Onderzoek IkPas-actie 2015: de resultaten

Transcriptie

1 Onderzoek IkPas-actie 2015: de resultaten IkPas: 30 of 40 dagen zonder alcohol Sinds 2009 vinden in Nederland regionale acties plaats, waarbij alcoholgebruikers worden uitgedaagd de alcohol op 30 of 40 aaneengesloten dagen te laten staan. De aanleiding hiervoor is, dat Nederlanders de afgelopen 50 jaar steeds meer alcohol zijn gaan drinken. We drinken in Nederland momenteel ruim drie keer zoveel alcohol als in de 60-er jaren van de vorige eeuw. Dit wordt onder andere veroorzaakt door de gewoonte om steeds vaker buiten de weekends te gaan drinken en op momenten en bij gelegenheden, waarbij alcoholgebruik in het verleden niet gewoon was. Voor veel mensen is dit gewoontegedrag sluipend en onbewust gegaan, vaak is er sprake van het ontbreken van een bewuste keuze hierin. Een van de doelstellingen van IkPas is dan ook deelnemers weer meer bewust te maken van hun eigen gedrag en het maken van een vrije keuze te bevorderen. In een aantal regio s is daarnaast de doelstelling geformuleerd om door het inlassen van een time out in het alcoholgebruik een goed voorbeeld te geven aan de jeugd, die sinds 1 januari 2014 ontmoedigd wordt om voor het 18 e jaar alcohol te drinken. Initiatiefnemers van regionale acties hebben met een aantal landelijke en regionale partijen (Hogeschool Windesheim, Trimbos instituut, preventie-afdelingen van de verslavingszorg, GGD-en en gemeenten) de handen in elkaar geslagen en zijn IkPas gestart, de paraplu voor regionale en lokale acties, die rondom en in maart van elk jaar zullen worden georganiseerd. Van 18 februari tot 29 maart 2015 (40 dagen zonder alcohol) en van 2 maart tot 31 maart 2015 (30 dagen zonder alcohol) vond de eerste grote landelijke IkPas-actie plaats, waaraan in totaal 4595 geregistreerde personen deelnamen. Dit aantal is een ondergrens, omdat in werkelijkheid enkele duizenden meer mensen meededen met de actie, maar zich niet registreerden. Dit blijkt althans uit vele gesprekken met deelnemers en organisatoren. Opzet en verloop van het onderzoek Het onderzoek naar IkPas werd uitgevoerd door het lectoraat verslaving(spreventie) van de hogeschool Windesheim in Zwolle. Hiervoor werden vanaf 21 februari 2015 IkPas-deelnemers aan de 30 dagen zonder alcohol-actie benaderd. Vervolgmetingen werden in mei (6 weken na afloop van IkPas) en in oktober (6 maanden na IkPas) uitgevoerd. Daarnaast is met organisaties van IkPas-acties gesproken en werd bij een deel van de deelnemers een onderzoek naar slaapkwaliteit uitgevoerd. Tegelijk voerde de Universiteit van Amsterdam samen met de GGD Gooi- en Vechtstreek een zelfde onderzoek uit in de regio Gooi- en Vechtstreek. Op een later moment zullen de resultaten van dat onderzoek met die van de landelijke IkPas-studie worden gecombineerd. De vragenlijsten voor het IkPas-onderzoek waren begin februari nog niet klaar, waardoor besloten is deelnemers aan de 40 dagen zonder alcohol-actie van IkPas (start op 18 februari), niet in het onderzoek te betrekken. Vanaf 21 februari zijn de eerste 1241 aangemelde deelnemers aan de 30 dagen zonder alcohol per mail benaderd met (een link naar) de eerste vragenlijst. Van hen reageerden in totaal 638 deelnemers met een ingevulde vragenlijst (51.4%), voor dit soort onderzoeken een hele hoge score. Niet alle vragenlijsten waren volledig ingevuld, uiteindelijk waren er 596 bruikbaar (48%). 1

2 Deze 596 zijn 6 weken na IkPas, in mei 2015, weer benaderd voor het invullen van een tweede vragenlijst. Hiervan kwamen 372 bruikbare vragenlijsten terug (ruim 62% van de in mei benaderde deelnemers, en 30% van het aanvankelijk aantal benaderde personen). In oktober zijn opnieuw de personen benaderd die op de eerste vragenlijst hadden gereageerd, maar niet de deelnemers die in mei hadden aangegeven niet meer aan het onderzoek te willen meewerken. Er gingen 512 vragenlijsten de deur uit, de (bruikbare) respons hierop was 267 (52.1%), van de oorspronkelijke onderzoeksgroep (1241) is dit 21.5%. Wie zijn de IkPas-deelnemers? IkPas heeft een relatief oudere doelgroep bereikt: uit de antwoorden op de diverse vragenlijsten blijkt dat de gemiddelde leeftijd van de deelnemers die meegewerkt hebben aan het onderzoek tussen de 48 en 51 jaar ligt. Veertig procent is 55-plusser (in de Nederlandse bevolking is dit volgens de CBS-statistieken 24%). Deze deelnemers zijn gemiddeld ook hoog opgeleid: 63% tot 71% is HBO of academisch geschoold. Ook blijkt dat vrouwen duidelijk in de meerderheid zijn: 68%, zeg maar twee derde, is van het vrouwelijke geslacht, een derde is man. Meer dan twee derde (70%) van de IkPas-deelnemers werkt in de non-profitsector: in de zorg (28%), welzijn (8%), bij de overheid (24%) of in het onderwijs (10%). Van de deelnemers drinkt 93% wijn, 62% bier. De bierdrinkers zijn relatief jonger. Een ander belangrijk gegeven is, dat IkPas relatief veel deelnemers trekt die voorafgaand aan de actie als frequente drinkers mogen worden beschouwd, zowel doordeweeks als in het weekend. In onderstaande tabel zijn de deelnemers vergeleken met deelnemers aan een groot landelijk representatief onderzoek van (2013), waaraan proefpersonen hebben deelgenomen 1. Daarbij is gekeken naar leeftijd en geslacht: Tabel 1 Drinkfrequentie alcohol IkPassers Frequentie Alcoholgebruik (vóór IkPas) (2013) (vóór ikpas) (2013) Vrouwen (n=412) Vrouwen (n=10.535) Mannen (n=189) Mannen (n=6.052) < 45 jaar 2.4 dg 1.0 dg 2.9 dg 2.0 dg jaar 3.9 dg 2.3 dg 3.8 dg 2.9 dg > 55 jaar 5.1 dg 2.8 dg 5.1 dg 3.6 dg Totaal 4.1 dg 1.8 dg 4.1 dg 2.6 dg Uit tabel 1 blijkt op de eerste plaats, dat vooral vrouwen in de IkPas-groep aanmerkelijk vaker drinken dan vrouwen in de door ons ter vergelijking gebruikte studie, nl. op ruim twee keer zoveel dagen. Een ander opvallend gegeven is dat IkPas-vrouwen even frequent drinken als mannen, daar waar zij dit landelijk minder frequent doen dan mannen. En tenslotte valt op, dat naarmate de leeftijd stijgt, de frequentie van drinken ook toeneemt. Hierin volgen de IkPassers overigens de landelijke trend. Zowel bij mannen als vrouwen in de IkPas-onderzoekspopulatie drinkt 53% van de 55-plussers op 6 of 7 dagen in de week. Niet zo verwonderlijk scoren IkPas-deelnemers ook hoger dan respondenten in het vergelijkingsonderzoek als het gaat om het aantal glazen op weekbasis dat gedronken wordt (zie tabellen 2a/2b): 1 Geels, L.M., Vink, J.M., Beek, J.H.D.A. van, Bartels, M. Willemsen, G. & Boomsma, D.I. (2013). Increases in alcohol consumption in women and elderly groups: evidence from an epidemiological studybmc Public Health, Health behavior, health promotion and society Volume 13 2

3 Tabel 2a Weekconsumptie alcohol ( glazen) vrouwelijke IkPassers (tussen haakjes resultaten Geels et al, 2013) Weekglazen vrouwen (vóór < >21 ) <45 57% (74%) 27% (18%) 14% ( 4%) 2% ( 4%) % (67%) 29% (23%) 11% ( 8%) 18% ( 3%) >55 20% (59%) 35% (26%) 22% (11%) 23% ( 4%) Totaal 36% (70%) 31% (20%) 16% ( 6%) 16% ( 4%) Tabel 2b Weekconsumptie alcohol ( glazen) mannelijke IkPassers (tussen haakjes resultaten Geels et al, 2013) Weekglazen mannen (vóór > >21 ) <45 31% (48%) 38% (26%) 15% (13%) 15% (12%) % (45%) 19% (32%) 19% (14%) 24% (10%) >55 19% (40%) 22% (29%) 19% (18%) 39% (14%) Totaal 28% (45%) 27% (28%) 18% (15%) 28% (12%) Toelichting: Aanvaardbaar alcoholgebruik voor vrouwen volgens de (oude) adviezen van de Gezondheidsraad is wanneer zij niet meer dan 1 glas per dag drinken (7 glazen in de week), voor mannen is dit 2 glazen (14 glazen). In de tabellen 2a en 2b is dit in rood aangegeven. Als overmatig alcoholgebruik wordt voor vrouwen het drinken van meer dan 14 glazen per week beschouwd, bij mannen geldt hiervoor de grens van 21 glazen. In beide tabellen is dit in groen aangegeven. Volgens deze adviezen ziet de alcoholconsumptie van mannen en vrouwen die aan IkPas deelnemen, er als volgt uit (Tabel 3): Tabel 3: Weekconsumptie IkPassers in het licht van advies van de Gezondheidsraad vóór IkPas oude definities Gezondheidsraad Mannen vóór (2013) mannen Vrouwen vóór (2013) vrouwen Geen aanvaardbaar alcoholgebruik 45% 27% 64% 30% Overmatig gebruik 28% 12% 33% 10% Volgens Tabel 3 wordt door de deelnemers van IkPas, voorafgaand aan deze actie aanzienlijk meer gedronken dan volgens de adviezen van de Gezondheidsraad als aanvaardbaar en matig wordt gezien. Bovendien blijkt dat de IkPas-onderzoekspopulatie hierbij ook aanmerkelijk hoger scoort dan de onderzoekspopulatie van de door ons ter vergelijking gebruikte landelijke studie. Ook hier geldt weer dat vrouwen nog meer hiervan afwijken dan mannen. Conclusie: De deelnemers aan IkPas zijn veelal hoogopgeleide, relatief oudere in de non-profitsector werkende personen en zijn voor twee derde van het vrouwelijk geslacht. Vrijwel elke deelnemer drinkt (ook) wijn, bijna twee derde bier. Deelnemers aan IkPas zijn (zeer) frequente drinkers. Het beeld dringt zich op van een populatie die naarmate men ouder wordt zich steeds meer de gewoonte heeft eigen gemaakt om op veel dagen in de week op zijn minst een wijntje bij het eten te drinken. Dit geldt zowel voor vrouwen als voor mannen. 3

4 Deelname aan IkPas Voor vrijwel elke deelnemer is het meedoen aan IkPas de eerste kennismaking met 30 of 40 dagen zonder alcohol (93%). Van deze deelnemers vindt 50% deelname aan IkPas een uitdaging, 35% denkt dat het een makkie zal zijn, 15% weet het niet. Ongeveer de helft van de deelnemers (52%) doet op individuele basis mee aan IkPas, een kwart (27%) doet dit samen met collega s, 9% met vrienden en 19% met gezin of familie. In Tabel 4 worden motieven gepresenteerd die deelnemers hadden bij het meedoen aan IkPas: Tabel 4 Overwegingen voor een IkPas-deelname Ervaren wat zo n alcoholvrije periode met je doet 73% Benieuwd of ik zo n periode volhoud 67% Ik wil me fitter voelen 56% Ik wil ook na IkPas minderen met drinken 52% Ik wil het goede voorbeeld aan jongeren geven 50% Ik wil weten wat alcohol voor rol in mijn leven speelt 50% Ik wil bewuster worden van mijn drinkgedrag 41% Ik wil reacties bij mijn omgeving uitlokken 26% Ik wil leren hoe ik nee moet zeggen 24% Ik doe mee omdat ik gevraagd ben mee te doen 24% Resultaten op de korte termijn; ervaringen van de IkPas-deelnemers Zes weken na afsluiting van de IkPas-periode hebben 372 deelnemers een evaluatie ingevuld. Hieruit blijkt dat 70% van hen IkPas zonder alcoholgebruik voltooid. Nog eens 10% dronk één keer. Achteraf gezien viel meer deelnemers het meedoen van ikpas mee: 58% tegen 35% vóór IkPas. Ik had verwacht dat het moeilijker zou zijn maar het bleek enorm mee te vallen. Geen enkel feest, receptie of bijeenkomst overgeslagen. Leuke reacties van m n omgeving Ik vond het een kick om te merken dat ik in staat was om een maand niet te drinken. Was enorm trots op mezelf. Ga volgend jaar zeker weer meedoen Ik vond het erg jammer dat ik niet in staat was het vol te houden. We hadden iets te vieren en de rest (uitgezonderd de kinderen) dronken wijn. Tja In Tabel 5 worden de effecten gepresenteerd die deelnemers in de IkPas-periode op korte termijn hebben ervaren (in volgorde wat betreft het noemen hiervan): 4

5 Tabel 5 Ervaren effecten IkPas-deelname op de korte termijn Ik ben meer bewust geworden van de rol die alcohol 71% in onze maatschappij speelt Ik ben meer bewust geworden van de rol die alcohol 69% in mijn leven speelt Ik heb het goede voorbeeld aan jongeren gegeven 51% Ik ben na IkPas minder gaan drinken 49% Ik heb de gewoonte om op voorheen vaste momenten 46% te drinken doorbroken Ik ben me fitter gaan voelen 46% Ik heb beter geslapen 41% Ik kan beter nee zeggen tegen alcohol 37% Ik ben afgevallen 23% De voornaamste doelstelling van IkPas is bewustwording ten aanzien van alcoholgebruik in het algemeen en bij de deelnemer zelf. Uit Tabel 5 blijkt dat de actie hierin geslaagd is: 70% geeft aan meer bewust te zijn geworden. Wat betreft de eigen drinkgewoonten ziet ook vrijwel de helft van de deelnemers veranderingen bij zichzelf: het doorbreken van vaste drinkgewoonten en het minderen van alcoholgebruik. Het heeft me vooral heel erg bewust gemaakt van het feit dat alcoholconsumptie zó gewoon is in onze maatschappij. Het viel me tijdens de ikpas-periode bijvoorbeeld op dat er in televisieprogramma's heel veel en vaak wordt gedronken. Alcohol is zó geaccepteerd in onze samenleving, terwijl het eigenlijk heel heftig is voor je lijf. Vergelijkbaar met drugs. Erg goed om daar 40 dagen per jaar eens even wat bewuster mee om te gaan Ik ben bewuster geworden van drinkgewoonte. Heeft meegeholpen om onze ex-verslaafde zoon beter te ondersteunen Een serieus aantal deelnemers ervoer ook positieve fysieke effecten van de deelname, met name een betere slaapkwaliteit en meer fit zijn. Dit strookt met de uitkomsten van slaaponderzoeken die het lectoraat verslaving(spreventie) van Windesheim sinds twee jaar uitvoert onder deelnemers aan 30 of 40 dagen zonder alcohol-acties, waar deelnemers hun slaapkwaliteit bijhouden in de vorm van het invullen van een (slaap)dagboek, zowel voorafgaand aan de actie als tijdens de actie (Schuitema & Bovens, in press). Ik ben m'n maagzuurklachten zo goed als kwijt! (van 3-5 Rennies per dag tot 1-2 per week!) Ik heb ervan geleerd dat mijn drinkgewoontes uit de hand liepen, omdat ik zeker 4 dagen per week alcohol dronk. Ik zie nu in hoeveel beter ik me voel als ik geen alcohol drink, of op z'n minst minder dan voorheen. Natuurlijk is het afvallen mooi meegenomen ;) 5

6 De algemene indruk van de deelnemers aan IkPas is uitermate positief: 6 maanden na het afsluiten van de IkPas-periode wordt de actie gewaardeerd met een 8 (mediaan). Minder dan 5% draagt punten van Cool! Ik heb me eerder al ingeschreven op kritiek aan. Onder andere voelde zich een aantal zo'n forum met 'lotgenoten'; maar ik merk mensen toch teveel aangesproken als veeldrinker.de dat mijn probleem niet zo erg is, als ik helft van de deelnemers (50%)wil weer meedoen aan dáár vaak lees. IkPas was algemeen een volgende actie, 30% overweegt het. Tachtig aanvaard in mijn leefomgeving. Ik kreeg procent gaat IkPas bij andere mensen aanbevelen. regelmatig te horen: Ja da's helemaal niet verkeerd, een maandje niet drinken. Doe je goed! IkPas is niet zo betuttelend en ernstig. Geen straffende vingertjes; het Super leuke maand gehad, erg tevreden blijft je éigen keuze. Spreekt vooral jongeren wel aan die aanpak Resultaten op de langere termijn De vraag is of de resultaten die we aangetroffen hebben, zes weken na het afronden van IkPas doorwerken op de langere termijn. Vooral zijn we hierbij geïnteresseerd in de invloed van IkPas op de drinkgewoonten van deelnemers. We zagen al dat vrijwel de helft van de deelnemers veranderingen in positieve zin constateerden bij zichzelf, maar kan dit ook op een iets objectievere manier vastgesteld worden? In ons onderzoek hebben we dit gedaan door de deelnemers op de verschillende meetmomenten een aantal vragen over drinkfrequentie en consumptieniveau te stellen. Daarbij is onderscheid gemaakt naar het drinken doordeweeks en in het weekend. In Tabel 6 staat het aantal glazen alcohol per week, gemeten op de drie momenten: Tabel 6: Weekconsumptie IkPas deelnemers op drie meetmomenten Aantal glazen Per week Doordeweeks Weekend Vóór IkPas (T0, n=267) 6 weken na IkPas 8.4 (-36%) 3.1 (-42%) 5.3 (-32%) (T1, n=226) 6 maanden na IkPas (T2, n=267) 9.5 (-27%) %) 6.0 (-24%) Uit Tabel 6 blijkt, dat direct na IkPas de deelnemers gemiddeld significant minder drinken dan zij deden gedurende een periode van 6 maanden voorafgaand aan IkPas (36% minder glazen, 11% heeft in de 6 weken na IkPas zelfs niet gedronken). Hieruit blijkt ook, dat de door menig deelnemer en anderen geuite vooronderstelling, dat deelnemers na afloop van de actie wel eens zouden kunnen doorschieten in juist meer drinken niet bevestigd wordt. Na een half jaar blijft het aangetroffen verschil nagenoeg overeind (27%, 7% heeft ook niet meer gedronken sinds IkPas). De aangetroffen verschillen zijn doordeweeks iets hoger dan in het weekend, de verandering raakt echter het drinkpatroon door de hele week. De dalingen zijn zowel het gevolg van verlaging van het aantal glazen per drinkmoment als van het aantal drinkmomenten in de week. Doordeweeks drinken deelnemers voorafgaand aan de actie gemiddeld 2.1 glas per drinkmoment, na een half jaar is dit 1.7 glas (-17%). In het weekend was dit vooraf 3.3 glas, achteraf 2.8. Alle verschillen zijn statistisch significant. Wat betreft het aantal drinkmomenten komt de daling iets meer voor rekening van doordeweekse drinkmomenten (zie tabel 7): 6

7 Tabel 7: Drinkfrequentie IkPas deelnemers op drie meetmomenten Aantal drinkdagen Per week (7) Doordeweeks (4) Weekend (3) Vóór IkPas (T0, 4.1 dg 1.9 dg 2.2 dg n=267) 6 weken na IkPas 3.0 dg (-28%) 1.3 dg (-32%) 1.7 dg (-23%) (T1, n=226) 6 maanden na IkPas (T2, n=267) 3.4 dg (-17%) 1.5 dg (-21%) 1.9 dg (-14%) In Tabel 8 staat de drinkfrequentie uitgesplitst naar leeftijd en geslacht: Tabel 8 Drinkfrequentie alcohol IkPassers Frequentie Alcoholgebruik Vóór 6 maanden na IkPas 2015 Vóór 6 maanden na Vrouwen (n=412) Vrouwen (n=10.535) Mannen (n=189) Mannen (n=6.052) < 45 jaar 2.4 dg 2.0 dg 2.9 dg 2.5 dg jaar 3.9 dg 3.4 dg 3.8 dg 3.0 dg > 55 jaar 5.1 dg 4.4 dg 5.1 dg 4.0 dg Totaal 4.1 dg 3.5 dg 4.1 dg 3.2 dg Uit Tabel 8 blijkt dat in alle leeftijdsklassen, zowel bij mannen als voor vrouwen significant op minder dagen wordt gedronken. De daling bij mannen is in vergelijking met vrouwen groter. Opvallend is dat door vrouwen (behalve onder de 45 jaar) op meer dagen wordt gedronken dan door mannen. Tenslotte wordt in Tabel 9 aangegeven wat de veranderingen in alcoholgebruik betekenen in het licht van de adviezen van de Gezondheidsraad. Hierbij wordt nog uitgegaan van de oude adviezen van vóór november Ter herinnering: aanvaardbaar alcoholgebruik voor vrouwen is hierbij niet meer dan 7 glazen, voor mannen ligt die grens bij 14. Overmatig alcoholgebruik wordt voor vrouwen gedefinieerd als meer dan 14 gazen, voor mannen als meer dan 21 glazen. In tabel 9 wordt tevens een vergelijking getrokken met de eerder gememoreerde studie van (2013): Tabel 9: Weekconsumptie IkPassers in het licht van advies van de Gezondheidsraad 6 mnd na IkPas oude definities Gezondheidsraad Mannen 6 mnd na (2013) mannen Vrouwen 6 mnd na (2013) vrouwen Geen aanvaardbaar 26% 27% 54% 30% Alcoholgebruik Overmatig gebruik 10% 12% 12% 10% Uit tabel 9 blijkt, dat de deelnemers aan IkPas wat betreft hun alcoholgebruik op vrijwel alle criteria op het niveau zijn gekomen als dat van de respondenten uit de studie van (2013). Een uitzondering hierop vormen de vrouwelijke IkPas-deelnemers bij wie het bij 54% niet lukt om op een aanvaardbaar niveau te drinken (tegen 30% van de respondenten in de vergelijkingsstudie). Conclusie en aanbevelingen Uit de resultaten van de enquêtes over IkPas onder de deelnemers komt een positief beeld. De acties worden zeer gewaardeerd en werken als een eye opener waar het gaat over de rol van alcohol in het eigen leven en die in de maatschappij. Veel deelnemers vinden het een ludieke, laagdrempelige actie en vinden het ook leuk dit met anderen samen te doen. 7

8 Verrassend is het groot aantal deelnemers dat ten gevolge van de acties het eigen drinkpatroon heeft aangepast. Vooral het aantal drinkmomenten wordt significant teruggeschroefd, zowel doordeweeks als in het weekend. Maar ook het aantal glazen per drinkmoment gaat omlaag hetgeen ertoe leidt dat meer deelnemers een drinkpatroon hanteren dat binnen de (oude) richtlijnen voor aanvaardbaar alcoholgebruik van de Gezondheidsraad valt (55% van de mannelijke deelnemers voldeed hier vóór IkPas aan, zes maanden na IkPas 74%; bij vrouwen was dit respectievelijk 36% en 46%). Uit het gegeven, dat: - 50% zeker weer wil meedoen aan de volgende IkPas-actie en 30% dit overweegt - 80% de actie gaat aanbevelen aan anderen - ondanks het feit dat 50% (het volhouden van)de actie als een uitdaging ziet, 70% deze afmaakt; en - de actie met een 8 gewaardeerd wordt, kan worden afgeleid dat IkPas in een behoefte voorziet bij wie ermee heeft kennisgemaakt. Hoewel IkPas voor alle (volwassen) leeftijden bedoeld is, trekt het naar verhouding een ouder publiek. Kennelijk voelt deze doelgroep, die gemiddeld frequenter drinkt en dus vaker tot de categorie gewoontedrinkers gerekend mag worden, zich vooralsnog eerder aangetrokken tot de actie. Toch vinden ook veel jongere deelnemers het een geschikte actie, bij de werving in het vervolg zullen wellicht meer voor hen geëigende communicatiekanalen aangeboord moeten worden.een aantal deelnemers pleit voor uitbreiding van de momenten waarop (collectieve) deelname aan IkPas mogelijk wordt gemaakt. Een deel van de deelnemers bestaat uit zorgverleners die IkPas als een welkome aanvulling zien op hun bagage in het omgaan met (problematische) alcoholgebruikers. We eindigen daarom met een citaat van een deelnemende huisarts: Ik merk dat ik wel klaar ben met steeds het gesprekje voeren over waarom ik een drankje afsla. Die uitleg sla ik inmiddels maar over. Wat ik daarentegen nog steeds heel leuk vind, zijn de gesprekjes erover met mijn patiënten. Eén, twee minuten, meer is het niet, maar daarin krijg je toch leuke discussies. En mensen vinden het absoluut positief dat ze weten: mijn dokter doet ook mee. Dat zit hem in het feit dat ik er niet meer boven sta. Alcoholgebruik is menselijk, het is ook niet fout. We staan er samen bij stil waarom mensen drinken en wanneer dan. Dat zet patiënten aan het denken. Knap van je, zeggen sommigen tegen me. Doe je de volgende keer mee? vraag ik dan. COLOFON Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van IkPas door het lectoraat Verslavings(preventie) van de Hogeschool Windesheim. Uitvoerend onderzoekers waren: Mr. Dr. Rob Bovens (lector) Drs. Arnout Schuitema (lid kenniskring lectoraat, docent-onderzoeker) Job Leenen, BSc m.m.v. drs. ing. Martijn Planken (IkPas) Correspondentie-adres: Hogeschool Windesheim, lectoraat Verslaving(spreventie) Postbus GB Zwolle r.bovens@windesheim.nl 8