Herinrichtingsplan De Biessael

Transcriptie

1 Herinrichtingsplan 1 Mook Limburg De Groesbeek Gelderland

2 2 Herinrichtingsplan Samengesteld door Frans van Kuppeveld en Henny Brinkhof in opdracht van: Staatsbosbeheer mei 2013

3 Ligging TOPONL Topografische Dienst

4 4 Mook Inleiding Op circa 250 meter noordelijk van de kruising met de Groesbeekseweg bevinden zich aan de Biesseltsebaan, op de grens van Mook en Groesbeek (tevens de grens van de provincies Limburg en Gelderland) twee objecten, waarvan de cultuurhistorische waarden bij het publiek niet of nauwelijks bekend zijn. Het betreft een poel aan de rand van een weiland, direct ten westen van de Biesseltsebaan op Mooks grondgebied, en een kuil precies aan de overkant van de weg, in een bosrand op Groesbeeks grondgebied. De poel ligt op eigendom van de Vereniging Limburg De Groesbeek Gelderland Natuurmonumenten en is afgerasterd met prikkeldraad. De kuil is eigendom van Staatsbosbeheer en is omgeven door o.a. (flinke) eikenbomen. Aan de westkant van de kuil ligt een aarden wal, die lang geleden waarschijnlijk als landweer (grenswal) gediend heeft. Aan de oostzijde van de kuil loopt een ruiterpad. De poel wordt aan de westkant begrensd door een verhoging in het terrein en is grotendeels dichtgegroeid met waterplanten (o.a. mannagras), terwijl de kuil voor een groot deel is dichtgegroeid met o.a. varens en bramenstruiken (afb. 1 en 2). Afb 1 Poel De Afb 2 Leemkuil De

5 5 Afb. 3 De op de kaart van Witteroos uit Afb 4. Kaart van M.J. de Man uit Historie Er is weinig bekend over het ontstaan van de poel en de kuil. Mogelijk hebben ze ooit samen één geheel gevormd als een leemgroeve, die in de Romeinse tijd ontstaan zou kunnen zijn. De leem die er gewonnen werd zal door de lokale bevolking gebruikt zijn voor het bakken van aardewerk, stenen en dakpannen misschien ook voor de bouw van de Romeinse villa in Plasmolen, wie zal het zeggen. Ook zal de leem wellicht gebruikt zijn voor het opknappen van wegen in de omgeving. Toen de groeve buiten gebruik raakte is er ter plaatse door weersinvloeden een poel ontstaan, die als drinkplaats voor het vee van Mookse en Groesbeekse boeren gebruikt kon worden. Bij de gemeenschappelijke graslanden en heidegronden op een hoogte van wel 70 meter boven NAP moet zo n poel een kostbare voorziening voor de boeren zijn geweest. De poel staat met de naam ingetekend op een kaart van het Nederrijkse Woud van landmeter Thomas Witteroos uit Daarop is deze alleen ten oosten van de Biesseltsebaan, dus aan de boszijde, te zien (afb. 3). Dat het hier een waterplas betreft zou afgeleid kunnen worden uit het feit dat ook de Vlasroot - een water waarin vlas werd geroot - zo staat ingetekend (schuin boven Groesbeeck ). Aan de kant van de Mouckse Mient is niets ingetekend. Het kan dus zijn dat de leemgroeve c.q. poel oorspronkelijk alleen op Groesbeeks gebied heeft gelegen en dat er pas later aan de andere kant van de Biesseltsebaan een tweede groeve respectievelijk poel is ontstaan. Het is echter niet uitgesloten dat de Biesseltsebaan in de 18e eeuw in oostelijke richting is opgeschoven, met als gevolg dat de in tweeën werd gedeeld. De Mouckse Mient of Meent (ook wel: Gemeint) is een oude benaming voor gemene of gemeenschappelijke weiden. Groesbeek en het Nederrijkse Woud behoorden eeuwenlang tot het hertogdom

6 6 Afb. 5 Kaart van Isaac van den Heuvel uit Gelre, terwijl Mook van het hertogdom Kleef deel uitmaakte. De Biesseltsebaan vormde destijds de grens tussen beide hertogdommen en is ook heden ten dage nog de grens tussen Mook en Groesbeek. Waarschijnlijk staat daarom op een kaart van cartograaf M.J. de Man uit 1799 ter plaatse Limieten (in de betekenis van grenswallen of kuilen ) vermeld (afb. 4). Op een kaart uit van Isaac van den Heuvel staat de precies op de grens van Groesbeek en Mook ingetekend, waarbij de Biesseltsebaan de als het ware in tweeën deelt (afb. 5). Hetzelfde is ook te zien op een Cart van het Neder Rijxe Walt van cartograaf J. van Aarden uit 1765 (afb. 6). Dit zou de bestaande theorie versterken dat de door een verlegging van de Biesseltsebaan in tweeën is gedeeld, om zo conflicten tussen de Mookse en Groesbeekse boeren over het gemeenschappelijk gebruik als drinkpoel te beslechten. Afb. 6 Cart van het Neder Rijxe Walt van cartograaf J. van Aarden uit 1765

7 7 Afb. 7. kaart uit ca 1800 Afb. 8. Topografische Militaire Kaart uit omstreeks Mogelijk is dat in het begin van de 18e eeuw gebeurd, toen de grenzen op verschillende plaatsen in de regio opnieuw werden vastgesteld en beter werden vastgelegd. is de meest voorkomende naam van de voormalige leemgroeve, maar hoelang die naam al bestaat is onbekend. De eerste lettergreep van de naam Bies duidt op de aanwezigheid van biezen, terwijl de twee lettergreep sael in de oude betekenis een plek is om te wonen. De aanwezigheid van biezen zou ook opgemaakt kunnen worden uit de kaart van Van Aarden uit 1765 waarop vaag de naam De Bisveld is te lezen. Een variant daarvan is te zien op een kaart uit circa 1800 van een onbekende cartograaf waarbij sprake is van Biesveldsche Molen (afb. 7), terwijl op een Topografische Militaire Kaart uit omstreeks 1860 Biesvelt vermeld staat (afb. 8). Op een topografische kaart van 1837 is echter al sprake van Biesselt (afb. 9). Misschien woonden er dus al mensen in de (Romeinse?) tijd toen de nog een leemgroeve was De hier pas veel later gestichte buurtschap de Bi(e)sselt dankt in elk geval hieraan haar naam. De is dus feitelijk de bakermat van deze Mookse buurtschap. Wanneer het Groesbeekse gedeelte van de (de huidige kuil) is drooggevallen valt niet meer te achterhalen. Al op ingekleurde topografische kaarten uit het begin van de 19e eeuw is alleen in het Mookse deel van de water te zien. Wel is zeker dat er later weer leem uit die kuil is gewonnen. Vóór de Tweede Wereldoorlog en in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw werd er nog leem uit gehaald, o.a. voor herstelwerkzaamheden aan de Biesseltsebaan. Op de bodem van de oude leemkuil heeft zich een humuslaag van afgevallen bladeren en van ingewaaid zand gevormd. Hierop zijn o.a. veel varens en bramenstruiken gaan groeien.

8 8 De voormalige drinkpoel op het Mookse gedeelte is ook steeds meer dichtgegroeid. Vooral de voedselrijke bodem lijkt daar debet aan te zijn. Ook van de greppel een steelvormig verlengstuk van de poel aan de zuidkant is niet veel meer over. Dat gedeelte is later als drinkplaats voor het vee aangelegd om beschadigingen aan de poel zelf zoveel mogelijk te voorkomen. Volgens informatie van oudere bewoners van de buurtschap de Biesselt werd de poel tijdens de Tweede Wereldoorlog goed door Duitse soldaten onderhouden als drinkwatervoorziening voor hun paarden. Afb. 9. Topografische kaart uit Luchtfoto Basemap arc-view

9 Kinderen van jeugdnatuurclub De aardhommels hebben Alpenwatersalamanders gevangen in De. 2. Natuurwaarden Vanwege aanwezige natuurwaarden zijn Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer tot dusver terughoudend geweest met het opschonen van de poel en de kuil. De poel wordt bijvoorbeeld door, de Kleine watersalamander en de Alpenwatersalamander gebruikt om zich voort te planten. Ook de Poelkikker, de Bruine kikker en de Gewone pad komen hier voor. Natuurmonumenten verwijdert af en toe de uitbundig gegroeide 9 waterplanten. In het verleden is de poel ook enkele keren schoongemaakt door vrijwilligers van de Werkgroep Milieubeheer Groesbeek. Dat schoonmaken gebeurt eens in de vijf jaren in de herfstmaanden. Rond de poel grazen soms koeien. Het gras wordt ook wel eens onder toezicht van Natuurmonumenten gemaaid door leerlingen van een school voor kinderen met een verstandelijke beperking. In en/of rond de kuil groeien Bosanemoon, Grootbloemige Muur, Salamonszegel en Dalkruid. Ook Liggend Hertshooi, Pitrus, Mannetjesereprijs, Tormentil, Hazezegge, Veelbloemige Veldbies en Vingerhoedskruid komen hier voor (de ene soort wat meer dan de andere). Bosanemonen zijn zeer algemeen in De Vroeger kwamen hier ook bijzonder zeldzame soorten als Karwijselie, Betonie en Knollathyrus voor. Deze gedijen goed op de kalkhoudende ondergrond. De steeds weer oprukkende Adelaarsvarens en bramenstrui- daaronder: mannetje Kleine watersaalamander Mannetje Alpenwatersalamander Brunel

10 10 Door ophoping van strooisel is de leemkuil sterk verruigd met bramen en varens ken worden soms wel eens (voor een deel) verwijderd, maar omdat dat niet frequent genoeg gebeurt groeit de kuil telkens weer dicht. Deze verruiging is ook een gevolg van de steeds toenemende humuslaag in de kuil. Tormentil, Veelbloemige Veldbies en Liggend Hertshooi zijn soorten die indiceren dat de bodem schraal is. Deze zijn vooral in de kuil gaan groeien op plekken waar de humuslaag verwijderd is. Als deze laag zorgvuldiger verwijderd wordt en er komt meer lichtinval in de kuil zullen deze soorten zich uitbreiden ten koste van de ruigtesoorten als Braam, Pitrus, Adelaarsvarens (en brandnetels). Ook andere soorten die van schrale omstandigheden en meer licht houden zullen dan mogelijk hier gaan groeien, zoals Struikheide, Brem en Brunel. En misschien komen de al genoemde zeldzame soorten Karwijselie, Betonie en Knollathyrus dan ook weer terug. Rond de kuil staan behoorlijk veel bomen, waaronder een aantal mooie, flinke eikenbomen. Aan de kant van de Biesseltsebaan staan deze in twee rijen, waarvan er één rij in de aarden wal staat. De bomen nemen veel licht weg. Vooral als ze vol in blad staan dringt er weinig daglicht in de kuil door, wat niet bevorderlijk is voor de groei van de genoemde bijzondere planten, want dat zijn over het algemeen licht minnende soorten. Afb. 10 Poel tijdens 'hoogwater'. De greppel is goed te zien.

11 Afb. 11. Herinrichtingsmaatregelen van poel en leemkuil 3. Maatregelen ter verhoging belevingswaarde 11 De Biesseltsebaan is opgenomen in diverse wandel- en fietsroutes, maar er zijn maar weinig wandelaars en fietsers die de poel en de kuil opmerken of weten wat de cultuurhistorische waarden daarvan zijn. Om daarin verandering te brengen zullen de poel en de kuil beter in het zicht moeten komen. Daarvoor is het nodig dat de overhangende takken van de eikenbomen aan de oostkant van de poel worden afgezaagd. Ook dienen de struikjes die tussen die bomen groeien verwijderd te worden, evenals de struikjes die rond de poel staan. De poel zelf zal grondig opgeschoond moeten worden niet alleen door het verwijderen van de snel groeiende waterplanten, maar ook door een flink deel van de voedselrijke laag van de bodem te verwijderen waardoor de plantengroei aanzienlijk getemperd wordt. Tegelijkertijd dienen de oevers van de poel wat flauwer gemaakt te worden (t.w. 1 : 4 à 1: 5) door rondom de poel wat van het grasland weg te graven. De poel oogt daardoor wat groter en verhoogt daarmee de belevingswaarde. Verder moet de greppel (het steelvormig verlengstuk) aan de zuidkant van de poel wat uitgediept worden en van flauwe oevers worden voorzien, zodat hier ook weer water in blijft staan. Een mooi voorbeeld hoe de poel er het hele jaar uit zou moeten zien is weergegeven op een foto, die in maart 2011 is gemaakt (afb. 10). De waterstand in de poel zal weliswaar altijd fluctueren (in het voorjaar veel en in de nazomer weinig), maar de voorgestelde ingrepen zullen ervoor zorgen dat er structureel meer water in blijft staan. Om het geheel een fraaiere aanblik te geven dient het merendeel van het prikkeldraad en de betonnen en houten palen rond de poel verwijderd te worden. Het prikkeldraad met houten palen aan de westzijde van de poel moet zo n 8 meter verderop geplaatst worden en daarlangs wordt een gemengde haag geplant met oa. meidoorn, veldesdoorn en wilde roos (afb. 11). Verder is het gewenst het terrein rond de poel te plaggen, zodat er een bloemrijk hooiland kan ontstaan. Dat verhoogt niet alleen de belevingswaarde, maar de kans is groot dat ook hier de eerder genoemde bijzondere leemkuilplanten kunnen gedijen, wat een extra impuls geeft aan de natuurwaarde. Uit de kuil aan de overkant van de Biesseltsebaan zullen de varens, bramenstruiken en andere opslag grotendeels verwijderd moeten worden. Verder zal de humuslaag zoveel mogelijk verwijderd moeten worden, zodat er weer meer bijzondere planten gaan groeien, die een schralere ondergrond prefereren. Bovendien zullen er maatregelen genomen moeten worden voor meer lichtinval in de kuil. Allereerst moet daarbij gedacht worden aan het flink opkronen van een groot aantal bomen rond de kuil. Verder dienen de bomen die in de aarden wal staan gekapt te worden het gaat hier om 7 exemplaren (eik en zoete kers), die van mindere kwaliteit zijn. Daarna dient de aarden wal hersteld te worden.

12 12 Afb. 12 Rondje Ook aan de oostkant van de kuil, waar een ruiterpad ligt, zullen een zevental bomen gekapt moeten worden. Aan die kant van de kuil zouden eventueel wel enkele zoete kersen een plaats kunnen krijgen. Zowel voor de poel als de kuil geldt als voorwaarde voor het behouden van de belevingswaarde dat er voortaan frequenter onderhoud wordt gepleegd om het weer dichtgroeien tegen te gaan. Om wandelaars en fietsers ook wat over deze poel en kuil te vertellen en hen bewust te maken van de bijzondere cultuurhistorischeen natuurwaarden zal er op de hoek van de Biesseltsebaan met de zandweg een gezamenlijk informatiebord( je) van Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer komen te staan. Rondje Hieraan wordt een cultuurhistorisch/botanisch leerpad Rondje gekoppeld, dat begint bij t Zwaantje en via de oostkant van de kuil, langs de gerestaureerde wal, de, de geowand (in de nabijgelegen oude afgraving) en het schuttersterrein over de Groesbeekseweg-Schuttersweg-Biesseltsebaan weer terugkeert naar t Zwaantje (afb. 12). Bovenstaande maatregelen zullen door de Vereniging Natuurmonumenten respectievelijk Staatsbosbeheer in eigen beheer met financiële steun van derden uitgevoerd worden. Draagvlak 'Dit plan is in nauwe samenwerking met Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer opgesteld. Bij de voorbereiding zijn de buurtbewoners, de wijkraad, de gemeentebesturen van Groesbeek en Mook en Middelaar, de plaatselijke heemkundekringen en vele anderen die de cultuur- en natuurhistorie van Mook en Groesbeek een warm hart toedragen betrokken geweest. Het uitgewerkte plan werd op een informatieavond in mei 2013 door alle betrokkenen met veel enthousiasme begroet. Mook/Groesbeek, mei 2013 Samengesteld door: Frans van Kuppeveld, oud-gemeenteambtenaar/amateurhistoricus Henny Brinkhof, bestuurslid Werkgroep Milieubeheer Groesbeek

13 4. Bronnen en literatuur 13 De Biesselt, door H.J.M. Spruijt, De Maasgouw 1985 (nr. 104) en Rond de Grenssteen 1988 (nrs. 7 en 8) Staatsbosbeheer herstelt leemkuil, door Theo Wijers, Rond de Grenssteen 2001 (nr. 60)' t Zwaantje en de Biesselt Een herberg en een buurtschap op de Mookerheide, door Frans van Kuppeveld (2007) Een notabel domein De geschiedenis van het Nederrijkswald, door Klaas Brouwer (2003) Illustraties Foto s en overige afbeeldingen uit de collecties van Frans van Kuppeveld, Ottersum - Henny Brinkhof Gelders Archief, Arnhem Heemkundekring De Grenssteen, Mook Kadaster, Apeldoorn Regionaal Archief, Nijmegen

14 14 Het project 'Speuren naar Bosgeschiedenis' wordt in het kader van het INTERREG IV A programma Deutschland - Nederland medegefinancierd door het Europese Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) en door de Provincies Gelderland en Limburg, het Ministerium für Wirtschaft, Energie, Bauen, Wohnen und Verkehr des Landes Nordrhein-Westfalen, het Landschaftsverband Rheinland en de NRW-Stiftung Naturschutz, Heimat- und Kulturpflege en de gemeenten Groesbeek, Gennep en Montferland. Het project wordt begeleid door het programmamanagement van de Euregio Rijn-Waal. Het project 'Speuren naar Bosgeschiedenis' wordt uitgevoerd door: