Cognitieve therapie: theorie en praktijk

Transcriptie

1 Cognitieve therapie: theorie en praktijk

2 Cognitieve therapie: theorie en praktijk Onder redactie van: Susan M. Bögels Patricia van Oppen Tweede, geheel herziene druk Houten 2011

3 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet j het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN NUR 713 Ontwerp omslag: Boekhorst Design, Culemborg Ontwerp binnenwerk: TEFF Typography ( Illustraties hoofdstuk 16: Corien Bögels, Groningen Automatische opmaak: Crest Premedia Solutions (P), Ltd., India Eerste druk, eerste oplage 1999 Eerste druk, tweede oplage 2000 Tweede druk 2011 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

4 Inhoud Ten geleide 1 1 Cognitieve verwerking en psychopathologie: theorie en onderzoek 3 Filip Raes, Merel Kindt, Arnoud Arntz 1.1 Inleiding Cognitieve psychologie Cognitieve theorie van psychopathologie: Becks schematheorie Onderzoek naar cognitieve verwerking en psychopathologie Recente ontwikkelingen en toekomst Tot besluit 24 Literatuur 25 2 Algemene aspecten van cognitieve therapie 31 Patricia van Oppen, Susan M. Bögels 2.1 Inleiding Ellis en Beck Praktijk van cognitieve therapie Tot besluit 48 Literatuur 48 Bijlage 2.1 Cognitieve therapie 50 Bijlage 2.2 Invullen van het dagboek 52 Bijlage 2.3 Uitdagen van gedachten 54 Bijlage 2.4 Experimenten 56 3 Specifieke aspecten van cognitieve therapie 59 Susan M. Bögels, Patricia van Oppen 3.1 Inleiding Niveaus van cognities 59

5 VI Cognitieve therapie: theorie en praktijk 3.3 Opsporen van assumpties Uitdaagtechnieken Werken met emoties Werken met de therapeutische relatie Bewerken van jeugdervaringen en trauma s Het beklijven van verandering Afsluiten van de therapie Wetenschappelijk onderzoek 82 Literatuur 83 4 Cognitieve therapie bij de depressieve stoornis 87 Claudi L.H. Bockting, Niek B. Berndes 4.1 Inleiding Unipolaire depressie Cognitieve modellen van depressie Behandeling Valkuilen zetten Therapie-effectstudies 115 Literatuur 118 Bijlage Dagboekformulier 1: activiteiten Cognitieve therapie bij de bipolaire stoornis 123 Claudi L.H. Bockting, Niek B. Berndes 5.1 Inleiding Cognitieve model van bipolaire stoornis Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 132 Literatuur Cognitieve therapie bij gegeneraliseerde angststoornis 137 Arnoud Arntz, Hermien Elgersma 6.1 Inleiding Cognitieve modellen van gegeneraliseerde angststoornis Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 159 Literatuur 162

6 Inhoud VII 7 Cognitieve therapie bij paniekstoornis met of zonder agorafobie 167 Mirjam S. van Rijsoort, Mirjam Kampman 7.1 Inleiding Cognitief model van de paniekstoornis Behandeling Valkuilen Agorafobie zonder paniek Therapie-effectstudies 193 Literatuur Cognitieve therapie bij sociale-angststoornis 197 Marisol J. Voncken, Susan M. Bögels 8.1 Inleiding Cognitief model van sociale-angststoornis Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 225 Literatuur Cognitieve therapie ter preventie van terugval bij depressie en angststoornissen 231 Claudi L.H. Bockting, Willemijn D. Scholten 9.1 Inleiding Cognitief model van terugval bij depressie en angst Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 252 Literatuur Cognitieve therapie bij dwangstoornis 261 Patricia van Oppen, Henny A.D. Visser 10.1 Inleiding Cognitief model van de dwangstoornis Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 284 Literatuur 285

7 VIII Cognitieve therapie: theorie en praktijk 11 Cognitieve therapie bij posttraumatische stressstoornis 289 Iris Engelhard, Arnoud Arntz, Merel Kindt 11.1 Inleiding Cognitieve modellen van posttraumatische stressstoornis Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 311 Literatuur 312 Bijlage 11.1 PTSS-klachtenschaal Cognitieve therapie bij hypochondrie en andere somatoforme stoornissen 321 Sako Visser, Michel Reinders 12.1 Inleiding Cognitief model voor hypochondrie en somatisatie Behandeling Somatisch onverklaarde lichamelijke klachten Het chronischevermoeidheidssyndroom De chronische pijnstoornis Dysmorfofobie Valkuilen Therapie-effectstudies 349 Literatuur Cognitieve therapie bij eetstoornissen en obesitas 357 Anita Jansen, Sandra Mulkens 13.1 Inleiding Cognitief model van eetstoornissen en obesitas Behandeling Verschillende soorten eetstoornissen Valkuilen Therapie-effectstudies 382 Literatuur 383 Bijlage 13.1 Lichamelijke gevolgen van eetbuien en inadequaat compenseren 386 Bijlage 13.2 Formules om energiebehoefte te berekenen 388

8 Inhoud IX 14 Cognitieve therapie bij seksuele disfuncties 391 Jacques van Lankveld, Eva Broomans 14.1 Inleiding Cognitief model van seksuele stoornissen Behandeling Moeilijkheden en valkuilen Therapie-effectstudies 418 Literatuur Cognitieve therapie bij psychose 425 Mark van der Gaag 15.1 Inleiding (Neuro)cognitief model van psychotische stoornissen Behandeling Valkuilen Therapie-effectstudies 445 Literatuur Cognitieve interventies bij kinderen en jongeren 451 Maaike Nauta, Caroline Braet, Agnes Scholing 16.1 Inleiding Cognitieve technieken Valkuilen en dilemma s Therapie-effectstudies 494 Literatuur Cognitieve therapie voor echtparen 505 Annette Heffels 17.1 Inleiding Theoretisch kader Behandeling Therapie-effectstudies 520 Literatuur Expertise in cognitieve therapie: vaardigheden, persoonlijke therapie, training en supervisie 525 Susan M. Bögels 18.1 Inleiding Expertise in cognitieve therapie Training, intervisie en supervisie 532

9 X Cognitieve therapie: theorie en praktijk 18.4 Persoonlijke therapie en schema s van de therapeut Tot besluit 535 Literatuur 536 Bijlage 18.1 Beoordelingsschaal voor vaardigheden in de cognitieve therapie 538 Personalia 545 Register 549

10 Ten geleide Elf jaar na het verschijnen van de eerste versie van deze praktische handleiding voor de toepassing van cognitieve therapie voor het Nederlandse taalgebied, ligt er nu een geheel herziene geactualiseerde tweede druk. Een vergelijking van beide versies laat zien dat het tijd was voor deze nieuwe versie. Er is in het afgelopen decennium met name veel gebeurd op het gebied van therapie-effectstudies voor de verschillende stoornissen en op het gebied van cognitieve theorie van psychopathologie. De onderzoekswereld heeft niet stilgestaan in deze periode. Verder zijn er de afgelopen jaren ook ontwikkelingen geweest voor probleemgebieden die niet in de eerste versie van het boek beschreven zijn. Derhalve zijn er drie hoofdstukken over de toepassing van cognitieve therapie toegevoegd. De nieuwe hoofdstukken gaan over terugvalpreventie bij depressie en angststoornissen, over bipolaire stoornissen en over relatieproblemen. Hiervoor is gekozen omdat voor deze gebieden geldt dat de werkzaamheid van cognitieve therapie is aangetoond of op zijn minst veelbelovend is. Ofschoon er ook aanzienlijke ontwikkelingen zijn op het gebied van cognitieve therapie bij persoonlijkheidsstoornissen hebben wij ervoor gekozen dit niet op te nemen in dit boek. Enerzijds omdat één hoofdstuk geen recht zou doen aan de stand van zaken hierover en anderzijds omdat er een aantal praktische Nederlandstalige handleidingen bestaat voor de toepassing van cognitieve therapie voor persoonlijkheidsproblematiek. Cognitieve therapie blijft populair en wordt nog steeds op grote schaal uitgevoerd. Deze ontwikkeling heeft in een belangrijke mate te maken met de bewezen effectiviteit van cognitieve therapie bij de verschillende psychische stoornissen. Deze geheel herziene tweede druk beoogt een geactualiseerd overzicht te geven van de stand van zaken en praktische toepassingen van cognitieve therapie bij verschillende vormen van psychopathologie. Anders dan een aantal Engelstalige boeken op het gebied van cognitive behaviour therapy beperkt dit boek zich veelal tot cognitieve technieken. Gedragstherapeutische methoden worden alleen besproken als deze interventies niet los te zien zijn van de cognitieve interventies. Gedragstherapie komt uitvoerig aan bod in andere Nederlandstalige boeken over psychopathologie en gedragstherapie. De opbouw van het boek is als volgt: de eerste drie hoofdstukken geven samen een overzicht van de cognitieve theorie van psychopathologie (hoofdstuk 1) en de algemene toepassing van cognitieve therapie onafhan-

11 2 Cognitieve therapie: theorie en praktijk kelijk van de specifieke inhoud van de psychische problematiek (hoofdstuk 2 en 3). In deze eerste drie hoofdstukken wordt een raamwerk geboden en worden de basistechnieken van de cognitieve therapie besproken. In hoofdstuk 4 t/m 16 wordt een gedetailleerde beschrijving gegeven van de cognitieve therapie zoals die ontwikkeld is voor de specifieke probleemgebieden. Hoofdstuk 17 behandelt cognitieve therapie bij kinderen en jongeren. We besluiten dit boek met een hoofdstuk over de vaardigheden waarover een cognitief therapeut dient te beschikken en de opleiding tot cognitieve therapeut. Het boek is bedoeld voor psychotherapeuten (in opleiding), gedragstherapeuten (in opleiding), GZ-psychologen (in opleiding), klinisch psychologen (in opleiding), psychiaters (in opleiding), en studenten psychologie en pedagogiek. En wij hopen dat het boek voor opleiders en clinici in de geestelijke gezondheidszorg goed bruikbaar is voor hun opleidingstraject maar ook voor de dagelijkse klinische praktijk. De nadruk van dit boek ligt op de praktische toepassing van cognitieve therapie. Daarom treft de lezer veel illustraties aan van de beschreven interventies, in de vorm van gevalsbeschrijvingen en letterlijk weergegeven fragmenten. Verder is geprobeerd alle hoofdstukken zo uniform mogelijk te maken door de auteurs te vragen hun bijdrage volgens een vast stramien op te bouwen. In de inleiding worden de fenomenologie, de prevalentie en prognose besproken van de betreffende stoornis(sen). Hierna wordt het cognitieve model van die stoornis uitgelegd. Vervolgens wordt de behandeling uitgewerkt waarin de rationale, de registratie, de specifieke thema s en de daarbij horende cognitieve uitdaagtechnieken voor de betreffende stoornis besproken worden. Hierna volgt een paragraaf met specifieke veelvoorkomende valkuilen tijdens de uitvoering van cognitieve therapie. Als laatste paragraaf wordt in het kort een overzicht gegeven van de therapie-effectstudies naar cognitieve therapie bij de betreffende stoornis. We hebben met veel plezier aan deze geheel herziene versie gewerkt. De redactie is verheugd dat een groot aantal Nederlandstalige specialisten bereid was hun deskundigheid in een hoofdstuk te verwerken en wij willen de auteurs en redactiemedewerkers van harte bedanken voor hun waardevolle bijdragen. Naar ons idee is hierdoor deze versie van dit boek precies zo geworden als wij voor ogen hadden. Amsterdam, juni 2011 Patricia van Oppen Susan Bögels