Samenwerkingsverbanden tussen bedrijfsleven en hoger onderwijs: wat zijn de mogelijkheden voor facility sharing?

Transcriptie

1 Masterthesis ASRE-MSRE Samenwerkingsverbanden tussen bedrijfsleven en hoger onderwijs: wat zijn de mogelijkheden voor waarde maatschappelijke functie kennis uitwisseling efficiency motieven efficiency kennisuitwisseling maatschappelijke functie September 2004 Opgesteld door: Gertjan Harder Begeleiders: drs. R.E.F.A. Crassee MRE FRICS (ASRE MSRE) Ir. E.P. Deiman MRE (Brink Groep)

2 facility sharing Inhoudsopgave Inhoudsopgave 01 DE ONDERZOEKSVRAAG Inleiding Achtergrond Definitie van de onderzoeksvraag Het doel van het onderzoek De gehanteerde werkwijze De definitie van facility sharing De opbouw van dit onderzoek Leeswijzer voor de snelle lezer 10 DEEL I: SAMENWERKINGSVERBANDEN 1 02 DE THEORIE VAN DE KENNISECONOMIE Achtergrond en doelstelling Losing momentum Netwerken Clusters Het proces van internationale arbeidsdeling Sociaal-maatschappelijke aspecten De vier innovatieve krachten in de Nederlandse economie Samenvatting en bevindingen DE PUBLIEKE SECTOR Achtergrond en doelstelling De rol van de overheid Het innovatiebeleid Een passend kader voor ondernemerschap Hoger onderwijs Ontwikkelingen in het hoger onderwijs de innovatieve universiteit Het wetenschappelijk onderzoek Ontwikkelingen in het wetenschappelijk onderzoek Sociaal-maatschappelijke aspecten in het hoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek Samenvatting en bevindingen 32 Blad i 1

3 facility sharing Inhoudsopgave 04 DE PRIVATE SECTOR Achtergrond en doelstelling De rol van grote en kleine ondernemingen Ontwikkelingen in R&D bij bedrijven Specifieke kenmerken van het bedrijfsleven in Nederland Een theoretische verkenning van samenwerkingsverbanden en clustervorming in Nederland Ruimtelijke patronen in innovatie De belangrijkste vestigingsplaatsfactoren voor R&D Ontwikkelingen in de ruimtelijke patronen van innovatie Sociaal-maatschappelijke aspecten in het bedrijfsleven Samenvatting en bevindingen CONCLUSIES VOOR HET ONDERZOEK NAAR SAMENWERKINGSVERBANDEN Achtergrond Wat zijn de samenwerkingsvormen en de bijbehorende kenmerken in de context van de verwachte economische ontwikkelingen? Welke ontwikkelingen en ruimtelijke patronen zijn waarneembaar in innovatie? Hoe functioneren samenwerkingsverbanden in de huidige economische situatie en wat zijn de kenmerken? Wat zijn de potentiële doelgroepen voor facility sharing op basis van de verwachte economische ontwikkelingen? Uitgangspunten en randvoorwaarden bij de ontwikkeling van concepten voor facility sharing 63 DEEL II: FACILITY SHARING 1 06 FACILITY SHARING, EEN KWALITATIEVE ANALYSE Achtergrond en doelstelling Typen faciliteiten Kenmerken aanbodzijde Kenmerken vraagzijde Organisatorische aspecten Dienstverlening, kwaliteit en contractvorming Prijsvorming 14 Blad i 2

4 facility sharing Inhoudsopgave De geografische schaal van het verzorgingsgebied Samenvatting en bevindingen FACILITY SHARING, DE HUIDIGE MARKT Achtergrond en doelstelling Ervaringen met facility sharing Het belang van facility sharing Marktbenadering aanbodzijde Marktbenadering vraagzijde De wijze waarop vraag en aanbod samenkomen De transparantie van de markt Sociaal-maatschappelijke aspecten: hoger onderwijs versus het bedrijfsleven Concepten voor facility sharing De omvang van de markt Samenvatting en bevindingen FACILITY SHARING, DE MOGELIJKHEDEN Achtergrond en doelstelling De mogelijkheden voor facility sharing De rol van intermediairs De voordelen van facility sharing De meerwaarden van facility sharing De knelpunten bij facility sharing De aandachtspunten voor facility sharing De investeringsbereidheid van partijen Samenvatting en bevindingen CONCLUSIES VOOR HET ONDERZOEK NAAR FACILITY SHARING Achtergrond Op welke wijze functioneert facility sharing in de huidige situatie? Hoe werkt de markt voor facility sharing in de huidige situatie? Wat zijn de mogelijkheden naar de toekomst voor Wat is de (investerings)bereidheid van partijen? Wat zijn de mogelijke concepten en de bijbehorende voorwaarden? 58 Blad i 3

5 facility sharing Inhoudsopgave DEEL III: INTEGRALE BESCHOUWING 1 10 INTEGRALE BESCHOUWING Achtergrond De definitie van facility sharing Een macrobeeld De huidige markt De mogelijkheden voor facility sharing 7 BIJLAGEN 1 BIJLAGE I: HET INNOVATIEBELEID VAN DE OVERHEID Achtergrond Innovatie Drie hoofdlijnen van het innovatiebeleid Versterken van het innovatieklimaat Dynamiek: naar meer bedrijven die innoveren Benutten van innovatiekansen door focus en massa op strategische innovatiegebieden Samenhang in beleid 11 BIJLAGE II: OVERZICHT VAN UNIVERSITEITEN 13 BIJLAGE III: OORZAKEN VOOR DE ACHTERSTAND IN PRIVATE R&D UITGAVEN 14 BIJLAGE IV: ORGANISATIEVORMEN VAN R&D 15 BIJLAGE V: EEN THEORETISCHE VERKENNING VAN SAMENWERKINGSVERBANDEN EN CLUSTERVORMING IN NEDERLAND 19 BIJLAGE VI DE GEOGRAFISCHE CLUSTERING VAN DE ECONOMIE 23 BIJLAGE VII: RUIMTELIJKE PATRONEN IN INNOVATIE 26 BIJLAGE VIII: VESTIGINGSFACTOREN BIJ R&D 33 Blad i 4

6 facility sharing Inhoudsopgave BIJLAGE IX: FACILITY SHARING, EEN KWALITATIEVE ANALYSE Inleiding en achtergrond Typen faciliteiten Kenmerken aanbodzijde Kenmerken vraagzijde Organisatorische aspecten Prijsvorming 51 BIJLAGE X: FACILITY SHARING, DE MOGELIJKHEDEN De voordelen van facility sharing De knelpunten bij facility sharing 57 LITERATUURLIJST 61 OVERZICHT GEINTERVIEWDE PERSONEN 67 Blad i 5

7 Onderzoeksvraag 01 DE ONDERZOEKSVRAAG Inleiding In 2000 hebben de landen van de Europese Gemeenschap in Lissabon uitgesproken dat Europa in 2010 één van de vooraanstaande kenniseconomieën in de wereld moet zijn. Nederland heeft voor zichzelf daaraan toegevoegd dat zij op dit gebied in Europa één van de koplopers wil zijn. Tot en met 2000 heeft de Nederlandse economie goed gepresteerd met een hoge economische groei, werkgelegenheidsgroei en een forse afname van de werkloosheid. De ontwikkelingen in de laatste jaren zijn een bron van grote zorg. Door Michael Porter 1 is er opgewezen dat het Nederlandse economiemodel zijn langste tijd wel heeft gehad. Kenmerken van het Nederlandse model zijn een gematigd loonbeleid en een hoge mate van kostenefficiency. Hiermee werd een goed zakenklimaat gerealiseerd. Door de globalisering van de economie ontstaat concurrentie van landen met lagere lonen zoals het voormalige Oostblok en China. Als gevolg daarvan moet het Nederlandse bedrijfsleven mee in een internationale concurrentieslag. Een hoogwaardige kwaliteit van producten en diensten wordt een steeds meer bepalende concurrentiefactor. Voor bedrijven is het van belang voortdurend nieuwe producten te ontwikkelen, te vermarkten, te verbeteren of nieuwe productiemethoden te introduceren om aan de steeds sneller veranderende wensen van afnemers en consumenten te voldoen 2. Doordat technologische ontwikkelingen in snel tempo plaatsvinden worden de risico s als gevolg daarvan steeds groter en markten complexer. Daarom is samenwerking geboden met concurrenten, toeleveranciers, afnemers en kennisinstellingen 3. Kennis treedt daarbij steeds meer op als een dominante economische variabele 4. Innovatie en de aan het product toegevoegde waarde zijn de belangrijkste concurrentiefactoren. Welvaart wordt daarmee in belangrijke mate afhankelijk van innovatie en kennis Achtergrond In de aanloop naar de afgelopen kabinetsformatie hebben diverse maatschappelijke organisaties het belang van investeren in de kenniseconomie en de noodzaak van meer excellent onderwijs en onderzoek, ondernemerschap aan hogescholen en universiteiten en innovatie in het bestaande bedrijfsleven benadrukt. Ter wille van de benodigde integrale aanpak is een Innovatieplatform opgericht, waarbij de bij onderwijs en innovatiebeleid betrokken ministers en vertegenwoordigers van relevante 1 The Innovation Lecture, Michael F. Porter, december Cluster specialisation patterns and innovation styles, N. Van den Hove, Th. Roelandt en Th. Grosfeld, Four sources of innovation and stimulation of growth in the Dutch economy, William J. Baumol, september De pijlers onder de kenniseconomie, Centraal Planbureau, 2002 Blad 1

8 Onderzoeksvraag maatschappelijke partijen (zoals bedrijfsleven en onderwijs- en kennisinstellingen) onder leiding van de minister-president plannen uitwerken voor de te volgen strategie voor kennisontwikkeling en exploitatie 5. Koepelorganisaties binnen het hoger onderwijs (VSNU, HBO-Raad) zijn reeds langere tijd volop bezig met het thema kenniseconomie, onder andere in de vorm van bijeenkomsten c.q. congressen. De nadruk op de kenniseconomie zal voor universiteiten en hogescholen nieuwe samenwerkingsverbanden met het bedrijfsleven met zich meebrengen; bestaande relaties zullen verder worden geïntensiveerd. Ingegeven door de toenemende nationale en internationale concurrentie alsmede de toenemende financiële druk vanuit de overheid, zijn universiteiten en hogescholen daarnaast momenteel druk doende met nieuwe onderlinge relaties. De HBO-sector heeft in de afgelopen jaren reeds diverse fusies meegemaakt. Een aantal instellingen kijkt nu naar universiteiten voor samenwerking (en vice versa); in enkele gevallen heeft deze samenwerking reeds vorm gekregen. Daarnaast zijn universiteiten ook bezig om onderling nieuwe samenwerkingsrelaties aan te gaan Definitie van de onderzoeksvraag De samenwerking tussen universiteiten, hogescholen en bedrijfsleven kan diverse vormen aannemen en in meer of mindere mate effect hebben op de huisvesting van de betreffende partijen, variërend van het delen van een locatie (gevestigd op hetzelfde grondgebied of in elkaars nabijheid) tot het gezamenlijk gebruik van voorzieningen (reductie van de exploitatiekosten van dure voorzieningen) of zelfs het samengaan en gezamenlijk huisvesten van bepaalde organisatie-onderdelen. In Nederland is nog weinig onderzoek uitgevoerd naar de mogelijkheden van het gezamenlijk gebruik van voorzieningen ofwel facility sharing. Daarom richt dit onderzoek zich op dit onderwerp. Naar aanleiding van het bovenstaande wordt de onderzoeksvraag als volgt gedefinieerd: Samenwerkingsverbanden tussen het bedrijfsleven en het hoger onderwijs: wat zijn de mogelijkheden voor Het begrip hoger onderwijs is voor het onderzoek ruim gedefinieerd, het omvat het HBO, de universiteiten en andere, door de overheid gefinancierde, kennisinstellingen. 5 Meedoen, meer werk, minder regels, Hoofdlijnenakkoord voor het kabinet CDA, VVD, D66, mei Blad 2

9 Onderzoeksvraag Het doel van het onderzoek Het doel van het onderzoek is drieledig, te weten: Het vaststellen van concepten waarbinnen facility sharing mogelijk is; Het vaststellen van de meerwaarden van facility sharing voor de verschillende, deelnemende, partijen; Het vaststellen van aandachtspunten voor de verdere ontwikkeling van facility sharing. Volgens de moderne theorieën van vastgoedontwikkeling 6 zijn vastgoed en de bijbehorende faciliteiten onderdeel van een business-concept dat een specifieke markt bediend. In abstracte zin is facility sharing dus een product met een eigen markt. Door het vaststellen van concepten waarbinnen facility sharing mogelijk is wordt inzage verkregen in de wijze waarop facility sharing in de markt mogelijk is. Door het benoemen van de meerwaarden wordt het mogelijk om facility sharing sterker te profileren in de markt. Verbetering van de aandachtspunten versterkt het product facility sharing in de markt De gehanteerde werkwijze Eén van de grondslagen bij het ontwikkelen van een concept is het marktonderzoek 7. Zo n marktonderzoek kent twee essentiële dimensies 8, te weten: Macroniveau (de markt) versus mesoniveau (facility sharing in het algemeen) of microniveau (de te delen faciliteit); Het heden versus de toekomst. De onderzoeksvraag kent twee aspecten: samenwerkingsverbanden en facility sharing. Facility sharing is in zekere zin een toegepaste vorm van samenwerking tussen partijen. Daarmee is in de onderzoeksvraag het macro- en mesoniveau te onderkennen, namelijk samenwerkingsverbanden als aspect van het macroniveau en facility sharing als aspect van het mesoniveau. In deze context zijn voor het onderzoek twee kernvragen gedefinieerd, te weten: Kernvraag 1: Hoe functioneren samenwerkingsverbanden tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven en het hoger onderwijs in Nederland? 6 College Bert van Eekelen, PRC, 15 september 2003; Real Estate Development, Principles and Proces, Mike E. Miles, Gayle Berens, Marc A. Weiss, The Urban Land Institute, Real Estate Development, Principles and Proces, Mike E. Miles, Gayle Berens, Marc A. Weiss, The Urban Land Institute, Real Estate Development, Principles and Proces, Mike E. Miles, Gayle Berens, Marc A. Weiss, The Urban Land Institute, 2001 Blad 3

10 Onderzoeksvraag De samenwerkingsverbanden zijn binnen de kenniseconomie van belang om het innovatieproces te bespoedigen 9. Daarom zijn zij onderzocht in de context van de macro (economische) ontwikkelingen in Nederland. Om inzicht te verkrijgen in de huidige situatie en de verwachte toekomstige ontwikkelingen zijn een aantal deelvragen gedefinieerd, te weten: Wat zijn de samenwerkingsvormen en de bijbehorende kenmerken in de context van de verwachte economische ontwikkelingen: op welke wijze verwacht men dat de Nederlandse economie zich zal ontwikkelen, wat zijn de belangrijke aspecten daarbij en op welke wijze zullen samenwerkingsverbanden functioneren? Welke ontwikkelingen en ruimtelijke patronen zijn waarneembaar in innovatie: wat zijn de ontwikkelingen van R&D bij de universiteiten, onderzoeksinstellingen en het bedrijfsleven. Specialiseren regio s zich, vindt er clustervorming plaats, waar vestigen R&D-activiteiten zich en wat zijn de belangrijkste vestigingsfactoren? Hoe functioneren samenwerkingsverbanden in de huidige economische situatie en wat zijn de kenmerken: wat kenmerkt de huidige situatie, waar staan we ten opzichte van een kenniseconomie, op welke wijze wordt er samengewerkt en wat zijn de kenmerken van deze samenwerking? Wat zijn de potentiële doelgroepen voor facility sharing op basis van de verwachte economische ontwikkelingen: wie zijn de gebruikers en welke partijen bieden faciliteiten aan? Kernvraag 2: Op welke onderdelen en in welke vorm is facility sharing mogelijk? Voor facility sharing is het onderzoek op een vergelijkbare wijze uitgevoerd. Ook hier zijn de huidige situatie en de mogelijkheden voor de toekomst onderzocht. Daartoe zijn de volgende deelvragen gedefinieerd, te weten: Op welke wijze functioneert facility sharing in de huidige situatie: wat zijn de kwalitatieve kenmerken van de gebruikers en aanbieders en welke aspecten spelen een rol in de relatie tussen gebruikers en aanbieders? Hoe werkt de markt voor facility sharing in de huidige situatie: op welke wijze benaderen gebruikers en aanbieders de markt, hoe komen vraag en aanbod samen en welke concepten worden toegepast in de huidige markt? Wat zijn de mogelijkheden naar de toekomst voor facility sharing: wat zijn de verwachte ontwikkelingen in de huidige markt van facility sharing, wat zijn de voordelen en welke meerwaarden zijn te benoemen? Wat is de (investerings)bereidheid van partijen: welke partijen zijn bereid om te investeren in facility sharing? 9 The Innovation Lecture, Michael F. Porter, december 2001 Blad 4

11 Onderzoeksvraag Figuur 1.1: De aanpak van het onderzoek Aanpak onderzoek Probleemstelling: Samenwerkingsverbanden tussen bedrijfsleven en hoger onderwijs: wat zijn de mogelijkheden voor Voorbereiding Vaststellen kernvragen, omgeving en globaal onderzoek Theoretisch onderzoek - literatuur - interviews Deel I Hoe functioneren samenwerkingsverbanden tussen bedrijven onderling en tussen bedrijven en het hoger onderwijs in Nederland? Wat zijn de samenwerkingvormen en bijbehorende kenmerken in de context van de verwachte economische Welke ontwikkelingen en ruimtelijke patronen zijn waarneembaar in innovatie? Hoe functioneren samenwerkingsverbanden in de huidige economische situatie en wat zijn de Wat zijn de potentiele doelgroepen voor facility sharing op basis van de verwachte economische ontwikkelingen? kenmerken? ontwikkelingen? Resultaten vertalen naar kernvraagniveau en conclusies Wat zijn de mogelijkheden voor de kansen de bedreigingen de randvoorwaarden en uitgangspunten Praktijk onderzoek - literatuur - interviews Deel II Op welke onderdelen en in welke vorm is facility-sharing mogelijk? Op welke wijze functioneert facility sharing in de huidige situatie? Hoe werkt de markt voor facility sharing in de huidige situatie? Wat zijn de mogelijkheden naar de toekomst voor Wat is de (investerings-)bereidheid van partijen? Resultaten vertalen naar kernvraagniveau en conclusies Welke concepten voor facility sharing zijn mogelijk? de daadwerkelijke markt en de bijbehorende kenmerken de mogelijke concepten de meerwaarden en aandachtspunten Integrale beschouwing Conclusies en aanbevelingen Voor de twee gedefinieerde kernvragen is het onderzoek onderverdeeld in twee verschillende delen: het eerste deel is gericht op samenwerkingsverbanden, het tweede deel op de mogelijkheden voor facility sharing. Per deel zijn de bevindingen samengevat op een abstractieniveau dat behoort bij de Blad 5

12 Onderzoeksvraag verschillende deelvragen. Het eerste deel is afgesloten met randvoorwaarden en uitgangspunten voor de ontwikkeling van facility sharing. Het tweede deel is afgesloten met randvoorwaarden en uitgangspunten voor de ontwikkeling van concepten voor facility sharing. Het derde deel van het onderzoek bevat een integrale beschouwing, gebaseerd op de eerste twee onderzoeksdelen, met bevindingen en aanbevelingen voor concepten waarbinnen facility sharing mogelijk is of mogelijk kan zijn. Bij het beschrijven van het onderzoek is ervoor gekozen om delen van het daadwerkelijke onderzoek in de bijlagen op te nemen en de conclusies in de rapportage op te nemen. Dit om de lezer te plezieren: de structuur van het onderzoek blijft helder en de omvang van de rapportage is beperkter. Dit onderzoek is gebaseerd op een literatuurstudie en interviews met vertegenwoordigers van de TU Delft, het Ministerie van Economische Zaken, de Zernike Groep te Groningen, de Universiteit Twente en DSM te Geleen. Naast voornoemde bronnen heeft regelmatig terugkoppeling plaatsgevonden met de begeleiders van dit onderzoek, de heer drs. R.E.F.A. Crassee MRE FRICS namens de ASRE-MSRE opleiding en de heer ir. E.P. Deiman MRE namens de Brink Groep De definitie van facility sharing Facility sharing is een samenvoeging van twee begrippen, namelijk facilities en sharing. Facilities laten zich als volgt definiëren, te weten: Facilities zijn het samenspel van fysieke condities die het een organisatie mogelijk maken haar werkzaamheden uit te voeren 10. Volgens Jan Regterschot (1988) 11 zijn facilities op te delen in drie hoofdgroepen, namelijk: De huisvesting: het gebouw met zijn gebouwgebonden installaties dat de organisatie ter beschikking staat als onderdak voor het uitvoeren van haar activiteiten. Onder de huisvesting valt verder een aantal zaken dat samenhangt met het ter beschikking hebben van het pand zoals financiering, belastingen, heffingen en verzekeringen; De services: de voorzieningen die verbonden zijn aan het gebruik van huisvesting, het onderhoud van de huisvesting en de met de huisvesting samenhangende ondersteuning van de werkzaamheden. De belangrijkste zijn: energievoorziening, onderhoud van gebouw en installaties, schoonmaak, vuilafvoer, beveiliging, catering, postdistributie, goederentransport en het beheer van de huisvesting; 10 Facility management: het professioneel besturen van de kantoorhuisvesting, Jan Regterschot, Facility management: het professioneel besturen van de kantoorhuisvesting, Jan Regterschot, 1988 Blad 6

13 Onderzoeksvraag De middelen: de voorzieningen die nodig zijn voor de directe uitvoering van werkzaamheden in de organisatie. De belangrijkste zijn: apparatuur, inrichting en meubilair en data- en telecommunicatievoorzieningen. Een letterlijke vertaling van het begrip sharing luidt: het samen delen, het samen doen of het samen bijdragen aan. In een onderzoek van het Ministerie van Economische Zaken naar tien praktijkvoorbeelden van facility sharing 12 wordt facility sharing in een smalle en brede context gedefinieerd, te weten: Facility sharing in de smalle context: het tegen een adequate vergoeding benutten van bestaande onderzoeks- en testfaciliteiten bij onderzoeksinstellingen en het bedrijfsleven. Facility sharing in de brede context: het gebruik maken van de gehele infrastructuur voor kennisontwikkeling. Met andere woorden, niet alleen de apparaten maar ook het gekwalificeerde personeel en zelfs het interne expertisenetwerk maken onderdeel uit van de faciliteiten. Uit het onderzoek blijkt dat de motieven van de aanbieders de definitie van facility sharing voor een belangrijk deel bepalen. De mate van additionele ondersteuning vanuit de aanbieders is daarbij de sleutelfactor 13. Het primaire doel van facility sharing in de smalle context is het behalen van efficiencyvoordelen. Hier treffen we voorbeelden aan van het beschikbaar stellen van faciliteiten met een beperkte vorm van ondersteuning vanuit de aanbieder. Deze ondersteuning heeft dan vooral betrekking op het bedienen van de apparatuur, het verwerken van de verkregen (meet)gegevens en het eventueel meehelpen met het interpreteren van deze gegevens. In nagenoeg alle gevallen is vanwege de geavanceerdheid en complexiteit van de aangeboden apparatuur inzet van gekwalificeerd personeel bij de aanbieder nodig. Dit heeft te maken met de benodigde kennis en ervaring om de apparatuur te bedienen. De doelen van facility sharing in de brede context zijn kennisuitwisseling, het intensiveren van deze kennisuitwisseling en het profileren van een zekere maatschappelijke functie. Het vormt veelal een onderdeel van het beleid van de aanbieder op het gebied van kennisoverdracht of kennisuitwisseling. De verleende ondersteuning aan gebruikers gaat daarbij veel verder dan het bedienen van apparatuur en de aanlevering en interpretatie van de meetgegevens. Hier is veel meer sprake van samenwerking. 12 Facility sharing: 10 Nederlandse praktijkvoorbeelden, Bureau Bartels in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, december Facility sharing: 10 Nederlandse praktijkvoorbeelden, Bureau Bartels in opdracht van het Ministerie van Economische Zaken, december 2002 Blad 7

14 Onderzoeksvraag In de Innovatiebrief van oktober 2003 geeft de Rijksoverheid aan dat zij facility sharing actief wil stimuleren. Zowel bij publieke kennisinstellingen als bij grote bedrijven zijn hoogwaardige test- en onderzoeksfaciliteiten aanwezig die slechts ten dele worden benut. De Rijksoverheid wil bevorderen dat technostarters en bestaande MKB-bedrijven gebruik maken van deze aanwezige (en/of nog aan te schaffen) faciliteiten. Op deze manier krijgen de technostarters toegang tot hoogwaardige en dus dure faciliteiten die zij zelf niet kunnen aanschaffen. Bovendien wordt van facility sharing een positieve bijdrage verwacht aan een betere benutting van de publieke kennisinfrastructuur en vergroting van de R&D-samenwerking. Samenwerking is het sleutelwoord in het beleid van de overheid, samenwerking zal het innovatieproces bespoedigen. Samenvattend wordt een aantal motieven onderscheiden die bij facility sharing een rol spelen; efficiencyvoordelen, kennisontwikkeling en uitwisseling, een maatschappelijke functie en stimulering van R&D samenwerkingsverbanden. In de context van de twee hoofdelementen van de onderzoeksvraag, namelijk samenwerkingsverbanden en de mogelijkheden voor facility sharing, wordt facility sharing voor dit onderzoek als volgt gedefinieerd: Facility sharing: het tegen een adequate vergoeding benutten van bestaande onderzoeks- en testfaciliteiten bij onderzoeksinstellingen en het bedrijfsleven. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de gehele infrastructuur voor kennisontwikkeling, kennisuitwisseling en het stimuleren van R&Dsamenwerking tussen kennisinstellingen en het bedrijfsleven. Niet alleen de apparatuur maar ook het gekwalificeerde personeel en zelfs het expertisenetwerk maken onderdeel uit van de aangeboden faciliteiten. Bij universiteiten, kennisinstellingen en enkele bedrijven is sprake van een grijs gebied met contractactiviteiten. De faciliteiten worden dan ingezet om externe opdrachten uit te voeren. De faciliteiten worden dan niet door derden gebruikt, maar voor derden ingezet. Op deze wijze behoren bijna alle roerende en onroerende goederen in Nederland tot het begrip facility sharing, een te breed kader. Daarom valt de inzet van faciliteiten bij contractresearch buiten de definitie van facility sharing en wordt derhalve niet tot facility sharing gerekend. Blad 8

15 Onderzoeksvraag De opbouw van dit onderzoek Deel I Samenwerkingsverbanden Deel I van het onderzoek omvat de hoofdstukken 2 tot en met 5. In hoofdstuk 2 is de theorie van de kenniseconomie beschreven. Het doel is om inzicht te verkrijgen in het functioneren van de kenniseconomie. Daarbij zijn de vier innovatieve krachten binnen de kenniseconomie vastgesteld. In de hoofdstukken 3 en 4 is de rol van de vier innovatie krachten beschreven. In hoofdstuk 3 komt de publieke sector aan de orde met de overheid, hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek. Aspecten zoals het beleid, de huidige situatie en ontwikkelingen zijn daartoe onderzocht. Doel is inzicht te verkrijgen in de rol van de overheid, het hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek. Hoofdstuk 4 richt zich op de private sector, namelijk het bedrijfsleven. Daartoe zijn zaken zoals de ontwikkeling van R&D, de specifieke kenmerken van verschillende typen ondernemingen en ruimtelijkinnovatieve aspecten onderzocht. Doel is inzicht te verkrijgen in de rol van het bedrijfsleven. In hoofdstuk 5 zijn de bevindingen van het onderzoek vertaald naar de verschillende, geformuleerde deelvragen. Daarbij is vastgesteld wat de mogelijkheden voor facility sharing zijn. Dit hoofdstuk is afgesloten met het vaststellen van de randvoorwaarden en uitgangspunten voor de ontwikkeling van facility sharing. Deel II Facility sharing Deel II van het onderzoek omvat de hoofdstukken 6 tot en met 9. In hoofdstuk 6 is de kwalitatieve analyse van de huidige markt van facility sharing beschreven. Het doel is inzicht te verkrijgen in vraag- en aanbodaspecten. Daartoe zijn zaken zoals kenmerken van vraag en aanbod onderzocht. Ook de specifieke elementen die een rol spelen bij vraag en aanbod zijn in dit hoofdstuk beschreven. Hoofdstuk 7 beschrijft de huidige markt van facility sharing. Het doel is inzicht te krijgen in de werking van de huidige markt. Daarvoor zijn zaken zoals de ervaringen met facility sharing, de marktbenadering en de concepten voor facility sharing onderzocht. In hoofdstuk 8 zijn de toekomstige ontwikkelingen van facility sharing onderzocht. Zaken zoals de marktpotentie en de rol van intermediairs komen daarbij aan de orde. De voordelen van facility sharing zijn vastgesteld en de meerwaarden in beeld gebracht. Blad 9

16 Onderzoeksvraag In hoofdstuk 9 zijn de bevindingen van het onderzoek vertaald naar de verschillende, geformuleerde deelvragen. Daarbij is vastgesteld welke concepten voor facility sharing mogelijk zijn. Dit hoofdstuk is afgesloten met het vaststellen van de randvoorwaarden en uitgangspunten voor de ontwikkeling van concepten voor facility sharing. Deel III: Integrale beschouwing In hoofdstuk 10 is het onderzoek afgesloten met bevindingen en aanbevelingen voor concepten waarbinnen facility sharing mogelijk is of mogelijk kan zijn Leeswijzer voor de snelle lezer De omvang van dit onderzoek zal menig lezer afschrikken. Daarom deze leeswijzer: bij het schrijven van dit rapport is hierop geanticipeerd. In onderstaand figuur is de structuur van het rapport weergegeven. Figuur 1.2: De structuur van het rapport Deel I: Samenwerkingsverbanden Hoofdstuk 2 De kenniseconomie - de theorie - de innovatieve krachten - publieke sector - private sector Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 5 De publieke sector Kernvraag 1 - het hoger onderwijs - kansen en bedreigingen - het onderzoek - de markt - de stand van zaken - vestigingsplaatsfactoren - de ontwikkelingen - aanbevelingen Hoofdstuk 4 De private sector - grote bedrijven Deel III: Integrale beschouwing - kleine bedrijven - ruimtelijke patronen in innovatie - de stand van zaken Hoofdstuk 10 - de ontwikkelingen De integrale beschouwing - een macrobeeld - de huidige markt Deel II: Facility sharing - de mogelijkheden Hoofdstuk 6 Een kwalitatieve analyse - de typen faciliteiten - de gebruikers - de aanbieders - de belangrijke aspecten Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 9 De huidige markt Kernvraag 2 - de ervaringen - de concepten - de marktbenadering - de meerwaarden - de omvang van de markt - de aandachtspunten - de concepten Hoofdstuk 8 De mogelijkheden - de marktpotentie - de meerwaarden - de aandachtspunten - de (investerings)bereidheid Blad 10

17 Onderzoeksvraag De lezer heeft een aantal instapmomenten in het rapport, te weten: De integrale beschouwing is hoofdstuk 10, die als managent -samenvatting is te lezen; De samenvatting en bevindingen van de twee onderzoeksdelen in de hoofdstukken 5 en 9; De samenvattingen en bevindingen van de verschillende deelonderzoeken aan het einde van ieder hoofdstuk; Hoofdstuk 2, en vervolgens het gehele rapport. Blad 11

18 Samenwerkingsverbanden DEEL I: SAMENWERKINGSVERBANDEN Blad 12

19 Samenwerkingsverbanden 02 DE THEORIE VAN DE KENNISECONOMIE Achtergrond en doelstelling De kenniseconomie mag zich verheugen over de nodige aandacht, getuige de vele publicaties in kranten, op het internet en in de diverse vakbladen. Maar wat is nu eigenlijk de kenniseconomie? Om daarin inzicht te verkrijgen worden in dit hoofdstuk de theorieën achter de kenniseconomie onderzocht. Doel is inzicht te krijgen in het functioneren van de kenniseconomie en de macro-economische omgeving van facility sharing. Gestart wordt met een waarschuwing van de Amerikaanse econoom Porter die erop wijst dat de diensteneconomie aan het einde van zijn levenscyclus begint te komen. Nederland zal zich moeten realiseren dat de toekomstige economische groei via innovatie zal moeten worden gerealiseerd. Belangrijk in het proces van innovatie zijn informatie en kennis 14. In dit proces zijn netwerken de structurerende principes 15. Daarom zijn de theorieën over netwerken onderzocht. Binnen netwerken vinden verschillende vormen van samenwerking plaats, deze vormen van samenwerking komen vervolgens aan de orde. Een theorie van Porter 16 is dat elk land internationale competitievoordelen kent door ruimtelijke clusters van bedrijfseconomische sectoren zoals bijvoorbeeld distributie en transport, biotechnologie of nanotechnologie. Deze theorie, die is gebaseerd op het principe van netwerken, is onderzocht. Naast de theorie van Porter, met zijn lokale, regionale of nationale clustering, is er de ontwikkeling van internationale arbeidsdeling. Netwerken is daarbij een internationaal proces met internationale regio s waarbinnen bepaalde typen werkzaamheden worden verricht. Dit proces van internationale arbeidsverdeling is in de tweede helft van dit hoofdstuk beschreven. Door Porter 17 is vastgesteld dat de samenwerking tussen universiteiten en het bedrijfsleven sterk moet verbeteren. Culturele achtergronden en patronen kunnen hierbij wel eens een grote rol spelen. Daarom zijn enkele theorieën op dit gebied nader onderzocht. De economische groei zal via innovatie moeten worden gerealiseerd. Aan het einde van dit hoofdstuk zijn de innovatieve krachten in de Nederlandse economie onderzocht en vastgesteld. 14 The Innovation Lecture, Michael F. Porter, december The rise of the network society, M. Castells, Blackwell Publishers, The competitive advantage of nations, Micheal F. Porter, The innovation lecture, Michael F. Porter, december 2001 Blad 13

20 Samenwerkingsverbanden Het hoofdstuk wordt afgesloten met een korte samenvatting en de bevindingen van de onderzochte onderwerpen Losing momentum Op 3 december 2001 werd door het Ministerie van Economische Zaken een lezing georganiseerd met als thema Innovation lecture. Spreker was de Amerikaanse hoogleraar Michael E. Porter. Hij kwam tot de volgende conclusie ten aanzien van de Nederlandse economie: Nederland moet op zijn tellen passen want het is losing momentum in de kenniseconomie. Niet omdat het slecht presteert, maar omdat andere landen het beter doen. Het Nederlandse succesmodel van de afgelopen jaren is aan het einde van zijn cyclus gekomen. Een strategie gebaseerd op kostencontrole, lage lonen en efficiency zal in internationaal opzicht niet lang meer werken. Nederland moet zich realiseren dat de toekomstige economische groei via innovatie zal moeten worden gerealiseerd. 18 Figuur 2.1: Groei BBP in % en Losing momentum Bron: Kenniseconomie monitor 2003 De belangrijkste conclusies van de lezing zijn: Bedrijven moeten meer investeren in research and development, de overheid investeert al fors in onderzoek; Te weinig mensen volgen technische en bèta-opleidingen, daarnaast is er een tekort aan onderzoekers. Deze achterstand moet op korte termijn worden goedgemaakt; 18 The Innovation Lecture, Michael F. Porter, december 2001 Blad 14