Experimentele therapie bij duchenne-spierdystrofie
|
|
- Jurgen Adam
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 STAND VAN ZAKEN Experimentele therapie bij duchenne-spierdystrofie Janneke C. van den Bergen, Chiara S.M. Straathof, Annemieke Aartsma-Rus, Ieke B. Ginjaar en Jan J.G.M. Verschuuren Duchenne-spierdystrofie is een X-chromosomaal gebonden spieraandoening. Door het ontbreken van het eiwit dystrofine is de stabiliteit van het spiermembraan verminderd. Dit leidt tot progressieve spierzwakte vanaf de kinderleeftijd. Het ziektebeloop kan men vertragen met corticosteroïden, maar de ziekte is verder nog niet te behandelen. Mogelijke therapieën waarnaar onderzoek wordt gedaan betreffen zowel mutatiespecifieke medicijnen, bijvoorbeeld de antisense -oligonucleotiden ( exon skippen ), als therapieën die mogelijk ook bij andere spierziekten gebruikt kunnen worden. Daarbij kan men denken aan inhibitie van spierdegeneratie en stimulatie van spierherstel. Dit artikel geeft een overzicht van de therapeutische ontwikkelingen rondom duchenne-spierdystrofie. KLINISCHE PRAKTIJK De therapeutische mogelijkheden op het gebied van duchenne-spierdystrofie, een erfelijke spierziekte, maken een ongekend snelle ontwikkeling door. Wereldwijd zijn op dit moment meer dan 30 verschillende vormen van therapie in ontwikkeling, waarbij voor 11 de fase van klinische trials is bereikt (tabel). De betreffende onderzoeken richten zich op het herstellen van het primaire gendefect, de aanmaak van dystrofine, en het beperken van de gevolgen hiervan, door bijvoorbeeld het remmen van spierschade en het bevorderen van spierherstel. Veel van deze behandelstrategieën zijn mogelijk ook toepasbaar bij andere spieraandoeningen. Dit hangt af van het werkingsmechanisme van het toegepaste medicament. Op deze wijze kunnen de ontwikkelingen op het gebied van deze invaliderende, progressieve spierziekte een voorbeeld zijn voor andere neuromusculaire ziekten. Momenteel zijn dan ook over de hele wereld onderzoekers op zoek naar een behandeling voor duchenne-spierdystrofie. In dit artikel geven we een overzicht van de ontwikkelingen. DUCHENNE-SPIERDYSTROFIE Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden. Afd. Neurologie: drs. J.C. van den Bergen, arts in opleiding tot neuroloog; drs. C.S.M. Straathof en dr. J.J.G.M. Verschuuren, neurologen. Afd. Humane en Klinische Genetica: dr. A. Aartsma-Rus en dr. I.B. Ginjaar, moleculair genetici. Contactpersoon: drs. J.C. van den Bergen (j.c.van_den_bergen@lumc.nl). Duchenne-spierdystrofie is een erfelijke spierziekte, waar in Nederland ongeveer 500 jongens en mannen aan lijden. De ziekte openbaart zich meestal op de peuterleeftijd met zwakte van de bovenbeenspieren, waardoor problemen ontstaan met opstaan en lopen en waardoor patiënten frequent vallen. Door progressie van de spierzwakte komen de jongens tussen hun 9e en 12e jaar in een rolstoel terecht. In de tienerjaren ontwikkelt zich vaak een scoliose, die soms een operatieve correctie noodzakelijk maakt. In de adolescentie ontstaat een gedilateerde cardiomyopathie en toenemende zwakte van de ademhalingsspieren. De toepassing van thuisbeademing NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298 1
2 KLINISCHE PRAKTIJK TABEL Overzicht van de experimentele therapieën voor duchennespierdystrofie die zich in een klinische onderzoeksfase bevinden therapie beloop fase I fase II herstellen dystrofine-expressie exon-skipping 2 -O-methylgemodificeerd ribose gestart morfolino-oligomeren gestart read-through PTC124 gestart gentamicine gentherapie raav-vector gestart biologische nanopartikels opregulatie utrofine SMT C1100 gepland remmen spierafbraak proteaseremming salbutamol stabilisatie mestcellen oxatomide proteolyseremming glutamine, creatine bevorderen spierherstel stamceltransplantatie autologe CD133+-stamcellen mesangioblasten gepland TGF-β-inhibitie losartan gepland MYO-029 overige antioxidanten idebenon co-enzym Q10 inhibitie fibrosering pentoxifylline = nog niet gepland; raav = recombinant adenogeassocieerd virus; TGF-β = transformerende groeifactor β. vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw heeft de levensverwachting van duchenne-patiënten verhoogd van naar jaar. De spierzwakte bij duchenne-spierdystrofie wordt veroorzaakt door het ontbreken van dystrofine. Dit eiwit heeft een stabiliserende invloed op het spiermembraan, door het cytoskelet met de extracellulaire matrix te verbinden. Wanneer dystrofine afwezig is, verliest het spiermembraan de stabiliteit die het nodig heeft bij spiercontractie. Dit leidt tot schade aan het membraan en via diverse processen uiteindelijk tot spierverval. Het ontbreken van dystrofine is het gevolg van een defect in het dystrofinegen, gelegen op het X-chromosoom. Vele verschillende mutaties in dit gen kunnen leiden tot duchenne-spierdystrofie. Dit betreft zowel grote deleties en duplicaties als puntmutaties. Bij een grote deletie of duplicatie zijn één of meerdere exonen, die de coderende informatie van het gen bevatten, betrokken. Een puntmutatie is een afwijking van slechts één of enkele nucleotiden binnen één exon. Diagnostisch onderzoek naar de verschillende genetische defecten bij duchenne-patiënten vindt in Nederland plaats in het Leids Universitair Medisch Centrum. HERSTEL DYSTROFINE-EXPRESSIE De ultieme behandeling van duchenne-spierdystrofie is erop gericht het dystrofine-eiwit tot expressie te brengen in de spiervezels. Gezien het grote aantal verschillende mutaties zal zo n causaal gerichte therapie om maatwerk vragen. EXON-SKIPPING : HERSTEL VAN HET LEESRAAM Recentelijk besteedden de media veel aandacht aan een mogelijke doorbraak in de behandeling van duchennespierdystrofie. Aanleiding was de publicatie van de onderzoeksresultaten van de in Nederland uitgevoerde exon-skipping -trial. Met exon-skipping probeert men de verstoring van het leesraam van het dystrofinegen te herstellen (figuur 1a). Een deletie of duplicatie leidt vaak tot een aantasting van dit leesraam. Zoals bekend coderen in het RNA steeds groepjes van 3 nucleotiden voor één aminozuur. Door de deletie of duplicatie verschuiven nucleotiden en zal meestal een onzincode ontstaan. Hierdoor wordt de productie van het eiwit vroegtijdig beëindigd en wordt dus geen functioneel dystrofine gevormd. Het is mogelijk om één specifiek exon in het RNA over te slaan of te skippen tijdens het RNA-splicingsproces. Dat gebeurt met een antisense -oligonucleotide, een klein stukje gemodificeerd RNA dat specifiek aan een exon van het RNA kan binden. Door het skippen van het gemuteerde exon treedt herstel van het leesraam op, waardoor een verkort, maar wel functioneel dystrofineeiwit gemaakt kan worden. De verwachting is dat dit zal leiden tot een klinisch minder ernstig ziektebeloop, zoals men ziet bij becker-spierdystrofie. Bij deze spieraandoening is er ook een mutatie in het dystrofinegen, maar zodanig dat het leesraam niet verstoord wordt. Deze patiënten hebben dus een afwijkend, maar gedeeltelijk functioneel dystrofine. De klinische verschijnselen van becker-spierdystrofie beslaan een spectrum dat varieert van alleen een verhoogde serumcreatinekinasewaarde of spierkrampen tot meer ernstige vormen met progressieve spierzwakte. De levensver- 2 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298
3 A A B B KLINISCHE PRAKTIJK C C a FIGUUR (a) Het principe van exon-skipping A is de normale situatie. De RNA-code wordt in eenheden van 3 nucleotiden ( letters ) gelezen en vertaald in aminozuren, waardoor een goed leesbare zin ontstaat. Er vormt zich normaal dystrofine. B is een situatie bij duchenne-spierdystrofie. Door een deletie verschuift het leesraam, waardoor onzinwoorden ontstaan en de zin niet meer te lezen is. De productie van dystrofine wordt afgebroken omdat er een onleesbare code is ontstaan. C laat zien wat exon-skipping-therapie doet. Door met antisense - oligonucleotiden (AON) een onderdeel van de code te skippen (in het voorbeeld de letters A en F, in de cel een gemuteerd exon), ontstaat weer een leesbare zin, waarin echter een woord ontbreekt. De aminozuurketen van dystrofine wordt verkort, maar het geproduceerde dystrofine is wel voor een deel functioneel. b (b) Het principe van read-through. A is de normale situatie. De RNA-code wordt in eenheden van 3 nucleotiden ( letters ) gelezen en vertaald in aminozuren, waardoor een goed leesbare zin ontstaat. Er vormt zich normaal dystrofine. B is een situatie bij duchenne-spierdystrofie. Door een puntmutatie is een nucleotide veranderd (hier letter B>R). De nieuwe code (hier: ROB) wordt herkend als stopsignaal. De productie van dystrofine wordt vroegtijdig afgebroken. C laat zien wat read-through-therapie doet. De stof PTC124 zorgt ervoor dat het stopsignaal genegeerd en gecorrigeerd wordt en de zin weer volledige leesbaar wordt. Er wordt normaal dystrofine geproduceerd. wachting van mensen met een vorm van becker-spierdystrofie is beter dan van mensen met duchenne-spierdystrofie. READ-THROUGH : STOPCODONS NEGEREN Wereldwijd loopt in 37 centra een fase IIb-trial met PTC124, tegenwoordig ataluren genoemd. Deze chemische stof zorgt dat vroegtijdige stopsignalen, veroorzaakt door puntmutaties in het dystrofinegen, genegeerd worden. Door het negeren van het stopsignaal op messenger - RNA(mRNA)-niveau wordt de productie niet onderbroken en kan zich een volledig dystrofine-eiwit vormen (zie figuur 1b). Deze therapievorm werd ontdekt toen de eigenschappen van de aminoglycosiden werden ontrafeld, waaronder gentamicine, die de eiwitproductie in bacteriën kunnen verstoren. Aminoglycosiden hebben een soortgelijk effect op humane cellen, waarin zij oneigenlijke stopsignalen onderdrukken door interactie met ribosomen. In tegenstelling tot behandeling met gentamicine liet de fase I-studie van PTC124 geen nefro- of ototoxiciteit zien. Stopcodons negeren door middel van PTC124 is ook toepasbaar bij andere erfelijke, ook niet-neuromusculaire aandoeningen waarbij sprake is van een vroegtijdig stopcodon. Een bekend voorbeeld is cystische fibrose. GENTHERAPIE Exon-skipping en read-through zijn technieken die aangrijpen op het RNA, maar het gemuteerde gen ongemoeid laten. Het zijn dus geen van beide vormen van gentherapie. Gentherapie probeert daadwerkelijk het onderliggende genetische defect definitief te repareren, een functioneel dystrofinegen in de spiervezels te brengen en daardoor de eiwitaanmaak te herstellen. Het grootste probleem van dergelijke therapieën is om het nieuwe gen ín de cellen van het weefsel van keuze te krijgen. De meest toegepaste methode om dit te bereiken maakt gebruik van een virale vector. Voor het transporteren van genen naar de spier is het NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298 3
4 KLINISCHE PRAKTIJK adenogeassocieerde virus (AAV) de geschiktste vector. Doordat het dystrofinegen zeer groot is, is het inbouwen in een virale vector echter moeizaam; de vectoren kunnen niet de gehele coderende sequentie bevatten. Daarom wordt momenteel gekeken naar de mogelijkheden van een minidystrofinegen, dat slechts een deel van het coderende materiaal van het gen bevat ( gov, zoek op mini dystrophin ). De expressie van dit kleinere gen zal, net als bij exon-skipping, leiden tot een gedeeltelijk herstel van de spierfunctie en dus tot een becker-fenotype. Er wordt ook onderzoek gedaan naar eiwitten of synthetische, virusachtige biological nano particles, die het product adequaat zouden kunnen afleveren bij de spiervezels ( UTROFINE Naast therapieën gericht op de expressie van dystrofine in het spiermembraan, zijn er methoden die proberen de functie van het dystrofine door een ander eiwit te laten overnemen. Een goede kandidaat hiervoor is utrofine. Dit membraaneiwit komt normaal met name in de neuromusculaire overgang tot expressie en de structuur lijkt op die van dystrofine. Onderzoek bij de zogeheten mdxmuis, een diermodel voor duchenne-spierdystrofie, liet zien dat utrofine de stabiliserende functie van dystrofine in het spiermembraan kan overnemen. Door overexpressie van het eiwit kon de progressie van de spierzwakte worden vertraagd. REMMEN VAN SPIERAFBRAAK De afwezigheid van dystrofine heeft een verminderde stabiliteit van het spiermembraan bij contractie tot gevolg. Hierdoor raakt het membraan beschadigd, wat via diverse processen uiteindelijk leidt tot spierafbraak. Door beïnvloeding van deze processen tracht men de spierschade te beperken. ONTSTEKINGSREMMING Ontstekingsremming is waarschijnlijk de basis voor het remmende effect van corticosteroïden op duchennespierdystrofie. Er zijn medicijnen in ontwikkeling die wellicht een meer gerichte inhibitie geven van de ontstekingsreactie bij duchenne-spierdystrofie, door bijvoorbeeld CD4- en CD8-gemedieerde T-cellen selectief te remmen of mestcellen te stabiliseren. Mogelijk hebben deze medicijnen ook een gunstiger bijwerkingenprofiel dan corticosteroïden. BEVORDEREN VAN SPIERHERSTEL Tot slot is ook de stimulatie van spierregeneratie een therapeutische mogelijkheid bij duchenne-spierdystrofie. Dit kan onder andere door het inhiberen van transformerende groeifactor(tgf)-β, dat spierregeneratie remt en daardoor een negatief effect heeft op de spiermassa. Maar ook insulineachtige groeifactor(igf)-1, trichostatine A en stikstofmonoxide (NO) lijken een positief effect te hebben op het herstel van spiervezels. Daarnaast wordt onderzoek gedaan naar stamceltransplantatie. Stamceltransplantatie is erop gericht de voorraad satellietcellen aan te vullen om zo de schade aan spiervezels te herstellen. De continue cyclus van schade en herstelpogingen put de voorraad satellietcellen uit, waardoor na verloop van tijd de regeneratie van spiervezels stagneert en vervetting en fibrosering van de spieren de overhand krijgen. Momenteel wordt onderzoek gedaan naar celgroepen die als satellietcel in de spiervezels kunnen dienen. Obstakels bij deze behandeling zijn het verkrijgen van een systemische toedieningsweg en de mogelijke immunologische reactie tegen de stamcellen. De hoopgevendste stamceltherapie van dit moment maakt gebruik van mesangioblasten. Deze cellen, afkomstig uit de vaatwand, lijken in staat te zijn de vaatwand te passeren en te differentiëren tot spiercellen. Een onderzoek waarbij dystrofische honden intra-arterieel allogene mesangioblasten toegediend kregen, leidde tot expressie van dystrofine in de spiervezels, een normaal morfologisch beeld van de spiervezels en een toename van de contractiekracht. Het klinisch resultaat was dat de honden hun mobiliteit behielden. Een Italiaanse klinische trial met mesangioblasten staat gepland. REMMING VAN EIWITAFBRAAK Door de beschadiging van het spiermembraan lekken calciumionen de spiervezel in. Deze zorgen voor spierafbraak onder andere door het proteolytische eiwit calpaïne te activeren. Met diverse medicijnen tracht men de activatie van calpaïne en andere proteasen te voorkomen en daarmee de spierafbraak te remmen. OVERIGE VORMEN VAN THERAPIE In diverse centra wordt onderzoek gedaan naar therapeutische mogelijkheden die hierboven niet aan bod zijn UITLEG RNA- splicing : door transcriptie van DNA ontstaat pre-messenger - RNA (pre-mrna). Dit bevat exonen, waarvan het RNA codeert voor aminozuren, en intronen die dat niet doen. In het splicingsproces worden de intronen uit het pre-mrna geknipt en de exonen aan elkaar verbonden tot het uiteindelijke mrna. 4 NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298
5 LEERPUNTEN Duchenne-spierdystrofie is een X-chromosomaal gebonden spieraandoening, waarbij het gen voor dystrofine, een spiereiwit, is gemuteerd. Er zijn verschillende therapieën in ontwikkeling, die gericht zijn op het herstellen van de dystrofine-expressie, remming van de spierafbraak of bevordering van spierherstel. De dystrofine-expressie in spiervezels kan onder meer hersteld worden door exon-skipping en door stoffen die zorgen dat het aflezen van het messenger-rna niet voortijdig stopt ( readthrough ). Naar deze twee technieken is klinisch fase II-onderzoek gestart. gekomen. Hierbij gaat het bijvoorbeeld om medicijnen die de energieproducerende functie van mitochondriën in de spiercel verbeteren, cardiale therapieën met L-arginine voor coronaire vaatverwijding en stimulatie van antioxidantia voor de remming van spierschade. Alle therapiemogelijkheden in een klinische fase zijn te vinden in de tabel. Nederland is te vinden op en op de website van de patiëntenverenigingen en CONCLUSIE Er zijn momenteel veelbelovende ontwikkelingen op het gebied van de behandeling van duchenne-spierdystrofie, waarin Nederland een actieve rol speelt. De behandelingen grijpen in op diverse processen die betrokken zijn bij de aandoening, van vervanging van het gemuteerde gen tot stimuleren van spierherstel. Een aantal van deze behandelstrategieën is in de toekomst mogelijk ook breder toepasbaar, bij andere erfelijke of neuromusculaire ziekten. Wetenschappelijke ontwikkelingen bij duchennespierdystrofie vervullen hierin een voortrekkersrol. Belangenconflict: geen gemeld. Financiële ondersteuning: de auteurs participeren in Translational Research in Europe Assessment and Treatment of Neuromuscular Diseases (TREAT-NMD), een network of excellence dat gefinancierd wordt door de Europese Unie (Zesde Kaderprogramma, projectnummer ). KLINISCHE PRAKTIJK ONDERZOEK EN ZORG IN NEDERLAND Nederland levert een actieve bijdrage aan het onderzoek naar duchenne-spierdystrofie, onder andere door het All Against Duchenne in the Netherlands(ALADIN)- consortium. Informatie over de huidige zorg en het huidige onderzoek naar de ziekte van Duchenne in Aanvaard op 29 oktober 2008 Citeer als: Ned Tijdschr Geneeskd. 2009;153:B298 > Meer op LITERATUUR 1 Den Dunnen JT, de Visser VM, Bakker E. Van gen naar ziekte; het dystrofinegen, betrokken bij Duchenne- en Becker-spierdystrofie. Ned Tijdschr Geneeskd. 2002;146: Aartsma-Rus A, van Deutekom JC, Fokkema IF, van Ommen GJ, den Dunnen JT. Entries in the Leiden Duchenne muscular dystrophy mutation database: an overview of mutation types and paradoxical cases that confirm the reading-frame rule. Muscle Nerve. 2006;34: Van Deutekom JC, Janson AA, Ginjaar IB, Frankhuizen WS, Aartsma-Rus A, Bremmer-Bout M, et al. Local dystrophin restoration with antisense oligonucleotide PRO051. N Engl J Med. 2007;357: Aartsma-Rus A, Bremmer-Bout M, Janson AA, den Dunnen JT, van Ommen GJ, van Deutekom JC. Targeted exon skipping as a potential gene correction therapy for Duchenne muscular dystrophy. Neuromuscul Disord. 2002;12(Suppl 1):S Aartsma-Rus A, Janson AA, van Ommen GJ, van Deutekom JC. Antisense-induced exon skipping for duplications in Duchenne muscular dystrophy. BMC Med Genet. 2007;8:43. 6 Welch EM, Barton ER, Zhuo J, Tomizawa Y, Friesen WJ, Trifillis P, et al. PTC124 targets genetic disorders caused by nonsense mutations. Nature. 2007;447: Barton-Davis ER, Cordier L, Shoturma DI, Leland SE, Sweeney HL. Aminoglycoside antibiotics restore dystrophin function to skeletal muscles of mdx mice. J Clin Invest. 1999;104: Wagner KR, Hamed S, Hadley DW, Gropman AL, Burstein AH, Escolar DM, et al. Gentamicin treatment of Duchenne and Becker muscular dystrophy due to nonsense mutations. Ann Neurol. 2001;49: Hirawat S, Welch EM, Elfring GL, Northcutt VJ, Paushkin S, Hwang S, et al. Safety, tolerability, and pharmacokinetics of PTC124, a nonaminoglycoside nonsense mutation suppressor, following single- and multiple-dose administration to healthy male and female adult volunteers. J Clin Pharmacol. 2007;47: Du M, Liu X, Welch EM, Hirawat S, Peltz SW, Bedwell DM. PTC124 is an orally bioavailable compound that promotes suppression of the human CFTR-G542X nonsense allele in a CF mouse model. Proc Natl Acad Sci USA. 2008;105: Wang B, Li J, Xiao X. Adeno-associated virus vector carrying human minidystrophin genes effectively ameliorates muscular dystrophy in mdx mouse model. Proc Natl Acad Sci USA. 2000;97: Deconinck N, Tinsley J, de Backer F, Fisher R, Kahn D, Phelps S, et al. Expression of truncated utrophin leads to major functional improvements in dystrophin-deficient muscles of mice. Nat Med. 1997;3: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298 5
6 KLINISCHE PRAKTIJK 13 Tinsley J, Deconinck N, Fisher R, Kahn D, Phelps S, Gillis JM, et al. Expression of full-length utrophin prevents muscular dystrophy in mdx mice. Nat Med. 1998;4: Gissel H. The role of Ca2+ in muscle cell damage. Ann N Y Acad Sci. 2005;1066: Spencer MJ, Mellgren RL. Overexpression of a calpastatin transgene in mdx muscle reduces dystrophic pathology. Hum Mol Genet. 2002;11: Badalamente MA, Stracher A. Delay of muscle degeneration and necrosis in mdx mice by calpain inhibition. Muscle Nerve. 2000;23: Hinkle RT, Lefever FR, Dolan ET, Reichart DL, Dietrich JA, Gropp KE, et al. Corticortophin releasing factor 2 receptor agonist treatment significantly slows disease progression in mdx mice. BMC Med. 2007;5: Skura CL, Fowler EG, Wetzel GT, Graves M, Spencer MJ. Albuterol increases lean body mass in ambulatory boys with Duchenne or Becker muscular dystrophy. Neurology. 2008;70: Cohn RD, van Erp C, Habashi JP, Soleimani AA, Klein EC, Lisi MT, et al. Angiotensin II type 1 receptor blockade attenuates TGF-beta-induced failure of muscle regeneration in multiple myopathic states. Nat Med. 2007;13: Van Erp C, Irwin NG, Hoey AJ. Long-term administration of pirfenidone improves cardiac function in mdx mice. Muscle Nerve. 2006;34: Wagner KR, Fleckenstein JL, Amato AA, Barohn RJ, Bushby K, Escolar DM, et al. A phase I/IItrial of MYO-029 in adult subjects with muscular dystrophy. Ann Neurol. 2008;63: Barton ER, Morris L, Musaro A, Rosenthal N, Sweeney HL. Musclespecific expression of insulin-like growth factor I counters muscle decline in mdx mice. J Cell Biol. 2002;157: Shavlakadze T, White J, Hoh JF, Rosenthal N, Grounds MD. Targeted expression of insulin-like growth factor-i reduces early myofiber necrosis in dystrophic mdx mice. Mol Ther. 2004;10: Minetti GC, Colussi C, Adami R, Serra C, Mozzetta C, Parente V, et al. Functional and morphological recovery of dystrophic muscles in mice treated with deacetylase inhibitors. Nat Med. 2006;12: Brunelli S, Sciorati C, D Antona G, Innocenzi A, Covarello D, Galvez BG, et al. Nitric oxide release combined with nonsteroidal antiinflammatory activity prevents muscular dystrophy pathology and enhances stem cell therapy. Proc Natl Acad Sci USA. 2007;104: Liu Y, Yan X, Sun Z, Chen B, Han Q, Li J, et al. Flk-1(+) adipose-derived mesenchymal stem cells differentiate into skeletal muscle satellite cells and ameliorate muscular dystrophy in MDX mice. Stem Cells Dev. 2007;16: Sampaolesi M, Blot S, D Antona G, Granger N, Tonlorenzi R, Innocenzi A, et al. Mesoangioblast stem cells ameliorate muscle function in dystrophic dogs. Nature. 2006;444: Torrente Y, Belicchi M, Marchesi C, Dantona G, Cogiamanian F, Pisati F, et al. Autologous transplantation of muscle-derived CD133+ stem cells in Duchenne muscle patients. Cell Transplant. 2007;16: NED TIJDSCHR GENEESKD. 2009;153:B298
Overzicht van therapeutische ontwikkelingen. 13 april 2013
Overzicht van therapeutische ontwikkelingen 13 april 2013 Overzicht Wat is de functie van dystrofine? Wat gebeurt er als er geen dystrofine is? Hoe grijpen verschillende therapeutische aanpakken aan om
Nadere informatieOverzicht van therapeutische mogelijkheden voor Duchenne spierdystrofie Annemieke Aartsma Rus. 1 october 2011
Overzicht van therapeutische mogelijkheden voor Duchenne spierdystrofie Annemieke Aartsma Rus 1 october 2011 Overzicht Wat is de functie van dystrofine? Wat gebeurt er als er geen dystrofine is? Hoe kunnen
Nadere informatieRNA-therapie voor de ziekte van Duchenne Minder is meer
RNA-therapie voor de ziekte van Duchenne Minder is meer C.L. de Winter en A. Aartsma-Rus; Afdeling Humane Genetica, Leids Universitair Medisch Centrum. Duchenne spierdystrofie is een ernstige, erfelijke
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/51132 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Jirka, Silvana Title: Developing tissue specific antisense oligonucleotide-delivery
Nadere informatieGen therapie voor Duchenne
Gen therapie voor Duchenne Annemieke Aartsma-Rus Mei 2019 Outline Introduc>e Genen en eiwiaen Waar gaat het mis bij Duchenne? Gen therapie Gen addi>e Exon skippen Genome edi>ng Stop codon readhtrough Hoe?
Nadere informatieStand van zaken Duchenne therapie onderzoek
Stand van zaken Duchenne therapie onderzoek Annemieke Aartsma-Rus 2 juni 2018 AFDELING HUMANE GENETICS, LUMC, LEIDEN Dystrofine eiwit 2 Aartsma-Rus Dystrofine eiwit Verbindt acpne in spiervezel met laagje
Nadere informatie157 De ontdekking van de natuurlijke aanwezigheid van antisense oligonucleotiden in eukaryote cellen, die de expressie van specifieke eiwitten kunnen reguleren, heeft in de afgelopen tientallen jaren gezorgd
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/23854 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/23854 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Marel, Sander van der Title: Gene and cell therapy based treatment strategies
Nadere informatieCHAPTER 10 SAMENVATTING
CHAPTER 10 SAMENVATTING 218 Chapter 10 Samenvatting SAMENVATTING Nemaline myopathie is een ernstige spierziekte waarvoor momenteel nog geen therapie bestaat. Dit komt onder andere omdat de oorzaak van
Nadere informatieBiotechnologische behandelingen in ontwikkeling
Susan Peters, MSc Biotechnologische behandelingen in ontwikkeling De gezondheidszorg zal door de medische biotechnologie ingrijpend veranderen. Kennis over DNA schept mogelijkheden om heel gericht eigenschappen
Nadere informatieDuchenne/Becker spierdystrofie in de familie, zijn. vrouwen getest met behulp van DNA onderzoek?
Duchenne/Becker spierdystrofie in de familie, zijn vrouwen getest met behulp van DNA onderzoek? Paula Helderman-van den Enden, klinisch geneticus, Leiden en Maastricht Inleiding: In het kader van mijn
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. DNA-onderzoek en gentherapie
Afsluitende les Leerlingenhandleiding DNA-onderzoek en gentherapie Inleiding In de afsluitende les DNA-onderzoek en gentherapie zul je aan de hand van een aantal vragen een persoonlijke en kritische blik
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/43112 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rutten, J.W. Title: NOTCH3 cysteine correction : developing a rational therapeutic
Nadere informatieGene silencing samenvatting
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Gene silencing zet een doelgerichte stap voorwaarts Doelgerichte
Nadere informatieDNA knip techniek (CRISPR/Cas9) bij cystinose
Technologie & Innovatie DNA knip techniek (CRISPR/Cas9) bij cystinose Dr. Manoe Janssen Onderzoeker bij de afdeling Farmaceutische wetenschappen, Universiteit Utrecht David de Wied building Opbouw presentatie
Nadere informatieZiekte van Pompe. Wat is de ziekte van Pompe? We kunnen de fout bij RNAsplitsing. corrigeren
Tekst Gert-Jan van den Bemd Fotografie Levien Willemse Ziekte van Pompe Een nieuwe behandeling van de ziekte van Pompe lijkt een stap dichterbij gekomen. Dat blijkt uit twee recente publicaties. We kunnen
Nadere informatie94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten
94 Transcriptie en vorming van mrna bij prokaryoten en eukaryoten Transcriptie bij prokaryoten: Prokaryoten hebben geen celkern, waardoor het DNA los in het cytoplasma ligt. Hier vindt de transcriptie
Nadere informatieSamenvatting, discussie en vooruitzichten
Leuko-encefalopathie met betrokkenheid van de hersenstam en ruggenmerg en lactaatverhoging: moleculaire mechanismen, klinische aspecten en opening voor behandeling Samenvatting, discussie en vooruitzichten
Nadere informatieNederlandse Samenvatting. Nederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting 145 Nederlandse samenvatting De nieren hebben een belangrijke functie in het menselijk lichaam: ze zijn onder andere verantwoordelijk voor het zuiveren
Nadere informatieGenetische therapie voor Usher syndroom: toekomstmuziek of? Erwin van Wijk Usher symposium, Lent
Genetische therapie voor Usher syndroom: toekomstmuziek of? Erwin van Wijk Usher symposium, Lent 28-09-2017 Usher syndroom: wat is het? - Autosomaal recessief - Prevalentie ~ 1: 20.000 - Klinisch: a. Slechthorend/doof
Nadere informatieChapter 6. Nederlandse samenvatting
Chapter 6 Nederlandse samenvatting Chapter 6 122 Nederlandse samenvatting Het immuunsysteem Het immuunsysteem (of afweersysteem) beschermt het lichaam tegen lichaamsvreemde en ziekmakende organismen zoals
Nadere informatieEen nieuw. Erfo-Centrum. Leiden, 11 november 2009 Hans GCP Schikan, CEO Prosensa
Een nieuw behandelingsperspectief door RNA based therapy Erfo-Centrum Leiden, 11 november 2009 Hans GCP Schikan, CEO Prosensa Highlights Start t in 2002 Nauwe band met LUMC Financiering met o.a. durfkapitaal
Nadere informatieHersenonderzoek: Nieuwe inzichten over dystrofine in de hersenen
Hersenonderzoek: Nieuwe inzichten over dystrofine in de hersenen Nathalie Doorenweerd, PhD n.doorenweerd@lumc.nl Nathalie.Doorenweerd@Newcastle.ac.uk Genetica Mutaties in het DMD gen Het DMD gen is een
Nadere informatieDe overeenkomsten tussen de ziekte van Parkinson en de ziekte van Huntington
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Succesvolle gentherapiestudie bij de ziekte van Parkinson geeft
Nadere informatieBIO-NMD nieuwsbrief. Welkom! Dank voor uw interesse in BIO-NMD!
AFLEVERING 4, JANUARI 2013 BIO-NMD nieuwsbrief Welkom! Dit is een nieuwsbrief om u hoogte te brengen van de activiteiten van BIO-NMD. We hopen dat de informatie in deze nieuwsbrief u zal interesseren,
Nadere informatieGeneesmiddelen ontwikkeling 21 juni 2014
Geneesmiddelen ontwikkeling 21 juni 2014 Therapeu:c development Cultured Cells First test Feasibility Small numbers No circula:on No immunity No organs Animal models Mdx mouse No dystrophin Organs, immunity
Nadere informatieSamenvatting 95 SAMENVATTING
Samenvatting Samenvatting 95 SAMENVATTING Tijdens de ontwikkeling en groei van een solide tumor, staan de tumorcellen bloot aan een gebrek aan zuurstof (hypoxie). Dit is het gevolg van de snelle groei
Nadere informatiebiologie vwo 2017-I Gespierder door gendoping
Gespierder door gendoping Het overdragen van genetisch materiaal naar menselijke cellen voor de behandeling van ziektes bevindt zich nog in een experimenteel stadium. Deze techniek zou ook gebruikt kunnen
Nadere informatieUpdate research LUMC en trials 20 mei 2017
Update research LUMC en trials 20 mei 2017 Erik Niks, kinderneuroloog Chiara Straathof, neuroloog Nathalie Doorenweerd, onderzoeker DUCHENNE CENTRUM NEDERLAND 2 30-mei-17 Projecten Zorg Leren en gedrag
Nadere informatieHand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al.
Centraal Dogma Hand-out bij de oefen- en zelftoets-module bij hoofdstuk 7 van 'The Molecular Biology of the Cell', Alberts et al., 6e druk Mei 2016 Van DNA naar mrna Hier zie je een deel van de sequentie
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Alle levende wezens zijn opgebouwd uit cellen en elke cel bevat de volledige genetische informatie van het organisme, het genoom, opgeslagen in het DNA. De coderende delen van het DNA worden genen genoemd,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/40898 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Elis, A.S. Title: Identification of therapeutic targets and antisense oligonucleotide
Nadere informatieHoe kan wetenschappelijk onderzoek versneld worden met de diagnosethesaurus? Jan Verschuuren. Symposium DHD 24 september 2015
Hoe kan wetenschappelijk onderzoek versneld worden met de diagnosethesaurus? Jan Verschuuren Symposium DHD 24 september 2015 Spierziekten ALS Polyneuropathie Myasthenia Myopathie Spierziekten ALS Polyneuropathie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 111 Dit proefschrift behandelt de diagnose van epidermolysis bullosa simplex (EBS) op DNA niveau en een eerste aanzet tot het ontwikkelen van gentherapie voor deze ziekte. Een
Nadere informatieList of publications. List of publications
List of publications List of publications E. Sterrenburg, R. Turk, J.M. Boer, G.J.B. van Ommen and J.T. den Dunnen. A common reference for cdna microarray hybridizations. Nucleic Acids Res. 2002 Nov 1;30(21):e116
Nadere informatieTherapie intwikkeling voor ataxia s die veroorzaakt worden door een polyglutamine expansie
Therapie intwikkeling voor ataxia s die veroorzaakt worden door een polyglutamine expansie Willeke van Roon-Mom Afdeling Humane Genetica Leids Universitair Medisch Centrum Waar gaan we het vandaag (onder
Nadere informatieMet spierziekte leren leven
Met spierziekte leren leven Kinderneurologie: Neuromusculair Referentiecentrum Dr. Nathalie Goemans 19 2 Leren en leven met een spierziekte 2.1. Wat zijn spierziekten? Onder deze naam verstaan we de grote
Nadere informatie1 (~20 minuten; 20 punten)
TENTAMEN Moleculaire Cel Biologie (8A840) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld & Dr. M. Merkx 27-01-2012 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal + 1 bonusvraag! (aangegeven tijd is indicatie) Gebruik
Nadere informatieHetzelfde DNA in elke cel
EIWITSYNTHESE (H18) Hetzelfde DNA in elke cel 2 Structuur en functie van DNA (1) Genen bestaan uit DNA Genen worden gedragen door chromosomen Chromosomen bestaan uit DNAmoleculen samengepakt met eiwitten
Nadere informatieImmuunreactie tegen virussen
Samenvatting Gedurende de laatste eeuwen hebben wereldwijde uitbraken van virussen zoals pokken, influenza en HIV vele levens gekost. Echter, vooral in de westerse wereld zijn de hoge sterftecijfers en
Nadere informatieALS Onderzoek. ALS biobank en database. ALS Onderzoek. Onderzoeksprojecten
ALS Onderzoek ALS Centrum Nederland doet onderzoek naar ALS, PLS en PSMA met als doel om zo snel mogelijk een behandeling voor deze ziektes te vinden. We verzamelen gegevens van zoveel mogelijk patiënten.
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/33235 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33235 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Bergen, Janneke van den Title: Diversity in disease course of Duchenne and Becker
Nadere informatieP E R S B E R I C H T
1 P E R S B E R I C H T Prosensa-resultaten derde kwartaal 2014 en recente ontwikkelingen Indieningsproces registratiedossier drisapersen bij FDA in volle gang Indiening bij Europese registratie-autoriteiten
Nadere informatieExamen Voorbereiding DNA. Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016. 2016 JasperOut.nl. Thema 2 DNA
Examen Voorbereiding DNA Teylingen College Leeuwenhorst 2015/2016 Thema 2 DNA Begrippenlijst: Begrip mtdna kerndna Plasmiden Genoom DNA-replicatie DNA-polymerase Eiwitsynthese RNA-molecuul Codon Genregulatie
Nadere informatieEpigenetics and Cancer
Epigenetics and Cancer Hoe controle mechanismen van invloed zijn op tumor ontwikkeling. Riëtte Ruijten Driessen MANP, verpleegkundig specialist oncologie Laurentius ziekenhuis Inhoud Ontwikkeling epigenetica
Nadere informatieDNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008
DNA & eiwitsynthese Oefen- en zelftoetsmodule behorende bij hoofdstuk 16 en 17 van Campbell, 7 e druk December 2008 DNA 1. Hieronder zie je de schematische weergave van een dubbelstrengs DNA-keten. Een
Nadere informatieMolecular Pathology for Pathologists. Pr P. Pauwels
Molecular Pathology for Pathologists Pr P. Pauwels NGS moleculair pathologie rapport ontcijferen Nomenclatuur waarin gerapporteerd wordt: EGFR c.2573t>g, p.(leu858arg) Coderende sequentie Eiwit/proteïne
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Fibrose, oftewel verlittekening van weefsels, is een proces dat tot uitval van belangrijke organen kan leiden, met de dood tot gevolg. In feite ligt het aantal sterfgevallen veroorzaakt door fibrose hoger
Nadere informatieSAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Een organisme bestaat uit verschillende weefsels, die opgebouwd zijn uit cellen. Cellen zijn dus de bouwblokken van elk levend organisme. De ontwikkeling van slechts een
Nadere informatieSIVANTOS PARTNER EVENT. Horen 2025 Waar gaan we naartoe. ALLES OVER HET Usher Syndroom LEES HET VERSLAG OVER HET. zie pag. 40
vakblad voor de totale hoorbranche, zomer 2015 Horen 2025 Waar gaan we naartoe ALLES OVER HET Usher Syndroom INTERVIEWS, REPORTAGES, COLUMNS EN NIEUWS LEES HET VERSLAG OVER HET SIVANTOS PARTNER EVENT.
Nadere informatieWat zijn polyq ziektes?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Zijn er genetische verbanden tussen neurodegeneratieve ziektes?
Nadere informatieVan mutatie naar ziekte
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Een nieuw antilichaam onthult toxische delen van het huntingtine
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18929 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Lange, Job de Title: A sight for sore eyes : assessing oncogenic functions of
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Wat voor eiwit ben jij? (Basis)
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Wat voor eiwit ben jij? (Basis) Deel 1 In het DNA ligt het erfelijk materiaal van een organisme in code opgeslagen. Deze code is opgebouwd uit vier nucleotiden: adenosine
Nadere informatieEen totaalmodel voor Limb Girdle Spier Dystrofie gebaseerd op functionele netwerken tussen eiwitmoleculen
Een totaalmodel voor Limb Girdle Spier Dystrofie gebaseerd op functionele netwerken tussen eiwitmoleculen Spierverzwakkingsziekten (spierdystrofiën) vormen een grote groep zeer diverse ziektebeelden, die
Nadere informatieVan mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen?
Van mens tot Cel oefenvragen 1. De celdeling bestaat uit verschillende fasen. Hoe heten de G1, S en de G2 fase samen? A: interfase B: profase C: anafase D: cytokinese 2. Een SNP (single nucleotide polymorphism)
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37233 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Tummers, Bart Title: Human papillomavirus targets crossroads in immune signaling
Nadere informatieZORG BIJ VOLWASSEN PATIËNTEN MET DUCHENNE MUSCULAIRE DYSTROFIE: NIEUWE KLINISCHE UITDAGINGEN
Academiejaar 2016-2017 ZORG BIJ VOLWASSEN PATIËNTEN MET DUCHENNE MUSCULAIRE DYSTROFIE: NIEUWE KLINISCHE UITDAGINGEN Joren BIESBROUCK Promotor: Boel De Paepe Masterproef voorgedragen in de 2 de Master in
Nadere informatieHERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007
HERKANSINGSTENTAMEN Moleculaire Biologie deel 2, 5 Jan 2007 NAAM: STUDENTNUMMER: CONTROLEER OF DIT TENTAMEN 14 PAGINA S BEVAT. Veel succes! o Je mag de achterkant van het papier ook zo nodig gebruiken,
Nadere informatiehoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 203 Samenvatting in het Nederlands
hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 203 Samenvatting in het Nederlands hoofdstuk 11 9/21/00 1:12 PM Pagina 204 204 SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Inleiding Het humaan immuundeficiëntie virus (HIV) is de
Nadere informatieGentherapie samen met stamcellen succesvol tegen leveraandoening Precisie gentherapie
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Gentherapie samen met stamcellen succesvol tegen leveraandoening
Nadere informatieChapter 8. Samenvatting. Endoplasmatisch reticulum-stress en eiwit aggregatie in de ziekte van Parkinson: de rol van weefsel transglutaminase
Chapter 8 Samenvatting Endoplasmatisch reticulum-stress en eiwit aggregatie in de ziekte van Parkinson: de rol van weefsel transglutaminase De ziekte van Parkinson (zvp) is een slopende neurodegeneratieve
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Het immuunsysteem Ons immuunsysteem beschermt ons tegen allerlei ziekteverwekkers, zoals bacteriën, parasieten en virussen, die ons lichaam binnen dringen.
Nadere informatieHARTFALEN PATHOFYSIOLOGIE HIGHLIGHTS
HARTFALEN PATHOFYSIOLOGIE HIGHLIGHTS Voor meer informatie zie.nl 2015 Novartis Pharma, oktober 2015, 1015HF466074 De onderliggende neurohormonale disbalans leidt tot verdere progressie van Bij patiënten
Nadere informatieGentherapie begint beloftes in te lossen
Gentherapie begint beloftes in te lossen Gerard Wagemaker Vz. Ned. Ver. Gen- en Celtherapie Lid European Union Committee of Experts on Rare Diseases (EUCERD) 12 september 2013 Gentherapie begint beloftes
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Wat voor eiwit ben jij? (Basis)
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Wat voor eiwit ben jij? (Basis) Deel 1 In het DNA ligt het erfelijk materiaal van een organisme in code opgeslagen. Deze code is opgebouwd uit vier nucleotiden: adenosine
Nadere informatie8,6. Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari keer beoordeeld. Biologie voor jou. Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica
Samenvatting door Jasmijn 2032 woorden 9 januari 2018 8,6 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie samenvatting hoofdstuk 4 Genetica 2 Fenotype, genotype en epigenetica Erfelijke
Nadere informatieLiposomal Targeting of Glucocorticoids to Inhibit Tumor Angiogenesis
Appendices SAMENVATTING VAN HET PROEFSCHRIFT Verrassend genoeg kunnen glucocorticoïden (GC) de groei van solide tumoren remmen [1]. Helaas zijn de benodigde doses voor deze antitumoreffecten vele malen
Nadere informatieDUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING
DUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING Dutch Summary / Nederlandse Samenvatting Sinds de ontdekking van de ADAM eiwitfamilie, twee decennia geleden, heeft het ADAM onderzoek zich voornamelijk gericht op
Nadere informatieMoleculaire mechanismen. De connectie tussen interacties van eiwitten en activiteiten van cellen
Moleculaire mechanismen De connectie tussen interacties van eiwitten en activiteiten van cellen The Hallmarks of Cancer Hanahan and Weinberg, Cell 2000 Niet afhankelijk van groei signalen Apoptose ontwijken
Nadere informatieVoortgangsrapportage juni 2018
Voortgangsrapportage juni 2018 Die ziekte van Huntington wordt veroorzaakt door een mutatie in het DNA dat codeert voor het Huntington eiwit (HTT). Door de lange CAG repeat in het DNA krijgt het HTT eiwit
Nadere informatieTherapeutische toepassingen voor Angiotensine-(1-7) in hartfalen Ons inzicht in het ontstaan van hartfalen en de mogelijkheden voor therapie zijn in
Samenvatting Therapeutische toepassingen voor Angiotensine-(1-7) in hartfalen Ons inzicht in het ontstaan van hartfalen en de mogelijkheden voor therapie zijn in de afgelopen decennia enorm toegenomen.
Nadere informatieDit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van
Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van Hirschsprung (ook wel afgekort als HSCR). HSCR is een aangeboren afwijking gekenmerkt door de afwezigheid
Nadere informatieOvarian cancer gene therapy Mahasreshti, Parameshwar Janardhan
Ovarian cancer gene therapy Mahasreshti, Parameshwar Janardhan IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieGastro-intestinale stromacel tumor: Risico classificatie en mutatie analyse door de patholoog. Dr. Judith V.M.G. Bovee Patholoog LUMC
Gastro-intestinale stromacel tumor: Risico classificatie en mutatie analyse door de patholoog Dr. Judith V.M.G. Bovee Patholoog LUMC GastroIntestinale Stromacel Tumor 11-15 GISTen per 100.000 mensen (Scandinavië)
Nadere informatieHet enzym dat verantwoordelijk is voor het vastleggen van de imprint na de DNA-replicatie is een DNA-methyltransferase.
Examentrainer Vragen Hongerwinterkinderen Gedurende de laatste winter van de Tweede Wereldoorlog stierven veel Nederlanders door barre omstandigheden: koude en voedselgebrek. Tijdens deze hongerwinter
Nadere informatieNederlandse samenvatting
169 Nederlandse samenvatting Het aantal ouderen boven de 70 jaar is de laatste jaren toegenomen. Dit komt door een significante reductie van sterfte op alle leeftijden waardoor een toename van de gemiddelde
Nadere informatieVertaalslagen van fundamenteel naar toegepast onderzoek
Prof.dr. A. Aartsma-Rus Vertaalslagen van fundamenteel naar toegepast onderzoek Bij ons leer je de wereld kennen Vertaalslagen van fundamenteel naar toegepast onderzoek Oratie uitgesproken door Prof.dr.
Nadere informatieipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties Oliver Härschnitz
Nederlandse samenvatting proefschrift ipsc-derived insights into Motor Neuron Disease and Inflammatory Neuropaties, 15 september 2017, UMC Utrecht Stamcellen zijn in staat tot het veranderen, oftewel differentiëren,
Nadere informatieVetverbranding in de hersenen?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een synthetische olie helpen om de hersenen van voedsel te voorzien
Nadere informatieDit overzicht is voor het laatst bijgewerkt in maart 2018.
Overzicht onderzoek 1 Introductie Laatste update: 14 maart 2018 Het doel van dit overzicht is om patiënten en ouders te informeren over de verschillende therapieën voor de Duchenne spierdystrofie (DMD)
Nadere informatieDNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life
DNA & eiwitsynthese Vragen bij COO-programma bij hoofdstuk 11 en 12 Life De vragen die voorkomen in het COO-programma DNA & eiwitsynthese zijn op dit formulier weergegeven. Het is de bedoeling dat je,
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35124 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Wokke, Beatrijs Henriette Aleid Title: Muscle MRI in Duchenne and Becker muscular
Nadere informatieVertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte van Huntington eiwit Jij zegt tomaten huntingtine
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Vertaalproblemen? Nieuwe inzichten in de productie van het ziekte
Nadere informatieProsensa jaarresultaten 2013 en recente ontwikkelingen
Prosensa jaarresultaten 2013 en recente ontwikkelingen Prosensa vastberaden om weg vooruit te bepalen voor Duchenne-medicijn drisapersen Conference Call en live webcast resultaten 18 maart, 13:00 uur CET
Nadere informatieCover Page. The following handle holds various files of this Leiden University dissertation:
Cover Page The following handle holds various files of this Leiden University dissertation: http://hdl.handle.net/1887/59477 Author: Hillger, J.M. Title: Take it personal! Genetic differences in G protein-coupled
Nadere informatieEindexamen vwo biologie pilot 2012 - I
Bloedziekte verhelpen met huidcellen Een internationaal team van stamcelonderzoekers rapporteert een doorbraak in de behandeling van Fanconi anemie, een erfelijke bloedziekte. De onderzoekers verwachten
Nadere informatieEindexamen biologie compex vwo 2010 - I
Tenzij anders vermeld, is er sprake van natuurlijke situaties en gezonde organismen. Automatische Externe Defibrillator In 2008 is de Nederlandse Hartstichting de 6 minuten campagne gestart met advertenties,
Nadere informatieChapter 9 Samenvatting
Samenvatting Marcel D. Posthumus SAMENVATTING Reumatoïde artritis (RA) is een aandoening die voorkomt bij 0,5-1% van de bevolking en die gekenmerkt wordt door een chronische ontsteking van meerdere gewrichten
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37412 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Holkers, Maarten Title: The roles of adenoviral vectors and donor DNA structures
Nadere informatieGenetica van hemochromatose
Genetica van hemochromatose 28-11-2015 Prof.Dr. M.H. Breuning, klinisch geneticus M.H.Breuning@lumc.nl Wat is ijzer? Twee oxidatietoestanden: Fe 2+ Fe 3+ (divalent) (trivalent) IJzer is noodzakelijk voor
Nadere informatieSamenvatting. Samenvatting
Om een meercellig organisme goed te kunnen laten functioneren is het essentieel dat cellen met elkaar communiceren. Intercellulaire communicatie kan plaatsvinden via de uitscheiding van hormonen en groeifactoren
Nadere informatieSamenvatting: Doelgerichte behandeling van kanker door gentherapie
Chapter Samenvatting: Doelgerichte behandeling van kanker door gentherapie WM Gommans, 1 PMJ McLaughlin, 2 HJ Haisma 1 en MG Rots 1 1 Department of Therapeutic Gene Modulation, University Center for Pharmacy,
Nadere informatieduchenne parent project
duchenne parent project duchenne parent project, wat is dat? Een stichting opgericht door ouders van kinderen met Duchenne spierdystrofie. wat is het doel? Versnellen van het onderzoek naar een genezing
Nadere informatieInleiding. Chapter 11. Achtergrond en doel van het onderzoek
Chapter 11 Inleiding Achtergrond en doel van het onderzoek Kanker is na hart en vaatziekten de belangrijkste doodsoorzaak in Nederland. Per jaar wordt in Nederland bij ongeveer 70.000 mensen kanker vastgesteld
Nadere informatieSAMENVATTING IN HET NEDERLANDS
SAMENVATTING IN HET NEDERLANDS Allergisch astma Allergisch astma is een veel voorkomende ziekte waarbij mensen benauwd worden wanneer ze de stof inademen waar ze allergisch voor zijn geworden. Daarnaast
Nadere informatieTENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld :00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie)
TENTAMEN BIOCHEMIE (8S135) Prof. Dr. Ir. L. Brunsveld 25-01-2010 14:00 17:00 (totaal 100 punten) 6 opgaven in totaal (aangegeven tijd is indicatie) 1 (~30 minuten; 20 punten) Onderstaand is een stukje
Nadere informatieMoleculaire Diagnostiek binnen een routine Pathologie Laboratorium
Moleculaire Diagnostiek binnen een routine Pathologie Laboratorium Winand N.M. Dinjens Laboratorium voor Moleculaire Diagnostiek Afdeling Pathologie Josephine Nefkens Instituut (JNI) Erasmus MC, Universitair
Nadere informatieBRCA dragerschap bij mannen
BRCA dragerschap bij mannen Nieuwegein 10 april 2010 Senno Verhoef Polikliniek Familiare T umoren NKI-AVL Vandaag Introductie, BRCA1 en BRCA2 Gezondheidsaspecten Psychologische aspecten (Dani ela Hahn)
Nadere informatieWaar gaat de hype eigenlijk over?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Is een nieuwe ZvH studie op het juiste spoor? Een recente ZvH dierenstudie
Nadere informatie