Geweven glorie. Zeldzame wandtapijten in New York Ingelies Vermeulen

Transcriptie

1 Geweven glorie Zeldzame wandtapijten in New York Ingelies Vermeulen Deze herfst exposeert het Metropolitan Museum of Art in New York een uniek overzicht van barokke wandtapijten uit het zeventiende-eeuwse Europa. De tentoonstelling laat zien hoe het tapijt diende om de macht en rijkdom van zijn bezitter uit te dragen. Vooraanstaande kunstenaars als Rubens, Jordaens en Le Brun werden ingeschakeld voor magistrale ontwerpen die in de kamers van koningen en keizers hun plek vonden. Philippe de Montebello, directeur van het Metropolitan Museum: Deze tentoonstelling is de grootste vertoning van barokke wandtapijten sinds Lodewijk XIV door de gangen van Versailles schreed.

2 Al vanaf de Middeleeuwen worden wandtapijten niet alleen gebruikt om de kille kasteelkamers warm te houden, maar ook om het aanzien van de eigenaar te onderstrepen Oranje weten we dat hij veel wandtapijten bezat. Toen hij in 1572 een deel van zijn bezit moest verpanden om de oorlog tegen de Spanjaarden te kunnen financieren zaten daar tientallen wandtapijten bij. Men bestelde wandtapijten meestal in een reeks van vier tot acht stuks, met afbeeldingen die elkaar aanvulden. Zo kon er een hele kamer mee behangen worden. Doordat wandtapijten buigbaar en op te rollen zijn, waren ze makkelijk te verplaatsen door het hele kasteel. Een wenteltrapje is beter te nemen met een beweeglijke rol tapijt, dan met een metershoog schilderij dat je niet kunt opvouwen. Ook het ophangen was vrij snel gebeurd. In de meeste kamers zaten latten aan de muur bevestigd waar de tapijten met haken aangehangen konden worden. Al vanaf de Middeleeuwen worden wandtapijten niet alleen gebruikt om de kille kasteelkamers warm te houden, maar ook om het aanzien van de eigenaar te onderstrepen. De status van het wandtapijt lag in de zestiende eeuw zelfs hoger dan die van het schilderij. Geweven met kostbare zijde en gouddraad waren het immers kostbare kunstwerken. Van Filips II is bekend dat hij bij zijn overlijden alleen al in Madrid zevenhonderd wandtapijten achterliet. Ook van Willem van Vlaamse tapijtindustrie In de zestiende en zeventiende eeuw was Vlaanderen, vooral Brussel, hét centrum van de wandtapijtenindustrie. In Brussel werkte een kwart van de bevolking (zo n mensen) in de tapijtindustrie. De Habsburgse aartshertogin Isabella deed in Brussel haar bestellingen voor meesterwerken als Triomf van de kerk, ontworpen door Peter Paul Rubens, en tapijten van Jacob Jordaens. Ook de eerste hertog van Marlborough versierde zijn schitterende Blenheim Palace met werk uit Brussel. Wanneer de Tachtigjarige Oorlog voor een scheuring zorgt tussen de katholieke Zuidelijke Nederlanden en de protestantse Republiek zie je dat een aantal weefateliers naar het Noorden trekken. Nieuwe centra ontstaan onder andere in Middelburg, Leiden, Delft en Haarlem. Vlaamse wevers zetten overal in Europa nieuwe weefateliers op en stelden hun vaardigheden in dienst van de verschillende hoven. Zo komt het dat bijna de helft van alle wandtapijten op de tentoonstelling is gemaakt door Vlaamse handwerklieden. Zowel de troonbaldakijn gemaakt voor de koning van Denemarken in 1584 als een serie tapijten uit de jaren 1620 gemaakt in de Londense wijk Mortlake voor Charles I van Engeland: allemaal gemaakt door Vlaamse wevers. << De slag om de Granikos, uit de series De geschiedenis van Alexander, ontwerp Charles Le Brun, ca Wol en zijde, 483x844 cm (Kunsthistorisches Museum, Wenen)

3

4 Politieke boodschap Het weefatelier van de Vlaamse familie De Maeght vestigde zich in 1593 te Middelburg. Een van de eerste opdrachtgevers waren de Staten van Zeeland. Zij hadden in 1593 een tapijt besteld bij François Spierincx. Toen het wandtapijt twee jaar later in Middelburg werd afgeleverd, waren de Staten er erg mee in hun nopjes. Ze besloten om nog vijf wandtapijten te laten maken, maar ditmaal gingen de opdrachten dus naar het atelier van Jan de Maeght. Het beleg van Zierikzee (vervaardigd van ) is in New York te zien, de andere vijf in het vernieuwde Zeeuws Museum in Middelburg. Vijf wandtapijten vertellen ieder het verhaal van een belangrijke zeeslag door de Zeeuwen gevoerd in de strijd tegen de Spanjaarden ten tijde van de Tachtigjarige Oorlog. Op elk van de vijf zie je een grote vloot bootjes afgebeeld met in de verte de verschillende havensteden van Zeeland. Als je de tijd neemt om goed te kijken begint op ieder schip het verhaal te leven. Een schip wordt geënterd, iemand zit op de uitkijk in het kraaiennest, er zwemmen dolfijnen in de Schelde. De tapijten zijn ongeveer vier bij vier meter groot en gemaakt van wol en zijde. Het kleinere zesde tapijt, een portret van Willem van Oranje naar ontwerp van Carel van Mander, hoort boven de schoorsteen. Met de opdracht voor de serie tapijten wilde het Zeeuwse bestuur de overwinning vast laten leggen. Als er hoog bezoek in Zeeland kwam, werden de tapijten opgehangen. De serie laat namelijk zien hoe belangrijk het aandeel van de Zeeuwen was in de strijd tegen de Spanjaarden. De Zeeuwse wateren vormden de toegangspoort tot de haven van Antwerpen en waren daarom strategisch erg belangrijk. Ondanks het feit dat de Spaanse vloot veel groter was dan die van de opstandelingen, lukte het de geuzen de Spanjaarden te verslaan. Hun kennis van het gebied bleek doorslaggevend en hun kleine wendbare schepen waren veel geschikter voor de Zeeuwse wateren. Het tapijt over het beleg van Zierikzee is ontworpen door de zeeschilder Hendrik Vroom. Er zijn meerdere scènes uit de militaire actie tegelijk afgebeeld, die samen een beeld van het maandenlange beleg geven. Zierikzee wordt belegerd door de Spanjaarden onder leiding van kolonel Mondragon. Deze sloeg een kamp op aan de oevers en liet de passage tussen Schouwen Als je de tijd neemt om goed te kijken begint op ieder tapijt het verhaal te leven en Duiveland met een palissade afsluiten. Boven in het midden van het tapijt kun je zien hoe de geuzen proberen de palissade in handen te krijgen en de wateren terug te winnen. De gevechten zijn heel beeldend weergegeven. De nieuwe Alexander Naast Brussel werd aan het einde van de zeventiende eeuw ook Parijs toonaangevend. In 1662 kocht Lodewijk XIV een huis van de familie Gobelin, waar hij de Manufacture Royale des Gobelins stichtte. Drie eeuwen later stond deze tapijtwerkplaats nog steeds garant voor fabelachtige wandtapijten. Zo zeer zelfs dat we tegenwoordig de merknaam gobelin wel als algemene term voor wandtapijten gebruiken. De familie Gobelin stamde zelf af van een verver en handelaar van scharlaken. De schilder Charles Lebrun kreeg een jaar later de leiding over de werkplaats, die in het begin ook meubels en gebruiksvoorwerpen Beleg van Zierikzee (detail) ontwerp Hendrik Vroom 1599, wever Hendrik de Maecht, wol en zijde, 390 x 385 cm (Zeeuws Museum, Middelburg) << Troonbaldakijn (detail), ontwerp Hans Knieper, Wol, zijde en verguld draad, 270x355 cm (Nationaal Museum, Stockholm)

5 Het kostte drie wevers ongeveer zeven maanden hard werken, van het eerste tot het laatste licht, om een tapijt van vijf bij vijf meter af te krijgen een ontwerp voor een wandtapijt. De koning en zijn gevolg staan afgebeeld op het voorplein, herkenbaar aan de triomfboog die daar voor de gelegenheid was neergezet. Eén voor één laten kunstenaars hun meesterwerken zien aan de koning. Op de achtergrond van het ontwerp hangt een ander ontwerp van Lebrun zelf voor een gobelin uit een serie over Alexander de Grote. Dit wandtapijt De slag om de Granikos is te zien in New York. Lodewijk XIV was erg gecharmeerd van Alexander de Grote. Alexander stond bekend als een van de briljantste krijgslieden uit de geschiedenis, een slimme politicus en beschermheer van de kunsten. Daarmee was hij een voorbeeld voor Lodewijk XIV, sterker nog Lodewijk zag zichzelf als de nieuwe Alexander. In de Gobelinwerkplaats werden acht series wandtapijten van De Geschiedenis van Alexander vervaardigd, waarvan vier in de basse lisse en vier in de haute lisse ateliers. Basse lisse en haute lisse Er zijn twee manieren van weven. Bij de eerste manier werkt de wever voor gespannen verticale kettingvoor de koning vervaardigden. Zelf zorgde hij voor veel ontwerpen maar de leiding van de weefateliers lag in handen van Vlamingen. Er werkten in de vier werkplaatsen ongeveer tweehonderdvijftig arbeiders. Weven was een moeilijk en inspannend beroep: steeds gebogen zitten, vaak in slecht verlichte ruimtes. Het kostte drie wevers ongeveer zeven maanden hard werken van het eerste tot het laatste licht om een tapijt van vijf bij vijf meter af te krijgen. Geoefende wevers werden betaald naar de moeilijkheidsgraad van hun werk. Wevers die het weven van de hoofden en de vleeskleuren mochten doen, kregen het meest betaald. Op 15 oktober 1667 kwam de Zonnekoning een kijkje nemen bij de Gobelinfabriek, waar zoveel mooie voorwerpen ter meerdere eer en glorie van hem vandaan kwamen. Lebrun legde dit feit vast in

6 draden; haute lisse genoemd. Bij deze manier van werken kan er maar één persoon aan het tapijt werken omdat de draden helemaal van links naar rechts door het getouw heengetrokken moeten worden. De tweede manier van weven is met een liggende ketting: basse lisse. Hierbij kunnen verschillende personen tegelijk, meestal met drie, zittend achter een getouw werken. Omdat het tapijt in stukken wordt geweven ontstaan er gapen tussen de verschillende kleurvlakken die later met zorgvuldige steekjes worden gedicht. Een heel goede wever wist de overgangen tussen twee kleurvlakken met een uiterst fijn zigzagpatroon aan elkaar te weven. Het karton, voorbeeld voor de wever, lag bij een tapijt met liggende ketting direct onder de ketting; het wandtapijt werd geweven met de achterkant naar boven. Om een tapijt te krijgen dat precies hetzelfde is als de schets werkten ze dus met een karton in spiegelbeeld. Tegenwoordig worden deze tekeningen als kunstwerken beschouwd maar vroeger dienden ze slechts als werkmateriaal. Om het gebruik te vergemakkelijken, werden deze kartons in repen gesneden, wat hun huidige slechte conditie verklaart. In New York zijn enkele voorbeelden van kartons te bewonderen. Schilders als Lebrun, Rubens en Vouet schilderden schetsen van het totale tapijt op klein formaat. Van herkenbare personen die op het kleed voorkwamen leverden de schilders naar model geschilderde portretten in. Daarna gebruikten kartonschilders die studies bij het maken van composities op het formaat van het uiteindelijke wandkleed. Ze vertaalden ook het werk van de grote schilders naar een afbeelding die te weven viel. Samen zorgden vakkundige wevers en flamboyante schilders voor een nalatenschap van schitterende wandtapijten waar wij vandaag de dag nog van kunnen genieten. Tapestry in the Baroque: Threads of Splendor staat van 17 oktober tot 6 januari 2008 in The Metropolitan Museum of Art in New York. Deze tentoonstelling zal in het voorjaar van 2008 te zien zijn in het Patrimonio Nacional te Madrid. < De slag bij de Milvische brug uit de serie over het leven van Constantijn de Grote, ontwerp en schetsen Peter Paul Rubens en werkplaats, ca Wol en zijde, 470x710 cm (Kunsthistorisches Museum, Wenen) << De slag om de Granikos (detail), uit de series De geschiedenis van Alexander, ontwerp Charles Le Brun, ca Wol en zijde, 483x844 cm (Kunsthistorisches Museum, Wenen)