Executieve functiestoornissen en afasie

Transcriptie

1 Executieve functiestoornissen en afasie implicaties voor diagnostiek en behandeling Frank Paemeleire 1

2 Hij kan het wel! Waarom doet hij het niet? Voorbeeld persoon met globale afasie Opbouw inleiding EF invloed EF op taal/communicatie implicaties voor diagnostiek implicaties voor therapie 2

3 (1) Inleiding executieve functies Executieve Functies (EF) executieve functies NIET uitvoerende functies ( apraxie) WEL leidinggevende, controlerende of besturende functies (Bakker, 2007) set van vaardigheden of processen die noodzakelijk is voor adequaat probleemoplossen, planning en organisatie, zelfmonitoring, initiatiefname, foutencorrectie en gedragsregulatie(evans, 2003) 3

4 geen consensus over indeling en afbakening! Intact executief functioneren is noodzakelijk om aangepast te reageren op nieuwe en complexe omgevingseisen (Keil & Kaszniak, 2002) Verschillende modellen leiden vaak tot gelijkaardige behandelstrategieën (Wilson & Evans, 2008) 4

5 Gehanteerde indeling 1. Definitie van het executieve systeem (Ylvisaker, Szekeres& Feeney, 2008) bijlage procesmatige indeling van de EF waardoor zeer bruikbaar bij personen met NAH 2. Werkgeheugen = mogelijkheid om gegevens op te slaan en te manipuleren tijdens het oplossen van een probleem (Zinn, Bosworth, Hoenig & Swartzwelder, 2007) 3. Prospectief geheugen = systeem dat gebruikt wordt om te onthouden wat een persoon in de toekomst moet doen (Wilson, 2003) (2) Invloed EF op taal/communicatie 5

6 communication requiresthe successful interaction of a range of cognitive, linguistic and behavioral skills (Snow & Ponsford, 1995) Vaststellingen bij PMA (1/2) Pure linguïstische modellen kunnen veel observaties bij afasie niet verklaren (Coslett, 2001) Onmogelijk om status van niet-linguïstische functies te voorspellen op basis van linguïstische (Helm-Estabrooks, 2001) Ook bij personen met milde afasie zijn neuropsychologische functiestoornissen vastgesteld (Hinckley & Nash, 2007) 6

7 Vaststellingen bij PMA (2/2) Linguïstische vaardigheden en functionele communicatiemogelijkheden kunnen los van elkaar staan (Ramsberger, 2005) duidelijke correlatietussen het EF en de functionele communicatie (Nicholas, 2005; Purdy, 2002; Fridriksson et al., 2006) 7

8 Observaties van executieve stoornissen bij conversaties van PMA moeite met switchen tussen verschillende communicatiekanalen (spreken, aanduiden, tekenen, gebaar maken, ) maken aan begin van een conversatie vaak niet duidelijk wat de communicatiestrategie is (vb. stel mij ja/nee vragen) houden soms weinig rekening met luisteraar/feedback vervolg persevereren gebruiken vaak een self-cueingsstrategie niet in een functionele situatie terwijl ze dit in therapie soms wel kunnen (op verzoek) kunnen vaak bij een probleem met informatieoverdracht de situatie niet oplossen (conversatie loopt vast) 8

9 (3) Implicaties voor diagnostiek Info verzamelen over EF bij afasie Beperkingen! EF bestaan uit veel verschillende functies Taalstoornis vb. begrip van instructies, reacties Opties 1. Info van andere disciplines 2. Observatie 3. Klassiek instrumentarium 4. Specifieke screeningsinstrumenten 5. Behandelend onderzoeken 9

10 3. Klassiek instrumentarium: vaak overschatting van mogelijkheden overstijgen zinsniveau zelden geen taal in natuurlijke context weinig belasting van neuropsychologische functies Too often we as examiners act as the frontal lobes for our patients (Callahan, 2001) ANTAT, Scenariotest, subtests van RHCO en ABCD, verbale vlotheidstaken, wel bruikbaar Specifieke screeningsinstrumenten Rapid Assessment of Problem Solving (Marshall et al., 2003) 10

11 Behandelend onderzoeken = Procesbenadering (hoe doet de persoon het?) Focumix Frontomix 11

12 (4) Implicaties voor therapie DES influences selection of candidates for therapy and goals (Purdy, 2002) Algemene doelstelling Maximaliseren van communicatieve zelfstandigheid Maximaliseren van levenskwaliteit van de PMA Methode Compensatiegerichte behandeling Stoornisgerichte behandeling 12

13 Compensatiegerichte behandeling Omgevingsaanpassingen Hulpmiddelen voor planning en organisatie Frontomix Situatie-specifieke/scenariotraining Therapie die als doel heeft om een kleine set responsen aan te leren voor een functionele situatie zoals eten bestellen in restaurant (Hopper & Holland, 1998) Geen transfer/generalisatie nodig! AOC Opbouw volgens scenario s Vb. met vrienden naar voetbal, op de koffie, bij de dokter, in de winkel, 13

14 Stoornisgerichte behandeling: algemene richtlijnen (Paemeleire, 2007) 1. werk aan inzicht 2. hiërarchie volgens propositionaliteit 3. introduceer nieuwe taken 4. bouw hoeveelheid stimuli op 5. bouw externe sturing af introductie Frontomix ANOMIX(Paemeleire, Olson & Savonet, 2005) FOCUMIX(Paemeleire, Savonet & Van Beneden, 2007) (Paemeleire, Heirman, Savonet & Van Beneden, 2009) DYSARTRIEMIX (Paemeleire, Desmet, Savonet & Van Beneden, 2011) MIX-reeks website: - uitgever:

15 Doelgroepen: cognitieve communicatiestoornissen (hersentrauma, Pk, MS, RHCS,...), ook bruikbaar bij lichte tot matig ernstige afasie, 6 delen: (1) starten & stoppen, (2) vasthouden & volhouden, (3) ordenen & structureren, (4) organiseren & plannen, (5) denken & redeneren, (6) inschatten & inzien oefenen met therapeut zelfstandig oefeningen Talige oefeningen waarbij ook veel EF worden aangesproken Losbladig werk met (beperkt) kopierecht, uitgegeven door Sig VZW via 250, 450 pagina s Algemene metacognitieve doelstelling: gebruik probleemoplossend stroomschema 15

16 DEEL 1 STARTEN EN STOPPEN 16

17 17

18 DEEL 2 VASTHOUDEN EN VOLHOUDEN 18

19 19

20 DEEL 3 ORDENEN EN STRUCTUREREN 20

21 21

22 DEEL 4 ORGANISEREN EN PLANNEN 22

23 23

24 DEEL 5 DENKEN EN REDENEREN 24

25 25

26 DEEL 6 INSCHATTEN EN INZIEN 26

27 There s nothing but the real thing Kempler (2005) 27

28 Schema gebruiken in functie van dagelijkse communicatieve activiteiten Actief linken van pen-en-papier taken naar real life opdrachten Take Home Messages 28

29 Implicaties voor takenpakket afasietherapeut 1. Kennis over EF en invloed op communicatie 2. Verzamelen gegevens over EF van iedere cliënt 3. Integreren testresultaten therapiedoelstellingen en materiaalkeuze Implicaties voor inhoud van de afasietherapie Moet sterk gericht zijn op het zelf leren oplossenvan communicatieve problemen logopedisten moeten zichzelf zien als een kruising tussen een coach en een adviseur (Ylvisaker & Feeney, 1994) 29

30 Implicaties voor therapiemateriaal Bij therapiemateriaal en behandelmethodes ook rekening houden met de cognitieve vaardigheden Frontomix is een toolboxdie het gemakkelijker maakt om doelstellingen te realiseren Tot slot 30

31 Referenties Paemeleire, F. (2010). Personen met afasie én executieve functiestoornissen. Implicaties voor diagnostiek en behandeling. Logopedie, 23(3), Paemeleire, F., Heirman, M., Savonet, A. & Van Beneden, G. (2009). Behandeling van volwassenen met executieve stoornissen na een niet-aangeboren hersenletsel. Signaal, 67, Voorbeeldoefeningen, artikels en hand-outs op Executieve functiestoornissen en afasie implicaties voor diagnostiek en behandeling Bedankt voor uw aandacht!