van de exemplaren van Trouw die ik nodig had voor mijn onderzoek. Met het besef dat ik zonder genoemde begeleiding en steun van mijn omgeving niet zover was gekomen, wil ik tenslotte ook Pim Goosen, mijn ouders en mijn broer, mijn vrienden, en alle anderen die (indirect) aanwezig waren tijdens het schrijven van deze scriptie heel erg bedanken. Maaike Dekkers Tilburg, 12 september 2006

6

7 Inhoudsopgave Inleiding Theoretisch kader Oorzaken van negatieve opvattingen Sociologie Politiek Theorieën over de effecten van de media De media hebben veel invloed Zowel de media als het publiek zelf hebben invloed Tekortkomingen van de media Onderzoek naar beeldvorming over allochtonen in dagbladen Gevolgen van negatieve beeldvorming Veranderen van vooroordelen via de media Strategieën en aanbevelingen voor de journalistiek Onderzoeksvragen Methode en technieken Selectie en analyse van kranten en artikelen in eerder onderzoek Selectie van de kranten Selectie van artikelen Analyse van artikelen Selectie en analyse van kranten en artikelen in dit onderzoek Definiëring Selectie van kranten Typering van de geselecteerde kranten Selectie van artikelen Analyse van artikelen Bijzonderheden bij de data...48

8 3 Analyse van de resultaten Globaal overzicht van de onderwerpen in de berichtgeving Sociaal-culturele zaken Immigratie Politiek Religie Karakterisering van de inhoud van de berichtgeving Genre Soort bericht Kwalificatie bericht Second opinion, weerwoord en een vergelijking met autochtonen Karakterisering van de vorm van de berichtgeving Plaats van de berichtgeving in de krant Omvang van de onderzochte berichten Omvang van de foto s bij de onderzochte berichtgeving Karakterisering van de actoren die in de berichtgeving aan bod komen Sekse actoren Etniciteit actoren Functie actoren Conclusies...83 Bronverwijzing...89 Bijlagen...93 Bijlage 1: Codeboek...94 Bijlage 2: Categorisering van kranten en foto s...99

9 Inleiding Op 11 mei 2000 kopte de Volkskrant met Integratie stopt bij de voordeur. Het artikel doet verslag van een onderzoek naar de islam en de multiculturele samenleving, zoals dat is uitgevoerd in opdracht van de Volkskrant. Hieruit blijkt dat de helft van de Turken en Marokkanen zich niet Nederlands voelt, een kleine minderheid zou zich evenveel Nederlands als Turks of Marokkaans voelen. In een artikel in de Telegraaf van 4 augustus 2005 waar het Minderheden onderzoek op de Arbeidsmarkt wordt gepresenteerd, blijkt dat jonge Antillianen en Arubanen zich steeds minder Nederlander voelen en steeds meer allochtoon. Het gevoel allochtoon te zijn is afgelopen jaar toegenomen. Onder Surinamers en onder Marokkanen groeide dit gevoel het meest. In de Trouw van 4 augustus 2005 stond een artikel over hetzelfde onderzoek met als titel Allochtonen voelen zich meer allochtoon. Daarin werd vermeld dat bij allochtonen het gevoel allochtoon te zijn in 2005 was toegenomen in vergelijking met Een andere conclusie uit het onderzoek van de Volkskrant in 2000 was dat veertig procent van de allochtone en autochtone Nederlandse jongeren een onoverbrugbare kloof ziet tussen de westerse waarden en islamitische familiewaarden. Daarbij vreest ruim een kwart van de autochtonen het islamitisch gevaar en ziet een kwart van de Turken en een derde van de Marokkanen West- Europa als een gevaar voor de islam. In een artikel in de Telegraaf van 15 juli 2005 worden resultaten uit een internationaal onderzoek gepresenteerd. Daaruit blijkt dat in Nederland 51% van de Nederlanders negatief staan ten opzichte van moslims. Van de ondervraagde volkeren blijken Nederlanders de meeste problemen te hebben met moslims. Dit rechtvaardigde voor de schrijver van het artikel de conclusie dat in Nederland de publieke opinie zich tegen moslims keerde. Brants (1998) heeft onderzoek gedaan naar de opvattingen van Nederlanders over buitenlanders en zegt dat deze opvattingen stabiel zijn over de jaren. Uit het onderzoek komt wel naar voren dat Nederlanders door de tijd heen op sommige punten toleranter zijn geworden en op andere punten juist weer niet. Ook Gijsberts & Davos (2005) hebben onderzoek gedaan naar de opvattingen over allochtonen door middel van het uitdelen en analyseren van enquêtes. Het onderzoek ging specifiek in op de stereotypering van allochtonen en autochtonen onderling, de houding van 9

10 allochtonen en autochtonen ten opzichte van minderheden en het door allochtonen ervaren klimaat ten opzichte van minderheden. Uit het onderzoek van Gijsberts & Davos (2005) komt onder andere naar voren dat over het geheel genomen de opvattingen van allochtonen en autochtonen over elkaar redelijk mild zijn. Allochtonen zijn iets positiever over autochtonen dan omgekeerd. De houding van allochtonen en autochtonen ten opzichte van minderheden is in de verschillende groepen erg gemengd. Een gemeenschappelijke noemer is dat zowel allochtonen als autochtonen over het algemeen vinden dat er teveel allochtonen zijn. Autochtonen lijken een negatievere houding te hebben ten opzichte van minderheden dan allochtonen. Met betrekking tot het klimaat dat allochtonen in Nederland ervaren, onderschrijven allochtonen de stelling dat Nederland open staat voor andere culturen. Ze zijn daarentegen het minst te spreken over de kansen die buitenlanders in Nederland krijgen. De uitkomsten uit het onderzoek van Gijsberts & Davos (2005) zijn iets positiever dan de bevindingen van Shadid (1998). Shadid (1998) heeft de negatieve beelden van autochtonen over allochtonen zoals die in de literatuur naar voren komen, zichtbaar gemaakt. De beelden die uit de literatuur naar voren komen, hebben betrekking op onder andere de vermeende inferieure cultuur van allochtonen, en in het bijzonder de cultuur van allochtonen met een islamitische achtergrond, die een gevaar zou vormen voor de Nederlandse cultuur. De westerse cultuur wordt als superieur beschouwd. Argumenten daarvoor zijn de Verklaringen van de Rechten van de Mens en de vrijheid van meningsuiting die in deze westerse cultuur besloten zouden liggen. Een islamoloog die de islam als een tijdbom onder de Nederlandse samenleving ziet, en een emeritus hoogleraar Arabisch die stelt dat moslims minder gericht zijn op verzoening tussen de islam en het christendom, maar juist op uitbreiding van de islam en de ondergang van het christendom, bevestigen dit beeld. Ook gezinsverhoudingen, met name de positie van de vrouw, en de relatie tussen ouders en kinderen zijn in de onderzochte literatuur volgens Shadid (1998) een bron van afkeuring. Vrouwen zouden een ondergeschikte positie bekleden binnen een huwelijk waarin de huwelijkspartners geen wederzijdse affectie kennen. Kinderen zouden voornamelijk nuttig zijn voor status en macht. Allochtone ouders zouden daarom ook niet van hun kinderen houden en ze als vervangbaar beschouwen. Daarnaast zouden Turken en Marokkanen een fatalistische en collectivistische instelling hebben die hen zou beletten individuele initiatieven te ontplooien. Ook verbetering van hun maatschappelijke positie zou daardoor worden belemmerd. Deze instelling zou zich uiten in een onderdanige en afhankelijke houding die tot problemen zou leiden in de hulpverlening. Ten 10

11 slotte zouden Turken en Marokkanen onaangepast gedrag vertonen ten aanzien van de Nederlandse samenleving. Sommige schrijvers vinden van allochtone zijde geen bereidheid zich aan te passen en interpreteren de oprichting van islamitische scholen als een verzet tegen aanpassing. Shadid (1998) merkt hierbij op dat dergelijke conclusies in de onderzochte literatuur weinig onderbouwd zijn. Het gaat voornamelijk om anekdotes en persoonlijke impressies. De beelden zijn volgens hem sterk vertekend. Dit geldt niet alleen voor autochtonen over allochtonen maar ook voor allochtonen over autochtonen. Deze vertekening kan volgens Shadid (1998) het gevolg zijn van de culturele achtergrond van de schrijvers: ( ) de eigen cultuur is het prisma waarmee naar anderen wordt gekeken en dat prisma bepaalt in grote mate de selectiviteit van de waarnemer. (Shadid, 1998:206). Ook kunnen volgens hem de eigen ervaring, de context waarin die plaatsvindt, het sociale netwerk en de sociaal-economische positie van de schrijvers de oorzaak zijn van de vertekening. Negatieve beelden over allochtonen lijken ook anno 2006 niet uit de wereld. In dit onderzoek zal worden ingegaan op de relatie tussen negatieve beelden over allochtonen in de Nederlandse samenleving en de rol van de media in die negatieve beeldvorming. Verschillende Nederlandse dagbladen worden onderling vergeleken ten aanzien van hun berichtgeving over allochtonen en allochtone zaken. Deze scriptie is opgebouwd uit vier hoofdstukken. Allereerst wordt in hoofdstuk 1 een theoretisch kader geschetst waarbinnen het onderzoek kan worden geplaatst. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de methode en technieken die zowel in eerder onderzoek als in dit onderzoek is toegepast. Vervolgens wordt in hoofdstuk 3 ingegaan op de resultaten. Ten slotte worden in hoofdstuk 4 de conclusies weergegeven die voortkomen uit dit onderzoek. 11

12 12

13 1 Theoretisch kader In dit hoofdstuk wordt een kader geschetst waarbinnen het onderzoek dat is uitgevoerd kan worden geplaatst. Aan bod komen mogelijke oorzaken van negatieve opvattingen over allochtonen. Daarbij wordt in paragraaf 1 ingegaan op oorzaken binnen de sociologie en de politiek, en wordt in paragraaf 2 ingegaan op oorzaken binnen de media. Verschillende mediatheorieën worden daarbij behandeld. In paragraaf 3 worden een aantal tekortkomingen van de media onder de loep genomen. Daarna worden in paragraaf 4 drie studies beschreven die ingaan op de beeldvorming over allochtonen in de pers. Vervolgens wordt in paragraaf 5 ingegaan op de gevolgen van negatieve beeldvorming in de media. In paragraaf 6 wordt daarna globaal ingegaan op de mogelijkheid van het veranderen van vooroordelen via de media, in paragraaf 7 komen daarbij specifiek een aantal strategieën en aanbevelingen aan bod. In paragraaf 8 ten slotte worden de onderzoeksvragen voor dit onderzoek gepresenteerd. 1.1 Oorzaken van negatieve opvattingen In de inleiding is ingegaan op de heersende opvattingen over allochtonen. Uit onderzoek van Shadid (1998) blijkt dat deze niet bijzonder positief genoemd kunnen worden. De oorzaken van de negatieve opvattingen over allochtonen worden door onderzoekers onder andere gezocht in de sociologie en in de politiek. Hieronder worden deze oorzaken kort beschreven Sociologie Verklaringen voor negatieve attituden ten aanzien van minderheden worden vaak gezocht in de sociaal-psychologische en sociologische theorieën. Een daarvan is de sociale identiteitstheorie van Taijfel (Vergeer, 2000). De veronderstelling van deze theorie is dat mensen streven naar een positieve identiteit. Dit kan bereikt worden door deel uit te maken van groepen met een hoge status en een goede maatschappelijke positie. Een bekend verschijnsel daarbij is dat groepsleden de neiging hebben bepaalde karakteristieken van de eigen groep en de andere groep te 13

14 overdrijven, zodat het onderscheid tussen in-group en out-group duidelijker wordt. Een ander verschijnsel dat optreedt, is dat men zich over de leden van de outgroup zeer generaliserend uitlaat, terwijl men zich over de eigen groep juist genuanceerd uitlaat. Dit wordt ook wel positive distinctness genoemd (Vergeer 2000). Deze theorie heeft de beperking dat ze vrij algemene uitspraken doet en dat ze weinig specifiek is over de verdere ontwikkelingen in de tijd met daarbij de vraag of die ontwikkelingen zich bij alle groepsleden even sterk voordoet. Een theorie die daar wel aandacht aan besteedt, is de realistisch-conflicttheorie. Deze theorie geeft een verklaring voor het mechanisme beschreven in de sociale identiteitstheorie van Taijfel. Doordat groepen bepaalde belangen hebben die betrekking hebben op schaarse goederen, zowel in de zin van materiële goederen zoals inkomen of huisvesting, als in de zin van immateriële goederen zoals status en macht, ontstaat er een conflict. Wat de ene groep heeft, kan de andere groep niet hebben. Dit conflict leidt ertoe dat enerzijds de identificatie en solidariteit met de eigen groep wordt vergroot en anderzijds negatieve gevoelens naar de andere groepen toenemen. Een combinatie van de sociale identiteitstheorie en de realistisch-conflicttheorie levert volgens Vergeer (2000) het beeld op dat feitelijke concurrentie in de vorm van status, inkomen of huisvesting invloed heeft op subjectief ervaren dreiging of concurrentie. Dit leidt tot een sterke identificatie met de eigen groep en etnocentrische gevoelens zoals discriminatie of uitsluiting jegens andere groepen. Aangezien allochtonen in Nederland zich overwegend in de zwakkere posities binnen de samenleving bevinden, ervaren autochtonen in dezelfde posities de meeste concurrentie van allochtonen. Het gaat dan vooral om lager opgeleide autochtone Nederlanders, middenstanders en werklozen Politiek Een andere oorzaak van negatieve beeldvorming heeft te maken met politiek. Volgens Verstraeten (1991) gaan Europese onderzoekers ervan uit dat een intolerante of racistische houding wordt veroorzaakt door economische omstandigheden en het politieke cynisme. Volgens hem is het onaangepast of onbestaand beleid van de overheid (...) ongetwijfeld op dit vlak een (...) oorzakelijke factor (Verstraeten, 1991:18). Verstraeten (1991) vindt echter wel dat de media door het kader waarbinnen informatie wordt gepresenteerd, het publiek argumenten in handen geven om een xenofobe houding te kunnen verantwoorden. Hij verwijst hierbij naar onderzoek 14

15 van Van Dijk (1978) waarin mensen wordt gevraagd hun racistische houding te beargumenteren. In de meeste gevallen verwezen mensen naar zaken die ze in de media hebben gezien, gehoord of gelezen. Nederlandse onderzoekers leggen volgens Brants (1998) de oorzaak van deze houding bij de beeldvorming in de media. In de volgende paragraaf zal dan ook uitgebreid worden ingegaan op onderzoek naar de effecten van de media op de beeldvorming van het publiek. 1.2 Theorieën over de effecten van de media In de twintigste eeuw is het aantal massamedia toegenomen door de komst van film, radio, televisie en digitale media. Daarnaast is het bereik van deze media toegenomen waardoor steeds meer mensen werden geconfronteerd met verschillende mediaboodschappen. Door deze ontwikkelingen ontstond halverwege de twintigste eeuw maatschappelijke bezorgdheid over de mogelijk kwalijke invloeden van mediaboodschappen, vooral over de invloed van geweld op televisie (De Boer & Brennecke, 2003). In dit onderzoek zal worden ingegaan op de bijdrage van de media aan negatieve opvattingen ten aanzien van allochtonen. De komst en aanwezigheid van etnische minderheden in Nederland blijkt vaak samen te gaan met negatieve opvattingen ten aanzien van deze groepen (Vergeer, 2000). In de wetenschap wordt voor onderzoek naar de effecten van de media niet alleen gebruik gemaakt van sociale en psychologische theorieën, daarnaast zijn er specifiek binnen de communicatiewetenschap nieuwe theorieën ontwikkeld. In deze paragraaf zal worden ingegaan op twee stromingen binnen de massacommunicatie die de effecten bespreken van de media op het publiek (De Boer & Brennecke, 2003). De eerste stroming gaat uit van een grote invloed van de media op negatieve attituden; de onderzoeken van Van Dijk (1983, 1997, 2000) passen binnen deze stroming; bij de bespreking zullen de begrippen agendasetting, priming en framing aan bod komen. De tweede stroming gaat uit van de invloed van zowel de media als het publiek zelf op negatieve attituden. Bij de bespreking van de tweede stroming wordt ingegaan op de culturele indicatorenbenadering en op onderzoek van Vergeer (2000). 15

16 1.2.1 De media hebben veel invloed De vertegenwoordigers van de eerste stroming gaan ervan uit dat de media veel macht hebben. Zij onderzoeken de media-inhoud en het publiek om te achterhalen welke effecten bij het publiek zullen optreden. De media spelen volgens Van Dijk (1997) een belangrijke rol in de voortzetting van de huidige etnische status quo, net als in de voortzetting van racisme en etnische ongelijkheid. Een aantal zaken zijn volgens Van Dijk (1983, 1997) van belang in de productie van negatief nieuws over minderheden. Ten eerste is de nieuwswaarde van belang. Omdat over dingen die goed gaan, weinig valt te zeggen, zijn deze niet erg opwindend en dus niet interessant. Dat zou wel het geval zijn bij problemen en conflicten, en dat verklaart waarom deze eerder in de krant komen dan goed nieuws. Ten tweede bestaat er een etnocentristische tendens om minder en negatiever te schrijven over zij-groepen. Doordat voornamelijk de autochtone elite toegang heeft tot de media wordt het perspectief van deze elites in de media als leidraad gebruikt (Van Dijk 1983, 1997, 2000). De perspectieven hebben betrekking op onderwerpen als het minderhedenbeleid, etnische ongelijkheid, racisme en vooroordelen. Deze benadering van Van Dijk is in overeenstemming met wat in de theorie als agendasetting wordt aangeduid. De ideeën achter het begrip agendasetting hebben al hun oorsprong in de jaren vijftig van de twintigste eeuw. Agendasetting De agendasettingtheorie gaat ervan uit dat media, door hun selectie van onderwerpen, voor het publiek bepalen wat belangrijk is (De Boer & Brennecke, 2003). Volgens de agendasettingtheorie komt datgene waar het publiek over praat en denkt, uit de media. Bernard Cohen heeft dit treffend weergegeven in de volgende veel geciteerde uitspraak: The press (...) may not be successful much of the time in telling people what to think, but is stunningly successful in telling people what to think about. (Cohen, 1993:13 in De Boer & Brennecke, 2003:186). Men spreekt van agendasetting als er een zodanige overeenkomst tussen de media-agenda en de publieksagenda kan worden geconstateerd dat het verschil niet gebaseerd kan zijn op toeval. Een verklaring voor het optreden van een agendasetting-effect wordt gezocht in de psychologie. Volgens McCombs (1994, in De Boer & Brennecke, 2003) heeft de mens over het algemeen voortdurend behoefte aan oriëntatie op zijn omgeving. Naarmate een individu onzekerder is over een bepaald onderwerp of meer interesse heeft in een bepaald onderwerp, wordt de behoefte aan 16

17 informatie over de omgeving sterker. Onderzoek naar agendasetting heeft tot nu toe aangetoond dat het effect van de media-agenda s op de publieksagenda s vrij groot is. Er is bijvoorbeeld ondersteuning te vinden voor de hypothese dat de media invloed hebben op wat het publiek als wel of niet relevante maatschappelijke problemen ziet, maar ook voor de hypothese dat de onderwerpen die de media benadrukken niet noodzakelijk de werkelijkheid reflecteren. Ook ondersteunt onderzoek tot nu toe de hypothese dat de interpretatiekaders die de media gebruiken van invloed zijn op de interpretatiekaders die het publiek gebruikt. Het effect van agendasetting is echter afhankelijk van de rol die interpersoonlijke communicatie speelt. Hierdoor zou men kunnen zeggen dat agendasetting niet alleen een aangelegenheid is die zich puur en alleen afspeelt binnen de media; ook het publiek zou op agendasetting van invloed kunnen zijn. Op twee manieren kan interpersoonlijke communicatie van invloed zijn op het agendasetting-effect. Enerzijds kan het agendasetting-effect klein zijn als men veel gebruik maakt van interpersoonlijke communicatie en weinig gebruik maakt van informatie via de media. Anderzijds kan het agendasetting-effect juist versterkt worden als de interpersoonlijke communicatie aansluit bij de media-inhoud. Doordat men praat en nadenkt over de door de media aangereikte onderwerpen, kan dit een homogeniserend effect hebben op de verschillende groepen in de maatschappij: er kan consensus ontstaan binnen het publiek; het publiek vormt daardoor een gemeenschap. Dit homogeniserend effect ontstaat wanneer de groepen waartussen verschillen bestaan van dezelfde of zeer sterk overeenkomstige media gebruik maken. Daarnaast ontstaat een homogeniserend effect wanneer de individuen in hoge mate ontvankelijk zijn voor agendasettingeffecten. Deze ontvankelijkheid hangt af van een groot aantal factoren waaronder taalgebruik, mate van blootstelling aan het medium, vertrouwen in het medium. Volgens Van Dijk (1997) worden kritische stemmen die de minderheden representeren over het algemeen door de media gemarginaliseerd en aan de kant gezet. Elk onderwerp dat een andere visie laat zien, wordt verder onderbelicht gelaten: Thus, young Moroccans in the Netherlands have easy topical access to the front pages of the quality press when a scholarly or bureaucratic report shows that they engage in street crime, but not when other documents show how they are being victimized by discriminatory employers wo refuse to hire them. (Van Dijk, 1997:19). De onderwerpen die de media behandelen met betrekking tot minderheden zijn dan ook weinig gevarieerd en gaan voornamelijk over problemen. Hiermee wordt het publiek een schema of 17

18 frame aangereikt dat hen helpt de groepen te plaatsen. De zij-groep wordt daarbij over het algemeen gepresenteerd als problematisch en gevaarlijk voor de samenleving. Dit mechanisme is in de literatuur scherp geformuleerd door middel van de concepten priming en framing. Priming Priming wordt sinds de jaren tachtig in verband gebracht met agendasetting. Priming is echter niet het op de agenda zetten van bepaalde onderwerpen door de media maar het bepalen van de beoordelingsmaatstaven voor het publiek. Priming is het psychologisch proces waarbij de aandacht van de media voor bepaalde aspecten van onderwerpen het geheugen van mensen activeert en waardoor invloed uitgeoefend wordt op het informatieverwerkingsproces en de meningsvorming. Een waardeoordeel wordt vaak intuïtief gegeven op basis van de meest toegankelijke informatie. De meest toegankelijke informatie is vaak datgene wat men recent en in grote hoeveelheden heeft gehoord, gelezen of gezien. Als het accent van de verslaggeving over president Bush vooral gericht is op de manier waarop hij in zijn persoonlijke leven bijvoorbeeld veel aandacht besteedt aan zijn gezin, dan zal het publiek hem anders beoordelen dan wanneer de kranten bol zouden staan van bijvoorbeeld de weinig effectieve manier waarop hij om is gegaan met de opbouw van de stad New Orleans na de verwoestingen door de orkaan Katrina. Agendasetting leidt er in beide gevallen toe dat er over Bush gepraat wordt, priming bepaalt echter over welke eigenschappen van Bush er wordt gepraat. Deze meningsbeïnvloeding geschiedt niet op basis van inhoudelijke argumenten of overreding. Het is echter wel zo, dat naarmate men meer kennis heeft over een bepaald onderwerp, de berichtgeving minder invloed uitoefent op die persoon. Volgens De Boer & Brennecke (2003) kan priming ook worden beschouwd als mogelijke psychologische verklaring voor agendasetting en framing. Door de uitbreiding van het concept agendasetting met het concept van priming kan in de theorie beter beschreven worden hoe sterk de invloed van de media op het publiek kan zijn. Framing Framing heeft betrekking op de productie, de inhoud en de effecten van mediaboodschappen. Daarbij speelt de selectie van kenmerken en eigenschappen die van belang zijn bij een bepaald onderwerp door de journalist een belangrijke rol. Deze selectie is afhankelijk van interne en externe factoren. Interne factoren zijn bijvoorbeeld de tijd die de journalist heeft voor het 18

19 schrijven van een artikel of de waarden en normen van de journalist. Externe factoren zijn bijvoorbeeld belangengroeperingen, de politiek, en voorlichters. Door selectie van kenmerken en eigenschappen bepalen media niet alleen de onderwerpen die bij het publiek onder de aandacht komen, maar ook het frame van waaruit het publiek het onderwerp zal interpreteren. Dit heeft bijvoorbeeld invloed op de vraag bij wie het publiek de verantwoordelijkheid legt voor bepaalde problemen die in het nieuws worden aangesneden. Framing heeft invloed op zowel individueel als maatschappelijk niveau. Op individueel niveau kan framing het informatieverwerkingsproces beïnvloeden en attitudes over een bepaald onderwerp veranderen. Op maatschappelijk niveau kan framing sociale en politieke processen beïnvloeden zoals collectief gedrag en beleidsbeslissingen. Het verschil met agendasetting is dat priming en framing niet alleen betrekking hebben op waarover mensen praten en denken maar ook op hoe mensen over deze zaken praten en denken. Semetko & Valkenburg (2000) hebben een kwantitatieve inhoudsanalyse gedaan van de meest gebruikte frames in het landelijke Nederlandse nieuws van 1 mei tot 20 juni In deze periode vond de Europtop plaats. Hun onderzoek gaat na hoe hierover door de media werd gerapporteerd. Er zijn zowel kranten, De Telegraaf, Algemeen Dagblad, Volkskrant en NRC Handelsblad, als televisieprogramma s geanalyseerd: NOS-Journaal, RTL-Nieuws en Hart van Nederland. Het onderzoek had onder andere als doel erachter te komen of het gebruik van frames in televisienieuws en in de pers verschilt tussen en binnen deze media. In het onderzoek is gekozen voor een deductieve manier van werken. Bij de deductieve manier worden van tevoren een aantal frames gedefinieerd en wordt in het nieuwsverhaal gekeken of die vastgestelde frames aanwijsbaar zijn. Deze methode kan makkelijk worden herhaald; het gevaar is alleen dat bepaalde aanwezige, niet van tevoren gedefinieerde frames over het hoofd kunnen worden gezien. Het is daarentegen makkelijk om verschillen tussen de verschillende media te onderzoeken. Semetko & Valkenburg (2000) onderscheiden in hun onderzoek naar framing vijf frames in het nieuws: 1. Conflict frame: de nadruk ligt hier op het conflict tussen individuen, groepen of instituten als een manier om de interesse van het publiek te wekken. 2. Human interest frame: de nadruk ligt in dit frame op het persoonlijke of emotionele perspectief van een gebeurtenis, onderwerp of probleem. 3. Economic consequences frame: in dit frame ligt de nadruk op de economische consequenties van een gebeurtenis, probleem of onderwerp voor individuen, groepen, 19

20 instituties, regio s of landen. 4. Morality frame: een probleem, onderwerp of gebeurtenis wordt in dit frame geplaatst in de context van morele beschrijvingen of religieuze grondbeginselen. Meestal gebeurt dit indirect door citaten of het verwoorden van bepaalde standpunten van anderen. 5. Responsability frame: in dit frame wordt een probleem, onderwerp of gebeurtenis gepresenteerd op zo n manier dat de verantwoordelijkheid voor de oplossing ervan ofwel bij de overheid ofwel bij het individu of de groep wordt gelegd. Over het algemeen valt het in de pers op dat op een schaal van sensationeel nieuws naar sober en serieus nieuws De Telegraaf te plaatsen valt aan de kant van het sensationele nieuws, AD in het midden, en NRC aan de kant van het sobere en serieuze nieuws. Hoe sensationeler het nieuws, hoe meer aandacht de krant besteedt aan criminaliteit. Andersom geldt: hoe soberder het nieuws, hoe meer aandacht er is voor buitenlands, Europees, politiek en economisch nieuws. Bij het televisienieuws valt het NOS-Journaal te plaatsen aan de sobere kant en Hart van Nederland aan de sensationele kant. Tussen het NOS-Journaal en RTL-Nieuws was weinig verschil; alleen besteedde het NOS-Journaal meer aandacht aan Europa en RTL-Nieuws meer aandacht aan economie. Uit de resultaten kwam naar voren dat het responsability frame het meest voorkwam in het nieuws, daarna het conflict frame en het economic frame. Deze frames werden het meest gebruikt door de serieuze en sobere media. Daarna kwam het human interest frame vaak voor; dit frame werd vooral gebruikt door de sensationelere media, terwijl het morality frame nauwelijks voor kwam. Uit de resultaten kwam ook naar voren dat berichten over Europa en Europese integratie vaker werden geframed in het responsability en het economic consequences frame dan berichten over criminaliteit. Berichten over criminaliteit werden vaker geframed in het human interest frame. Via de media krijgt men toegang tot de publieke discussie; de media zijn daarbij doorgeefluik van kennis, ideologieën en houdingen. Het is volgens Van Dijk (1983) daarom ook niet verwonderlijk dat de witte lezers een vertekend beeld krijgen van het minderhedenbeleid. Daarbij speelt ook mee dat de meeste lezers weinig tot geen contract hebben met de etnische groepen; zo is het beeld dat de media schetsen daarom het enige beeld dat ze hebben van etnische groepen. Naast het feit dat media in het algemeen onvoldoende en op een negatieve of eenzijdige manier berichten over 20

21 minderheden in de samenleving, hebben ze ook nauwelijks een beleid ontwikkeld voor de bespreking van minderheden in de krant en weinig directe contacten met minderhedenorganisaties. Er zijn bovendien weinig mensen uit die minderheidsgroepen in dienst van de media. Op deze manier, moedwillig of niet, spelen de media volgens hem een belangrijke rol in de voortzetting van racisme in de samenleving. Ondanks de officiële regels tegen discriminatie en racisme in de Nederlandse samenleving worden volgens Van Dijk (2000) bijvoorbeeld in bepaalde brieven in kranten openlijk etnische of racistische vooroordelen gepresenteerd zonder enige vorm van weerlegging. Van Dijk (2000) heeft het daarom over the new racism. In het nieuwe racisme worden minderheden niet beschreven als biologisch inferieur zoals in de bekende, traditionele' vorm van racisme, maar anders, voornamelijk in termen van deficiënties die gecorrigeerd zouden moeten worden. Het gaat dan bijvoorbeeld om drugsgebruik, eenoudergezinnen en mensen die leven van een uitkering. Nieuw racisme komt voornamelijk voor op het gebied van geschreven teksten en gesprekken, zoals normale conversaties, vergaderingen, sollicitatiegesprekken, politieke propaganda, tv-programma s en kranten. Het is niet zo duidelijk zichtbaar als het traditionele racisme, het wordt zelfs als natuurlijk en normaal ervaren door leden van de dominante groep, maar het marginaliseert en sluit volgens Van Dijk (1997) net zo effectief minderheden uit Zowel de media als het publiek zelf hebben invloed De vertegenwoordigers van de tweede stroming besteden zowel aandacht aan het publiek als aan de inhoud van de media. Of de media veel invloed hebben of dat het publiek zelf voor een effect zorgt is beide niet uitgesloten. Een voorbeeld van een theorie binnen deze stroming is de culturele-indicatorenbenadering. Culturele-indicatorenbenadering De culturele-indicatorenbenadering van Gerbner (Vergeer, 2000 en De Boer & Brennecke, 2003) is uitgewerkt naar aanleiding van de maatschappelijke bezorgdheid over de invloed van televisie op het publiek. Volgens Gerbner is massacommunicatie geen eenzijdig en lineair proces. Enerzijds worden de opvattingen van het publiek bepaald door de media-inhoud, anderzijds dringen opvattingen van het publiek, of elementen daarvan, door tot de media-inhoud. De 21

22 culturele-indicatorenbenadering omvat daarom een aantal verschillende uitgangspunten. Uitgangspunten Een uitgangspunt van de culturele-indicatorenbenadering is dat de media, en in het bijzonder de televisie, socialisators en cultivators van de hedendaagse samenleving zijn. De media functioneren volgens Gerbner als een soort cultuurverspreider. De televisie speelt in praktisch elk huishouden een rol. De gevolgen van blootstelling aan de televisie noemt hij cultivering. Een ander uitgangspunt is dat het kijkgedrag van het publiek non-selectief is, in ieder geval met betrekking tot de televisie. Most viewers watch by the clock and not by the program (Gerbner in De Boer & Brennecke 2003:163). Een ander uitgangspunt is dat de werkelijkheid zoals de televisie die schetst, een andere is dan de echte werkelijkheid. De werkelijkheid zoals die op de televisie wordt gepresenteerd, is volgens Gerbner een mengeling van realiteit en fictie, een simplificatie van de werkelijkheid met een stereotype visie op de maatschappij. Dit heeft tot gevolg dat de kijker de echte werkelijkheid in televisietermen gaat interpreteren. Deze uitgangspunten worden in drie onderzoeksniveaus onderzocht. Onderzoeksniveaus De culturele-indicatorenbenadering is uitgewerkt op drie onderzoeksniveaus, waarbij het eerste onderzoeksniveau zich voornamelijk richt op de analyse van factoren die van invloed zijn op de productie van mediaboodschappen, de institutional process analysis. Volgens Gerbner spelen negen instanties of personen een rol in de productie van de media. Dit zijn volgens hem de overheid, financiers zoals subsidieverstrekkers of adverteerders, het management van de mediaorganisatie, de toeleveringsorganisaties van producten of ideeën zoals de dienst Kijk- en Luisteronderzoek of Endemol, collega-programmamakers waardoor een soort norm wordt bepaald, concurrentie, experts zoals schrijvers en technici, belangengroeperingen en organisaties, en ten slotte het publiek door aandacht en waardering middels kijkcijfers uit te drukken. Dit onderzoeksgebied is volgens Gerbner belangrijk, maar voor de bestudering van de media-impact minder relevant dan de volgende twee. Het tweede onderzoeksniveau richt zich op de analyse van de mediaboodschap zelf, de message system analysis. Door middel van een inhoudsanalyse van het totale televisieaanbod kan men achterhalen wat de televisiewerkelijkheid is. Daarbij spelen vier soorten maten een rol die samen 22

23 de culturele indicatoren vormen: de aandachtsmaat meet de frequentie van het voorkomen van bepaalde onderwerpen in een mediaboodschap, de nadrukmaat stelt vast wat als belangrijk wordt aangemerkt in een boodschap, de tendensmaat onderzoekt of iets in positieve of negatieve zin wordt getoond en de structuurmaat ten slotte stelt vast welke verbanden tussen verschijnselen worden gelegd. In de meeste studies zijn hiermee geweld en misdaad op televisie gemeten. De theorie kan echter ook op andere onderwerpen worden toegepast, zoals door Vergeer (2000) op de opvattingen over etnische minderheden; verderop in deze paragraaf zal daar nog op ingegaan worden. De kennis van de eerste twee onderzoeksniveaus is belangrijk om het derde nivau te kunnen onderzoeken. Het derde en belangrijkste niveau binnen de benadering van Gerbner gaat in op de analyse van de cultivering die mediaboodschappen bij het publiek overbrengen, de cultiveringsanalyse (De Boer en Brennecke, 2003). De functie van de televisie is volgens Gerbner het verspreiden en stabiliseren van sociale patronen met als doel weerstand tegen veranderingen te cultiveren. Om de invloed te meten wordt een onderscheid gemaakt tussen zware en lichte kijkers die verschillende vragen met een aantal antwoorden krijgen voorgeschoteld. Een van de antwoorden is het zogenoemde televisieantwoord. (Wat een televisieantwoord is, is al eerder vastgesteld in de inhoudsanalyse.) Als het percentage zware kijkers dat het televisieantwoord geeft, aanzienlijk hoger is dan het percentage lichte kijkers die hetzelfde antwoord geeft, is volgens Gerbner het wereldbeeld of de werkelijkheid van de kijker door televisie beïnvloed. Uit onderzoek blijkt dat zware kijkers meer angst en achterdocht ervaren ten aanzien van de eigen veiligheid dan lichte kijkers. Er is echter veel kritiek op de culturele-indicatorenbenadering van Gerbner. De kritiek is voornamelijk van methodologische aard en heeft betrekking op bepaalde definities en op de aandachtsmaat voor het meten van de geweldsindex. Ook worden de verklaring van de verschillen tussen zware en lichte kijkers in twijfel getrokken; er zouden nog andere dan de gemeten variabelen een rol kunnen spelen. Naar aanleiding van de kritiek is de cultiveringsanalyse verfijnd. De culturele-indicatorenbenadering toegepast op de pers De meest algemene hypothese die uit de culturele-indicatorenbenadering kan worden opgemaakt, is volgens Vergeer (2000) dat blootstelling aan televisie over het algemeen de meningen van de kijkers beïnvloed. Net als televisie zijn dagbladen een belangrijke bron van informatie en net als 23

24 televisieprogramma s verschillen ook kranten van elkaar. Vergeer heeft de cultiveringsanalyse dan ook toegepast op de lezers van dagbladen met het idee dat blootstelling aan verschillende dagbladen, net als blootstelling aan verschillende televisieprogramma s, verschillende effecten bij het publiek teweeg brengt. Hij gebruikte daarbij de kennis van eerder onderzoek van Bovenkerk (1978) en Van Dijk (1969b, 1993) als zijnde de resultaten van een message system analysis, waaruit blijkt dat dagbladen etnische minderheden afschilderen als een algemene dreiging voor de samenleving. De verwachting is dat de lezers van De Telegraaf etnische minderheden als dreigender ervaren dan de lezers van de Volkskrant doen. Uit de resultaten komt naar voren dat mensen die worden blootgesteld aan De Telegraaf etnische minderheden inderdaad als meer dreigend ervaren, met de uitzondering van hen die zijn blootgesteld aan De Gelderlander. Beide groepen lezers ervaren een gelijke dreiging ten aanzien van etnische minderheden. Uit de resultaten komt ook naar voren dat hoe meer mensen worden blootgesteld aan verschillende soorten dagbladen, hoe minder ze etnische minderheden als dreigend ervaren. Dit geldt echter niet voor mensen die worden blootgesteld aan zowel De Gelderlander als De Telegraaf. 1.3 Tekortkomingen van de media Zoals in paragraaf 1.2 is aangegeven wordt de oorzaak van negatieve beeldvorming vaak gelegd bij de media. Ook volgens Sterk (2000) spelen de media een belangrijke rol bij het ontstaan van negatieve beelden over de verschillende minderheidsgroepen. Uit onderzoek blijkt (Sterk, 2000 en Van Dijk, 2000) dat voornamelijk over minderheden wordt bericht naar aanleiding van incidenten en problemen zoals criminaliteit en werkloosheid. Uit dit onderzoek komt ook naar voren dat media te vanzelfsprekend uitgaan van tegenstellingen tussen allochtonen en autochtonen waarbij de culturele verschillen als oorzaak worden aangewezen. Dit sluit aan op de bevindingen van Shadid (1998, 2005). Volgens hem hebben de Nederlandse media en de Westerse media in het algemeen een aantal tekortkomingen die negatieve beeldvorming in de hand werken. Deze tekortkomingen zijn volgens hem terug te voeren op de persoonlijke denkbeelden van journalisten en redacteuren, de ondervertegenwoordiging van allochtone journalisten, het ontbreken van specifieke scholing van journalisten met betrekking tot de cultuur van diverse allochtone groepen, en met de marktgerichte instelling van nieuwsorganisaties zelf. Volgens Shadid (1998) zijn de tekortkomingen als volgt: 24

25 1. De media hanteren over het algemeen een statisch cultuurbegrip, terwijl cultuur een dynamisch gegeven is. Dé Marokkaan bestaat niet. 2. Door inhoud en opmaak wordt bijgedragen aan stigmatisering van groepen en het presenteren van deze minderheden als probleemgroepen. 3. Feiten over minderheden worden door ambtenaren, politici en onderzoekers vaak onzorgvuldig gepresenteerd waardoor zaken uit hun verband worden gepresenteerd en worden gegeneraliseerd. 4. Minderheden komen in de media nauwelijks aan het woord als experts. Daarnaast wordt elke gepresenteerde mening van een lid van de minderheidsgroep gepresenteerd als representatief voor de hele groep. 5. Minderheden worden geculturaliseerd, waarmee wordt bedoeld dat een stereotiep beeld wordt gegeneraliseerd naar de hele groep. In veel berichten over bepaalde minderheden wordt bijvoorbeeld in een adem verwezen naar hun islamitische achtergrond. Hierdoor ontstaat het beeld dat de religie verantwoordelijk is voor gedrag dat afwijkt van wat in Nederland gebruikelijk is. Culturele of sociaal-economische factoren die het gedrag zouden kunnen verklaren worden daarbij genegeerd. De oorzaken van deze tekortkomingen hebben volgens Shadid (1998) betrekking op een aantal aspecten. Ten eerste spelen in berichtgeving vaak de persoonlijke denkbeelden van journalisten en redacteuren een rol. De berichtgeving wordt hierdoor volgens Shadid (1998, 2005) onvermijdelijk negatief gekleurd. Ook de noodzaak om verder onderzoek te doen en te zoeken naar second opinions wordt volgens hem belemmerd als de eigen opvattingen overeen komen met negatieve uitspraken over allochtonen. Dit zou uiteindelijk de selectie, presentatie en ordening van nieuwsberichten beïnvloeden. Ten tweede zijn allochtonen volgens Shadid (1998) ondervertegenwoordigd in de journalistiek. Journalisten worden volgens hem voornamelijk gerekruteerd vanuit de blanke middenklasse. Media voor en door minderheden zouden daarnaast schaars zijn en onvoldoende in staat zijn zich permanent te vestigen op de nieuwsmarkt. Ook de nieuwsbronnen die worden gebruikt in de media, zouden voornamelijk uit de dominante groepen komen en representeren daarom volgens hem ook maar een deel van de samenleving. Er zou daarnaast ook niet goed gezocht worden naar bronnen die ook andere groepen in de samenleving vertegenwoordigen. Ten derde ontbreekt het journalisten volgens Shadid (1998) aan specifieke 25

26 scholing met betrekking tot de cultuur van diverse allochtone groepen. Hierdoor zouden ze niet altijd de meest geschikte bronnen en deskundigen weten te vinden en zouden ze de gekregen informatie niet goed op waarde kunnen schatten. Ten vierde speelt volgens Shadid (1998) de marktgerichte instelling van nieuwsorganisaties zelf een grote rol in de selectie en presentatie van nieuws. Het streven van nieuwsorganisaties is volgens hem een zo groot mogelijk publiek te bereiken. Daarom is berichtgeving gericht op de dominante groep in de samenleving en is nieuwswaarde belangrijk. Deze wordt volgens verschillende onderzoekers, waaronder ook Shadid (1998) bepaald door het afwijkende en sensationele. Dit blijkt volgens hen uit het groot aandeel berichten over misdaad gepleegd door minderheden. Uit voorgaande wordt duidelijk dat media via teksten en beelden een beeld geven van de werkelijkheid dat niet objectief is. 1.4 Onderzoek naar beeldvorming over allochtonen in dagbladen Verschillende studies zijn inmiddels verschenen over de berichtgeving over allochtonen in dagbladen. Recent verscheen een deelstudie van Phalet (2004) over de berichtgeving over moslims in de Volkskrant. Sibon (2005) schreef een scriptie over de berichtgeving over allochtonen en criminaliteit in de dagbladpers. Een andere belangrijke studie is die van Bovenkerk (1979). Genoemde studies zullen hieronder nader worden bekeken. Sibon (2005) heeft onderzoek gedaan naar de berichtgeving over allochtonen en criminaliteit. Het onderzoek is uitgevoerd met behulp van vier dagbladen (Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, Telegraaf, Volkskrant), die gedurende een periode van zes maanden (april, mei juni, oktober, november, december 2001) door middel van een inhoudsanalyse zijn onderzocht. Sibon (2005) heeft in het onderzoek onder meer artikelen van 2001 vergeleken met artikelen uit Uit deze vergelijking komt naar voren dat het aantal artikelen waarin de Marokkaanse, Surinaamse, Turkse en Nederlandse etniciteit wordt genoemd in 2004 relatief is afgenomen en dat het aantal artikelen waarin de Antilliaanse etniciteit wordt genoemd relatief is toegenomen. De plaatsing en vormgeving van artikelen zijn in 2004 minder opvallend dan in 2001, behalve van de artikelen waarin de Marokkaanse etniciteit wordt genoemd. Die artikelen zijn in 2004 over het algemeen opvallender dan in Uit het onderzoek van Sibon (2005) komt ook naar voren dat krantenartikelen uit het Algemeen Dagblad, NRC Handelsblad, De Telegraaf en de Volkskrant 26

27 uit 2001 niet op dezelfde manier rapporteren over Antillianen, Marokkanen, Surinamers en Turken die in aanraking komen met criminaliteit als over Nederlanders in dezelfde omstandigheden. Soms krijgt de Antilliaanse, Marokkaanse, Surinaamse en Turkse etniciteit te veel aandacht -zowel in hoeveelheid berichten als in plaatsing en vormgeving van de berichtenin vergelijking met de Nederlandse etniciteit maar net zo vaak te weinig. Deze uitkomst komt echter niet overeen met de uitkomsten van het onderzoek van Bovenkerk (1978). Hij deed onderzoek naar de berichtgeving over etnische minderheden in de dagbladpers. Uit zijn onderzoek kwam naar voren dat etnische minderheden vrijwel uitsluitend in het nieuws kwamen als dat nieuws ongunstig was. De conclusie van Bovenkerk was dat door Nederlandse dagbladen wordt gediscrimineerd door in de misdaadberichtgeving extra veel aandacht te besteden aan gevallen van misdaad door leden van etnische groepen. Het feit dat het om leden van etnische groepen gaat, wordt daarnaast significant vaker in de kop boven het bericht vermeld of al in de eerste alinea van het bericht dan bij Hollandse misdaad het geval is. Naar aanleiding van deze conclusie geeft Bovenkerk aan dat een journalistieke code ten aanzien van berichtgeving over etnische minderheden een manier zou kunnen zijn om deze praktijk aan banden te leggen. Bovenkerk verwijst daarbij naar het advies van twee Engelse antiracismeorganisaties dat erop neer komt in berichten ras of nationaliteit alleen vermeld wordt als dat relevant is voor de inhoud van het bericht. Dat betekent echter niet dat etniciteit niet mag worden vermeld. De uitkomsten uit de onderzoeken van Bovenkerk (1978) en Sibon (2005) spreken elkaar dus tegen. Bovenkerk komt tot de conclusie dat gevallen van misdaad gepleegd door leden van etnische minderheden extra veel aandacht krijgen, Sibon (2005) concludeert dat de aandacht voor minderheden in verband met criminaliteit naar verhouding soms overdreven maar net zo vaak onderbelicht is. Dit verschil tussen de uitkomsten van beide onderzoeken kan te maken hebben met het moment waarop de onderzoeken zijn uitgevoerd. Bovenkerk deed zijn onderzoek in 1978, Sibon in Het kan zijn dat de berichtgeving over allochtonen in de tussenliggende tijd is veranderd. Het verschil kan ook verklaard worden door het verschil in de methode van onderzoek die Sibon (2005) en Bovenkerk (1978) hebben gevolgd. Daarover zal in hoofdstuk twee meer duidelijkheid worden verschaft. Naast het feit dat de media aandacht besteden aan gevallen van misdaad door leden van etnische groepen, de media ook aandacht aan andere onderwerpen die te maken hebben met etnische minderheden zoals blijkt uit onderzoek van Phalet (2004). Phalet heeft grootschalig onderzoek 27

28 gedaan naar de diversiteit van de Islam en het draagvlak voor islamitisch fundamentalisme in Nederland. Een van de deelstudies omvat een analyse van artikelen over moslims in Nederland die in de periode 1998 en 2000 zijn gepubliceerd in het dagblad de Volkskrant. Uit de frequentieanalyse van dat onderzoek komt naar voren dat de drie meest besproken issues in artikelen religie, overlast en criminaliteit, en (anti)discriminatie en vooroordelen zijn. Ongeveer een kwart van de uitspraken in artikelen gaan over religie. Ze geeft aan dat dit ook niet zo gek is gezien het onderwerp van haar onderzoek. Zo n twintig procent van de uitspraken gaan over overlast en criminaliteit. Een reden die ze hiervoor geeft, is dat negatieve gebeurtenissen waarschijnlijk sneller de krant halen. Zo n achttien procent van de uitspraken gaan over (anti)discriminatie en vooroordelen. Doordat de Volkskrant niet alleen nieuwsfeiten publiceert, maar ook analyses en opinies uit het veld plaatst, besteed De Volkskrant volgens Phalet (2004) vrij veel aandacht aan het thema etnische relaties en Islam. Zij maakt daarbij onderscheid tussen feitelijk nieuws en opiniërend nieuws. In de opiniërende berichtgeving wordt de discussie over Islam en de multiculturele samenleving voornamelijk gevoerd door autochtone opiniemakers en brieven schrijvers. Percentages hierover zijn moeilijk te geven, omdat Phalet (2004) daar in het onderzoek geen duidelijkheid over verschaft. De reden die Phalet (2004) geeft voor het feit dat de discussie over Islam en de multiculturele samenleving voornamelijk wordt gevoerd door autochtone opiniemakers en brievenschrijvers, is dat er weinig allochtonen deelnemen aan het schrijven van opiniestukken. Een uitzondering hierop vormt het aandeel van columnisten. Ondanks het feit dat de columns in de opiniërende berichtgeving volgens Phalet (2004) gedeeltelijk afkomstig zijn van een aantal vaste columnisten die regelmatig over het thema schrijven zonder enige persoonlijke betrokkenheid of specifieke expertise omtrent het thema, bestaat er een redelijke diversiteit in opiniërende actoren in de columns. De reden die zij hiervoor geeft, is dat er ook columns worden geplaatst van allochtone schrijvers, men name van Kader Abdollah en Mohammed Benzakour. De aanleiding voor de publicatie van opiniërende artikelen waren voornamelijk eerder geplaatste artikelen en uitspraken van politici. In de feitelijke berichtgeving zijn allochtonen meer aan het woord dan in de opiniërende berichtgeving. De aanleiding voor de publicatie van feitelijke artikelen was voornamelijk eigen onderzoek van de journalist, verslaggeving van eerder gepubliceerd onderzoek en incidenten. Hieruit concludeert Phalet (2004) dat De Volkskrant niet alleen bij extreme gebeurtenissen of discussies aandacht besteed aan het onderwerp etnische 28