Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD"

Transcriptie

1 Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD Hilde Maréchal studente bachelor in het onderwijs: lager onderwijs, Katholieke Hogeschool Brugge Oostende Leren schrijven is niet gemakkelijk. Schrijven is een heel complexe handeling. We staan er zelf niet meer bij stil welke motorische deelhandelingen we allemaal tegelijk verrichten wanneer we schrijven. Dan laten we nog spelling en inhoud buiten beschouwing. Voor ieder kind vraagt leren schrijven een inspanning. Bij een bepaalde groep kinderen verloopt het schrijven echter veel moeizamer. Voor hen is het schrijven een grote en vaak frustrerende opgave. Nog voor ze één letter op papier zetten, is het blad gekreukt, viel het potlood op de grond en lukt het maar niet om dat potlood vast te houden zoals de juf of meester zegt. Voor kinderen met DCD is schrijven vaak een te grote opgave. Hoe kunnen we als leerkracht of ouder helpen? Wat is DCD? DCD staat voor Developmental Coordination Disorder. De Nederlandstalige term hiervoor is motorische ontwikkelingsstoornis. Vroeger gebruikte men ook de term dyspraxie. De benaming DCD geeft meer aan dan je op het eerste gezicht zou denken. Er zijn drie delen in deze naam. Elk deel is belangrijk. Deze drie delen zijn: motorisch, ontwikkeling en stoornis. Door de term stoornis te gebruiken, geeft men aan dat de motorische problemen van blijvende aard zijn. Dit wil niet zeggen dat de kinderen met DCD geen motorische vaardigheden kunnen aanleren. De term ontwikkeling geeft aan dat de problemen eigenlijk al van bij de geboorte aanwezig zijn. Anderzijds geeft deze term ook aan dat de problemen veranderen met de ontwikkeling van het kind. Met de term coördinatie wordt samenwerking bedoeld. Deze benaming moet ruim geïnterpreteerd worden. Bij meer ingewikkelde handelingen treedt een heel complex systeem van coördinatie op. Bijvoorbeeld: wanneer een kind in de klas een dictee maakt, moet het heel wat dingen tegelijk doen. Er zijn vele spieren nodig enkel om rechtop aan tafel te kunnen zitten (romp-, nek- en schouderspieren). De arm- en handspieren moeten perfect samenwerken om de letters en letterverbindingen te vormen. Elke letter heeft ook een ruimtelijke vorm, verschillende verbindingen. De letters moeten in de juiste volgorde staan. Je hebt ook de bladschikking. Daarnaast moet het kind luisteren naar wat de leerkracht zegt, dat onthouden en omzetten in letters en woorden. Het moet bovendien tegelijkertijd aan spellingsregels, hoofdletters en leestekens denken. Het moet dus zijn aandacht over heel veel zaken tegelijkertijd kunnen verdelen en ze ook na elkaar kunnen uitvoeren. Dit wordt allemaal bedoeld met coördinatie. (Griet Dewitte en Paul Calmeyn, 2007) Aan welke voorwaarden moet voldaan worden eer men spreekt van DCD? Het is niet omdat een kind elke morgen melk naast de beker giet of nooit zonder blauwe plekken op de benen zit, dat men kan zeggen dat het kind DCD heeft. Voordat er sprake is van DCD moet er aan een aantal voorwaarden voldaan worden. In het handboek DSM-IV staan die criteria vermeld waaraan moet voldaan worden vooraleer men van DCD kan spreken. DSM-IV staat voor Diagnostic Statistical Manual, vierde editie. Dit is een internationaal handboek, samengesteld door de American Psychiatric Association, waarin heel veel ziektebeelden en/of stoornissen beschreven staan. Criterium A: Dagelijkse activiteiten, die motorische coördinatie vereisen, worden duidelijk slechter verricht dan men, op grond van chronologische leeftijd en gemeten Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 1

2 intelligentie, zou verwachten. Dit kan blijken in aanmerkelijke vertragingen in het bereiken van motorische mijlpalen (als lopen, kruipen, zitten), dingen laten vallen, houterigheid, zwakke sportprestaties of een zwakke schrijfmotoriek. Criterium B: De stoornis beschreven in criterium A interfereert significant met schoolse activiteiten of activiteiten in het dagelijks leven. Criterium C: De stoornis is niet toe te schrijven aan een algemene medische aandoening (bijvoorbeeld cerebrale parese, hemiplegie of spierdystrofie) en valt ook niet binnen de criteria van een pervasieve ontwikkelingsstoornis. Criterium D: Als er sprake is van mentale retardatie, zijn de motorische moeilijkheden ernstiger dan de moeilijkheden die doorgaans met mentale retardatie geassocieerd worden. Wat willen deze criteria nu zeggen? Criterium A zegt hoofdzakelijk dat er duidelijke motorische problemen moeten zijn. Criterium B geeft aan dat het kind duidelijk last moet hebben van die motorische problemen in het dagelijkse leven. Criterium C zegt dat de motorische problemen niet te wijten mogen zijn aan een lichamelijke aandoening. Met dit criterium wil men eigenlijk aangeven dat er geen duidelijke oorzaak te vinden is voor de motorische problemen. Criterium D geeft aan dat kinderen met zwakke mentale mogelijkheden ook DCD kunnen hebben, maar dan moeten de motorische problemen duidelijk zwakker zijn dan wat je bij die betreffende mentale mogelijkheden verwacht. (Griet Dewitte en Paul Calmeyn, 2007) Wat zie je concreet? Kinderen met DCD hebben heel wat problemen bij het aanleren van motorische taken. Ze doen er veel langer over om vaardigheden te leren. Bovendien kost het hun erg veel moeite. Zodra ze de vaardigheden hebben aangeleerd, blijkt bovendien dat de uitvoering ervan toch veel moeilijker gaat dan bij andere kinderen. De uitvoering is onhandig, stuntelig en houterig. Hun bewegingen verlopen niet vloeiend maar schokkerig. (Griet Dewitte en Paul Calmeyn, 2007) Het beeld van DCD is zeer heterogeen. Je ziet geen twee kinderen met DCD met exact dezelfde moeilijkheden. Zo zal het ene kind wel kunnen fietsen, maar slaagt er niet in met een lat een lijn onder een tekst te trekken. Zo zal een ander kind een schoen kunnen veteren, maar niet de trap alternerend aflopen. Nog een ander kan prachtige tekeningen maken, maar krijgt de rits van de jas niet dicht, enzovoort. De motorische problemen zijn dus erg uiteenlopend. Daarnaast hebben veelal andere ontwikkelingsproblemen ook hun invloed op de motorische prestaties van de kinderen of jongeren met DCD. Is er sprake van comorbiditeit bij DCD? Bij DCD is er sprake van een grote comorbiditeit. DCD komt dus vaak voor samen met andere ontwikkelingsstoornissen. Het vaakst zie je DCD in combinatie met ADHD (Attention Deficit and Hyperactivity Disorder). DCD komt ook vaak voor in combinatie met leerstoornissen zoals dyslexie of dyscalculie. Hoewel het niet kan als je de criteria vermeld in de DSM-IV strikt toepast, zie je ook heel wat kinderen met Autisme Spectrum Stoornis die duidelijk meer motorische problemen vertonen die gelijklopend zijn met DCD, dan andere kinderen met ASS. Vaak hebben kinderen met een spraakontwikkelingsstoornis ook DCD. NLD (Non-Verbal Learning Disorder) kan ook samengaan met DCD. Immers in het profiel van NLD worden er ook motorische problemen beschreven. Kinderen met DCD hebben frequent emotionele problemen. Dit kan het gevolg zijn van hun DCD. Ze presteren namelijk op een ander niveau dan andere kinderen van dezelfde leeftijd. Ze worden dus vaak geconfronteerd met hun moeilijkheden. Ze doen hard hun best, maar het lukt niet of niet goed. Ondertussen zien ze leeftijdgenoten Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 2

3 diezelfde bewegingen (schijnbaar) zonder moeite foutloos uitvoeren. Dit haalt logischerwijze hun zelfbeeld naar beneden. Wat zie je op vlak van schrijfmotoriek? 1. Houding: wat zie je tijdens het schrijven? Door een minder sterke spierspanning heeft een kind met DCD vaak een slordige houding. Wanneer het op een stoel zit, lijkt het alsof het kind op zijn stoel hangt. Het is niet evident om rechtop te zitten. Kinderen met DCD hebben vaak een foutieve pengreep. Er is eigenlijk maar één correcte pengreep en dat is de driepuntsgreep (zie Wat is een correcte pengreep? ). Deze foutieve pengreep komt meestal door het feit dat kinderen met DCD proberen te compenseren. Ze zoeken een manier die het hen gemakkelijker maakt om toch controle te hebben over hun eigen tekenen of schrijven. Daarnaast houden ze meestal hun pen krampachtig vast, veelal met overstrekte vinger (zie foto hieronder). De vingertoppen en gewrichten van de vingers zien er witter uit door de druk die uitgeoefend wordt. lange uithalen. Soms is ook een lichte tremor waar te nemen bij de aanvang van de schrijfbeweging. De schrijfbewegingen worden vaak met heel het lichaam gemaakt en niet enkel met de schrijfhand. Wanneer het kind bijvoorbeeld een lusletter maakt, zie je heel de schouder en soms zelfs ook het bovenlichaam mee de lus maken. Wanneer er gegumd moet worden, loopt het vaak volledig mis. Je ziet een kind met DCD met heel veel concentratie gummen. Heel het lichaam beweegt mee. Toch is het resultaat niet om aan te zien. Het blad kreukt of scheurt zelfs. Er ontstaan vlekken. Wat er uitgegumd moest worden, staat veelal nog gedeeltelijk op het blad. Logisch dat schrijven voor kinderen met DCD frustrerend is. 2. Product: wat is het resultaat? Een voorbeeld van een tekstje geschreven door een 9-jarige jongen met DCD Door deze druk gebeurt het dan regelmatig dat de punt van het schrijfpotlood afbreekt. Het geschrevene is soms tot vier of vijf pagina s ver te lezen. Er wordt zo hard geduwd op het potlood dat de tekst zo ver doorgedrukt is. Door diezelfde druk gebeurt het soms dat er gaten in het blad komen. De bewegingen van een kind met DCD zijn groter en houterig. Ook dit is zichtbaar tijdens het schrijven. De hand schiet regelmatig uit. Het is voor een kind met DCD moeilijk om een beweging te starten en ook weer te stoppen. Dus lijntjes of letters krijgen vaak Hierboven is een voorbeeld van een zelfgekozen tekst die een jongen van 9 jaar en 8 maanden schreef. Hij was erg gemotiveerd op het ogenblik dat hij die tekst begon te schrijven. Na een half uur is hij gestopt. Het beschreven blad zelf ziet er doorgaans slordig uit. Het blad is gekreukt. Soms zitten er scheuren of gaten in. Er zitten veelal vlekken op. Meestal is het zichtbaar dat er hard wordt gedrukt met het schrijfmateriaal. Schreef het kind met een schrijfpotlood, dan is de tekst donker en blinkt die. De tekst is veelal zo hard op het papier neergeschreven dat de zijkanten van het blad lichtjes naar het midden toe omkrullen. Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 3

4 Kinderen met DCD hebben moeite met de bladindeling. Netjes onder het voorgaande schrijven is een moeilijke opdracht. (Dat kan bijvoorbeeld bij cijferen een grote moeilijkheid vormen.) Het lijkt soms alsof kinderen met DCD de (denkbeeldige) kantlijn negeren. Het lukt hen niet om netjes naast de kantlijn te beginnen. De ruimteverdeling tussen de letters onderling, de spaties en tussen woorden en zinnen varieert. Er is geen regelmaat in terug te vinden. Netjes op de lijntjes schrijven is ook een grote opgave, dat zelfs met grote inspanning niet goed lukt; de tekst danst dan ook op het blad. Het handschrift laat vermoeden dat een jonger kind de tekst schreef. Het schrift is meestal groot en onregelmatig. De grootte van de letters variëren, zelfs binnen een woord. Er zijn grote uithalen zichtbaar. Sommige van die uithalen werden dan gecorrigeerd. Doorhalingen komen veel frequenter voor dan bij kinderen zonder DCD. Het gebeurt wel eens dat er letters en iets vaker cijfers in spiegelbeeld geschreven werden. Een kind met DCD heeft immers vaak moeite met ruimtelijke oriëntatie. Wat is een goede schrijfhouding en waarom is dat belangrijk? 1. Goede schrijfhouding Marc Litière (2007) geeft in zijn boek Mijn kind leert schrijven een opsomming van de punten die belangrijk zijn bij de ontspannen en correcte zit- en schrijfhouding: - De voeten moeten plat op de vloer naast elkaar staan. De voeten vormen een steunpunt. - De stoel moet goed aangeschoven zijn. - De stoel moet een goede hoogte hebben zodat de voeten op de grond kunnen staan en de knieën niet te hoog komen. - Het onderste deel van de rug moet tegen de rugleuning steunen. - Het bovenlichaam moet licht voorovergebogen zijn, de onderarmen rusten op het tafelblad. - De ellebogen liggen net op of net buiten de tafel zodat de onderarm kan draaien. - Het hoofd is licht gebogen en de spieren van de nek en schouders blijven ontspannen. - De afstand tussen de ogen en het schrijfoppervlak is ongeveer 30 centimeter (wanneer er geen oogproblemen zijn). - Het blad papier of schrift wordt neergelegd onder een hoek van ongeveer 20 ten opzichte van de onderste rand van de tafel. Voor een rechtshandige ligt het blad schuin naar links. Voor een linkshandige ligt het blad schuin naar rechts. - De niet-schrijvende hand ligt op het blad papier en schuift het regel voor regel omhoog. M. Litière vermeldde ook nog dat er tussen het lichaam en de rand van tafel een ruimte van ongeveer een vuistdikte moet vrij blijven. Bij kinderen met DCD is het echter beter om hen vast te zetten tegen de tafelrand. Door hun mindere spierspanning kost het hen moeite om rechtop te zitten. Door hen als het ware te verankeren tussen stoel en bank, moeten ze zich minder inspannen om goed te blijven zitten. Ook belangrijk om te weten, is dat de schrijfhouding en -beweging zich in de tijd ontwikkelen. Sommige houdingen kunnen op zes- of zevenjarige leeftijd nog niet fout worden gerekend, maar wel bij een twaalfjarig kind. 2. Belang Een goede schrijfhouding draagt bij aan goed schrijven. Het belang ervan kan je best zelf ervaren door de volgende opdracht uit te voeren. Probeer eens enkele zinnen netjes op papier te zetten op de volgende manier: - Leg je blad recht. - Schuif je stoel zo ver achteruit dat je maar net op je blad kan schrijven en zet je stoel schuin. Je onderarm kan dus niet op tafel steunen. - Nu ga je op het puntje van je stoel zitten, je benen helemaal opzij gezet. Met je hand kan je dus nauwelijks je blad tegenhouden, want je hebt je hand nodig om te voorkomen dat je valt. Nu heb je het belang van een goede schrijfhouding zelf ervaren. Op een dergelijke manier hou je het schrijven geen tien minuten vol. Wat je geschreven hebt, zal ook kwalitatief heel wat minder zijn dan wat je gewoonlijk schrijft. Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 4

5 Wat zijn de deelbewegingen van de schrijfbeweging? In zijn boek Mijn kind leert schrijven zegt Marc Litière (2007) het volgende: Het schrijven is een complex samenspel van verschillende deelbewegingen die vrijwel ongemerkt in elkaar overgaan. Het geheel is een vloeiend en ritmisch samenspel dat specifiek is voor het schrijven. In de schrijfbeweging kunnen we drie deelbewegingen onderscheiden: 1. Kleine progressie: het aanvoeren en afvoeren van de pols (abductie en adductie) rondom een draaipunt in de pols. Kleine progressie 2. Inscriptiebeweging: het buigen en strekken van de vingers en de duim die het potlood vasthouden. Deze drie deelbewegingen mooi op elkaar afstemmen is moeilijk, maar dit is echt noodzakelijk om op een soepele en efficiënte manier te schrijven. Het is belangrijk dat met het toenemen van de leeftijd er voortdurend kwalitatieve veranderingen of verbeteringen optreden. (Marc Litière, 2007) Wat is een correcte pengreep? Een goede potloodgreep kenmerkt zich door volgende eigenschappen: 1. Het moet mogelijk zijn om soepel en vlot en met weinig inspanning de schrijfactiviteit uit te voeren. 2. De drie deelbewegingen van de schrijfbeweging moeten mogelijk zijn. (Marc Litière, 2007) Er bestaat slechts één potloodgreep die aan deze eigenschappen voldoet en dat is de zogenaamde driepuntsgreep. - Neem het potlood losjes vast tussen duim en wijsvinger, voor rechtshandigen ongeveer 2 centimeter van de punt van het potlood. Linkshandigen nemen het potlood iets hoger vast. - De wijsvinger is lichtjes gebogen. - Laat het potlood rusten op de binnenkant van het bovenste kootje van de middelvinger. - De middelvinger, ringvinger en pink liggen tegen elkaar. - De pink rust op het blad. Inscriptiebeweging 3. Grote progressie: het verplaatsen van de onderarm naar buiten (rechtshandige) of naar binnen (linkshandige) waardoor een overstrekking van de pols (rechtshandige) of overdreven buiging van de pols (linkshandige) wordt voorkomen. Driepuntsgreep rechtshandig Grote progressie Driepuntsgreep linkshandig Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 5

6 Het is belangrijk om deze correcte greep zo vroeg mogelijk aan te leren. Maar bij oudere kinderen is het soms beter om een bijna correcte pengreep zo te laten. Deze kinderen hebben meestal een compensatietechniek ontwikkeld. Hun pengreep is reeds een automatisme en is moeilijk te veranderen. Probeer de pengreep te verbeteren, maar ga hierin ook niet te ver. Pas op: ik heb het hier enkel over kleine afwijkingen! Belangrijke tips vooraf Wacht niet af. De schrijfproblemen zullen niet vanzelf verdwijnen. Begin zo vroeg mogelijk met oefenen: hoe vroeger gestart wordt met gerichte oefeningen, hoe meer foutieve compensaties voorkomen worden. Daarbij komt ook: als je te lang wacht, zal een kind met DCD meer met falen geconfronteerd worden. Oefen niet door het kind voortdurend teksten te laten overschrijven. Zo vergroot je de weerstand en veroorzaak je nog meer frustratie. Het is beter om bewegingspatronen te geven op een voor de leerling aantrekkelijk blad. Zo moet de leerling zich niet concentreren op een correcte spelling. De aandacht kan dan volledig naar de schrijfbeweging gaan. Ga ook niet te snel over van schrijfpatronen naar letters en woorden. Geduld is noodzakelijk in dit geval. Het lichaam heeft tijd nodig om een beweging te automatiseren. Bij een kind met DCD verloopt dit veel moeizamer en duurt dit dus veel langer. Probeer de leerling te motiveren. Het kan helpen als je duidt wat het doel van de gegeven oefening is. Zorg dat succeservaringen mogelijk zijn! De leerling in kwestie heeft waarschijnlijk al veel een gevoel van falen gehad. Succeservaringen verhogen het zelfvertrouwen en dragen bij tot het welbevinden en de betrokkenheid. Zoals ik al eerder vermeldde is het beeld van DCD bij ieder kind of jongere anders. Er bestaat geen ultieme oplossing die bij ieder kind werkt. Er moet eerst gekeken worden waar het probleem precies ligt. Het ene kind zal een goede pengreep hebben, maar volledig vanuit de schouder schrijven omdat het niet lukt om de pols te gebruiken. Een ander kind kan dan precies het omgekeerde doen. Het is dus uiterst belangrijk om eerst gericht te observeren. Daarna kan je bepalen wat je precies oefent. Voor je begint met oefenen is het ook belangrijk om te weten dat bij kinderen met DCD enkel voortonen onvoldoende is. Zonder in woorden uitgelegd te worden hoe ze de beweging moeten sturen, slagen deze kinderen er niet in om bewegingen vlot na te doen. (Wendy Peerlings, 2007) De kinderen hebben dus verbale ondersteuning bij iedere deelbeweging nodig. Waarop moet je letten tijdens het oefenen? Afwisseling en ontspanning Wanneer je oefent met een kind, zorg je voor voldoende afwisseling en ook ontspanning. Blijf positief! Het belangrijkste element om te kunnen slagen, is motivatie. Een schrijfprobleem aanpakken, kost veel moeite, tijd en vraagt veel inzet. Met een kind dat niet gemotiveerd is, is het onbegonnen werk. Oefen eerst grote bewegingen, daarna kleinere bewegingen. Werk altijd van groot naar klein. Hoe groot je start hangt van het niveau van het kind zelf af. Vooral bij jonge kinderen is het belangrijk om de bewegingen die je wilt aanleren, eerst heel groot, met heel het lichaam, te oefenen. Stel dat je de volgende krullen wilt inoefenen. Dan kan je eerst de bewegingen heel groot laten afstappen, pas daarna groot in de lucht laten maken. Dan kan die beweging geoefend worden in een bak met een bodempje los zand. De bak moet wel voldoende groot zijn (bijvoorbeeld: 80cmx50cm). Lukt dit ook vlot, dan kan er overgestapt worden naar het bord. Met krijt of met penselen met water worden de krullen opnieuw ingeoefend. Nu pas kan overgegaan worden naar werken op papier. Opnieuw wordt er eerst groot gewerkt. Een stuk behangpapier is ideaal om met vetkrijtjes of dikke stiften of kleurpotloden de beweging verder te trainen. Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 6

7 Hierna is het kind klaar om over te stappen naar werkblaadjes en schrijfpotlood. Er wordt dus vooraf eerst een lange weg afgelegd. De krullen op de oefenbladen zijn het resultaat van een hele reeks motorische oefeningen. voorstander van omdat die stukjes het potlood erg veel dikker maken. - Tegenwoordig vind je in veel warenhuizen ergonomische rollerpennen voor zowel rechts- als linkshandigen. Let op de pengreep Vanaf het ogenblik dat er vetkrijtjes, stiften of kleurpotloden gebruikt worden, let je op de pengreep (zie de alinea Wat is een correcte pengreep? ). Is het nodig om de driepuntsgreep bij te sturen? Bied eventueel hulpmiddelen aan om die greep te verbeteren (zie hieronder welk materiaal kan er helpen? ). Let op de schrijfhouding Wanneer overgestapt wordt naar de gewone werkbladen, moet er ook gelet worden op een correcte schrijfhouding (zie alinea Wat is een goede schrijfhouding en waarom is dat belangrijk? op pagina 4). Wat moet je oefenen? Oefen de deelbewegingen van de schrijfbeweging. Let erop dat er zo weinig mogelijk vanuit de schouder of met heel het bovenlichaam bewogen wordt. Oefen het ritme van het schrijven. Je oefent dus het proces van het schrijven. Je oefent geen schoonschrift. Het handschrift zal automatisch verbeteren wanneer de bewegingen kwalitatief vooruit gaan. - Gekleurde tape is onmisbaar voor leerlingen die hun blad verkeerd leggen of die zich wel eens vergissen van richting. Je kleeft links net naast het blad een groene strook. Groen is de plaats waar je mag beginnen. Rechts naast het blad kleef je een strook rode tape. Voor rood stop je, daar mag je niet beginnen schrijven. Elk schrijfblad kan nu in de juiste hoek gelegd worden tussen de twee strookjes tape zoals je op foto ziet. Welke schrijfbladen kunnen helpen, vind je terug in de alinea hieronder Welk materiaal kan er helpen? Welk materiaal kan er helpen? Er is in de handel reeds behoorlijk wat materiaal voorhanden. Het is soms even zoeken naar wat er het meest geschikt is voor dit kind. Het resultaat loont de moeite die een dergelijke zoektocht met zich meebrengt. Hieronder volgt een opsomming van geschikt materiaal. De lijst is niet volledig. Dat was ook de bedoeling niet. Het is een lijst met tips. - Een stukje golfkarton of een stukje plastiek kan voor sommige kinderen een hulpmiddel zijn bij het bewustmaken van de grote progressie. Het kartonnetje of plastiekje wordt dan onder het steunvlak van de hand gelegd en het kind moet het plastiekje of kartonnetje mee verschuiven tijdens de schrijfoefening. - Triplepotlood: een potlood met drie zijvlakken die de correcte pengreep stimuleert. - In de handel zijn ook hulpstukjes beschikbaar om over het potlood te schuiven. Ik ben er zelf geen grote Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 7

8 - Schrijfbladen met hulplijnen zijn natuurlijk onontbeerlijk. Begin eenvoudig. Bijvoorbeeld in de map Dansende kronkels voorbereidend schrijfprogramma (Stragier, L., Ureel, H. 2002) vind je een heel scala aan schrijfbladen (met uitleg) die aantrekkelijk zijn voor een jonger kind. In het boek Mijn kind leert schrijven (Litière M. 2007) zijn er ook een reeks oefeningen terug te vinden. Bepaalde methodes op school kunnen ook (blanco) schrijfbladen bevatten, zoals de methode Kameleon schrift (Uitgeverij Die Keure) bevat goede schrijfbladen zowel met extra hulplijnen in verband met de schrijfrichting als zonder. Ze hebben bladen voor rechtshandigen en linkshandigen. Deze bladen zijn beschikbaar in verschillende schrijfgroottes (5mm, 4mm en 3mm). Nog enkele tips in verband met oefenbladen Het kan helpen om een leerling enthousiast te krijgen voor een oefening door een schrijfblad te geven met een aantrekkelijke lay-out. Een jongen die gek is van treinen, zal je sneller aan het werk krijgen met een blad met een trein op. Steek ook variatie in de bladen. Niks werkt zo afstompend of demotiverend als tien keer dezelfde oefening na elkaar op hetzelfde blad te krijgen. Samenvatting Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD vraagt tijd. Overhaast te werk gaan, doet meer kwaad dan goed. Er moet steeds rekening gehouden worden met trage vooruitgang. Je oefent het schrijfproces, te beginnen bij de schrijfhouding en de pengreep. De schrijfbewegingen worden van groot naar klein geoefend. Herhaling is ontzettend belangrijk. Kinderen met DCD kunnen bewegingen maar moeilijk automatiseren. Wanneer iemand met DCD een beweging kan uitvoeren, blijft de beweging houterig. Oefenen, oefenen, oefenen is dus de boodschap. Er moet gelet worden op de motivatie van het kind in kwestie. Zonder die motivatie is het moeilijk om te het schrijven te oefenen, misschien onhaalbaar. Succeservaringen is het sleutelwoord. Het is niet het handschrift zelf dat geoefend wordt, maar de schrijfbewegingen. Het handschrift verbetert hierdoor automatisch. Oefenen: het is de moeite waard! Bronvermelding 1. Dewitte, G., Calmeyn P. (2001). Kinderen met ontwikkelingsdyspraxie. Leidraad voor begeleiders en ouders. Leuven: Acco. 2. Dewitte, G., Calmeyn P. (2007). Mijn kind heeft DCD Gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners. Tielt: Lannoo. 3. Litière, M. (2007). Mijn kind leert schrijven En hoe kan ik helpen? Tielt: Lannoo. 4. American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic Statistical Manual. (Vierde editie). 5. Van Waelvelde, H., De Mey, B. (2007). Kinderen met Developmental Coordination Disorder Als (ook) bewegen niet vanzelfsprekend is. (Eerste druk, tweede oplage). Antwerpen: Standaard Uitgeverij. 6. Calmeyn, P. (2002) Ontwikkelingsdyspraxie. Caleidoscoop, 14 de jaargang, nummer 4, Peerlings, W., (2007). Mijn kind is onhandig Omgaan met visuomotorische problemen. (Derde druk, tweede bijdruk). Tielt: Lannoo. 8. Stragier, L., Ureel, H. (2002). Dansende kronkels voorbereidend schrijfprogramma. (Eerste druk). Destelbergen: SIG vzw. 9. Maeck, H., Vanooteghem, H. (1998). De Boomgaard Schoolwerkplan Deel II schrijven. Brugge: De Boomgaard. 10. Dyspraxis, Oudervereniging van kindern met Coördinatie-Ontwikkelingsstoornis, of DCD. (2009) Zorg? Zorg- & werkkader voor kleuters, kinderen en jongeren met DCD in de klas. (Herziene uitgave). Lubbeek: Dyspraxis vzw. Het schrijven begeleiden bij kinderen met DCD 8

6 een mogelijke opbouw van oefeningen

6 een mogelijke opbouw van oefeningen 6 een mogelijke opbouw van oefeningen We bieden hier een oefenpakket aan, bestaande uit oefeningen die onmiddellijk in de klas of thuis kunnen worden gemaakt. Het is absoluut niet de bedoeling om een volledige

Nadere informatie

DEELBEWEGING 1 VAN HET SCHRIJVEN: LINKSHANDIG VERSUS RECHTSHANDIG

DEELBEWEGING 1 VAN HET SCHRIJVEN: LINKSHANDIG VERSUS RECHTSHANDIG DEELBEWEGING 1 VAN HET SCHRIJVEN: LINKSHANDIG VERSUS RECHTSHANDIG LINKSHANDIG RECHTSHANDIG DEELBEWEGING 2 VAN HET SCHRIJVEN: LINKSHANDIG VERSUS RECHTSHANDIG LINKSHANDIG RECHTSHANDIG DEELBEWEGING 3 VAN

Nadere informatie

Schrijfprotocol. Obs de Wezeboom. Oosteinde. Schrijfprotocol obs de Wezeboom versie; 01-08-2015 1

Schrijfprotocol. Obs de Wezeboom. Oosteinde. Schrijfprotocol obs de Wezeboom versie; 01-08-2015 1 Schrijfprotocol Obs de Wezeboom Oosteinde Schrijfprotocol obs de Wezeboom versie; 01-08-2015 1 Inleiding Voor u ligt het schrijfprotocol van obs de Wezeboom. In dit protocol worden de volgende onderdelen

Nadere informatie

SCHRIJVEN. Doel workshop. Definitie van schrijven. Soorten schrijfproblemen. Handvatten om het schrijven te verbeteren

SCHRIJVEN. Doel workshop. Definitie van schrijven. Soorten schrijfproblemen. Handvatten om het schrijven te verbeteren SCHRIJVEN Doel workshop Soorten schrijfproblemen Handvatten om het schrijven te verbeteren Definitie van schrijven Schrijven is het op papier zetten van een boodschap Motorische vaardigheid Communicatiemiddel

Nadere informatie

Uitgeverij Schoolsupport

Uitgeverij Schoolsupport 11 Hoofdstuk 1 Over DCD Wat is DCD? DCD is een coordinatieontwikkelingsstoornis. Als je DCD hebt, heb je een probleem met coördinatie. Het is dan moeilijk voor je om op de juiste wijze bewegingen uit te

Nadere informatie

Oefenschrift. 24 oefeningen met de griffix -Waskrijtstift. Eerste oefeningen met de waskrijtstift voor een optimale bewegingsuitvoering. Naam.

Oefenschrift. 24 oefeningen met de griffix -Waskrijtstift. Eerste oefeningen met de waskrijtstift voor een optimale bewegingsuitvoering. Naam. Leren schrijven Oefenschrift Eerste oefeningen met de waskrijtstift voor een optimale bewegingsuitvoering. Naam Klas 24 oefeningen met de griffix -Waskrijtstift Leren Schrijven -systeem Succesvol leren

Nadere informatie

9-2-2016. Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek. Wat heb je met de kleine motoriek? MOTORISCHE ONTWIKKELING. Breda 2 februari 2016

9-2-2016. Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek. Wat heb je met de kleine motoriek? MOTORISCHE ONTWIKKELING. Breda 2 februari 2016 MOTORISCHE ONTWIKKELING Wat heb je met de kleine motoriek? Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek Breda 2 februari 2016 Hans Stroes Voorkennis? Hoe volg jij de kleinmotorische ontwikkeling? En

Nadere informatie

Doordat bewegen en uitvoeren van activiteiten moeilijker gaat, voelt een kind met DCD zich soms onzeker. Ook kan het activiteiten spannend vinden.

Doordat bewegen en uitvoeren van activiteiten moeilijker gaat, voelt een kind met DCD zich soms onzeker. Ook kan het activiteiten spannend vinden. Onlangs is uw kind gezien in het observatieteam en is de diagnose DCD gesteld. In deze folder leest u wat DCD is, wat de behandeling bij Libra Revalidatie & Audiologie locatie Blixembosch inhoudt en hoe

Nadere informatie

Leren schrijven 4/5 JAAR. Van puntjes tot lijn. Lijnen en versiering. Van lijn tot letter. Om thuis te doen

Leren schrijven 4/5 JAAR. Van puntjes tot lijn. Lijnen en versiering. Van lijn tot letter. Om thuis te doen K E O B F IJ R H C S MIJN Leren schrijven 4/5 JAAR Van puntjes tot lijn Lijnen en versiering Van lijn tot letter Om thuis te doen 2 Van school tot thuis Van school tot thuis Beste ouders, Leren schrijven

Nadere informatie

Voorbereidende schrijfoefeningen gaan onvoldoende Slordig of slecht leesbaar handschrift

Voorbereidende schrijfoefeningen gaan onvoldoende Slordig of slecht leesbaar handschrift Ouderinformatiebrief: Motorische schrijfproblemen & kinderfysiotherapie Het belang van Schrijven is een manier om te communiceren en om je creatief te uiten. Daarom is belangrijk in de ontwikkeling van

Nadere informatie

Motorische ontwikkeling bij kinderen. Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie

Motorische ontwikkeling bij kinderen. Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie Motorische ontwikkeling bij kinderen Erika Velders Kinderfysiotherapeut 1 e lijn Docent Opleiding kinderfysiotherapie Motorische ontwikkeling bij kinderen? Mijlpalen Motometrisch Kwantiteit Gebaseerd op

Nadere informatie

Schrift 3290 SCHRIFT 1

Schrift 3290 SCHRIFT 1 Schrift Kinderen een leesbaar en verzorgd handschrift helpen verwerven behoort tot de opdrachten van de basisschool. Deze opdracht is echter niet eenvoudig. We merken dat de ontwikkeling tot een vloeiend

Nadere informatie

Uit de greep van de pen.

Uit de greep van de pen. Uit de greep van de pen. Met mijn kleine fijne handjes kom ik ook in jouw wereld zien. Ik wil rekken, strekken, plooien, draaien, graaien. Met alle vingers tien. Laat me sukkelen en proberen. Geef me wat

Nadere informatie

Oefenschrift. Naam. Klas

Oefenschrift. Naam. Klas Leren schrijven Oefenschrift Oefeningen met het vulpotlood volgend op de waskrijtstift voor een optimale bewegingsuitvoering en als voorbereiding op eerste schrijfoefeningen.. Naam Klas Leren Schrijven

Nadere informatie

Signalering motorische problemen bij schoolgaande kinderen met een mogelijke indicatie voor kinderfysiotherapie

Signalering motorische problemen bij schoolgaande kinderen met een mogelijke indicatie voor kinderfysiotherapie Signalering motorische problemen bij schoolgaande kinderen met een mogelijke indicatie voor kinderfysiotherapie Leeftijd Kleuter 4-5 jaar Signalen - Er is nog geen voorkeurshouding aanwezig - Kind hanteert

Nadere informatie

Versjes en liedjes bij schrijflessen

Versjes en liedjes bij schrijflessen Versjes en liedjes bij schrijflessen 1. Versjes voor algemene aandachtspunten: zit- schrijfhouding en penhantering Algemeen: Mijn voeten stevig op de grond. Tegen de leuning met mijn kont. Mijn rug is

Nadere informatie

. In een notendop. Over de auteur

. In een notendop. Over de auteur Boek : DCD-hulpgids voor leerkrachten. Achtergrond en adviezen bij de motorische coördinatiestoornis. Auteur : Eelke van Haeften 2009, Pica ISBN: 9789077671276 Bespreker : Sofie Bruyneel Datum : april

Nadere informatie

Zijn zithouding heeft de volgende kenmerken: - te dicht op papier - schouders/ hoofd scheef - rechterelleboog niet op tafel - zit onderuitgezakt

Zijn zithouding heeft de volgende kenmerken: - te dicht op papier - schouders/ hoofd scheef - rechterelleboog niet op tafel - zit onderuitgezakt Samenvatting Aangezien het niveau van de motorische - en schrijfvaardigheden van de kinderen in mijn stagegroep laag ligt, wil ik de kwaliteit van het handschrift verbeteren. In dit onderzoek geef ik antwoord

Nadere informatie

5.3.2.0. OMSCHRIJVING VAN HET VAKGEBIED

5.3.2.0. OMSCHRIJVING VAN HET VAKGEBIED DEELSCHOOLWERKPLAN; SCHRIJVEN INHOUDSOPGAVE; 5.3.2.0. omschrijving vakgebied 5.3.2.1. visie op schrijven 5.3.2.2. bijdrage van het leergebied aan de integrale doelen 5.3.2.3. beginsituatie 5.3.2.4. globale

Nadere informatie

VOORWOORD. Hartelijke leesgroetjes, Joost. De DCD survivalgids. Hey,

VOORWOORD. Hartelijke leesgroetjes, Joost. De DCD survivalgids. Hey, De DCD survivalgids VOORWOORD Hey, Mijn naam is Joost! Ik ben 8 jaar en heb DCD. Toen ik klein was, zagen mijn ouders dat ik minder snel leerde kruipen, rechtop staan en stappen dan mijn oudere zus. In

Nadere informatie

Opmerking. Het schietpatroon is samengesteld voor een rechtse schutter. De linkse schutter moet alles identiek doen, maar wel in spiegelbeeld.

Opmerking. Het schietpatroon is samengesteld voor een rechtse schutter. De linkse schutter moet alles identiek doen, maar wel in spiegelbeeld. Het schietpatroon is samengesteld voor een rechtse schutter. De linkse schutter moet alles identiek doen, maar wel in spiegelbeeld. De houding moet tijdens het volledig schietpatroon behouden blijven.

Nadere informatie

Op stap naar het 1 e leerjaar

Op stap naar het 1 e leerjaar Op stap naar het 1 e leerjaar Schoolrijpheid? Ook de ouders doen er toe! Zwevegem, 26 november 2009 Lieven Coppens Inleiding Uit de kindermond Ik wil niet naar het eerste leerjaar want daar mag ik niet

Nadere informatie

Oefeningen voor patiënten met reumatoïde artritis

Oefeningen voor patiënten met reumatoïde artritis Het is belangrijk om de oefeningen die u in het ziekenhuis hebt gedaan thuis dagelijks voort te zetten. Dit om de gewrichten en spieren in een goede conditie te houden. Probeer op een vast tijdstip te

Nadere informatie

Schrijfmotoriek in de klas (kleuter- en lager onderwijs)

Schrijfmotoriek in de klas (kleuter- en lager onderwijs) Schrijfmotoriek in de klas (kleuter- en lager onderwijs) 1) Hoe loopt het normaal? 2) Wat kan er fout gaan? 3) Praktische tips Werkgroep grafo- en schrijfmotoriek Gratis ter beschikking op www.sig-net.be

Nadere informatie

Het Schietpatroon INHOUDSOPGAVE

Het Schietpatroon INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE Overzicht... 3 De Houding aan de lijn... 4 Pijl opzetten (Kepen)... 5 Booghand en koordhand plaatsen... 6 Concentratie... 7 Vooraantrek... 8 Aantrek... 9 Ankeren... 10 Mikken... 11 Doortrekken

Nadere informatie

Op stap naar het 1 e leerjaar Wat is schoolrijpheid? Ook de ouders doen er toe!

Op stap naar het 1 e leerjaar Wat is schoolrijpheid? Ook de ouders doen er toe! Op stap naar het 1 e leerjaar Wat is schoolrijpheid? Ook de ouders doen er toe! Lieven Coppens Vooraf De ontwikkeling van een kind verloopt op verschillende domeinen. Elk kind ontwikkelt op zijn eigen

Nadere informatie

Over de arm en hand wrijven

Over de arm en hand wrijven Over de arm en hand wrijven Doel: stimuleren van aangedane hand en arm, aandacht op de arm. 1 Leg de niet-aangedane hand op de aangedane arm. Kijk naar uw arm. 2 Wrijf met hand over de arm tot aan de schouder

Nadere informatie

Succes en veel plezier toegewenst!

Succes en veel plezier toegewenst! Voorwoord HOE VOER JE EEN OEFENING GOED UIT? Ten eerste door de beweging correct uit te voeren. Dat wil zeggen gecontroleerd en beheerst. Dat wil zeggen eerst de spieren opwarmen ('warming up'). Nooit

Nadere informatie

Oefenprogramma revalidatie rechterzijde

Oefenprogramma revalidatie rechterzijde Oefenprogramma revalidatie rechterzijde Dit oefenprogramma ontvangt u van uw revalidatiearts. Oefen dit programma bij voorkeur 2x per dag. Oefeningen moet u pijnvrij kunnen doen, en adem door! In de oefengids

Nadere informatie

Bij bovenstaande voorbeeld moet u de oefening 6 keer achtereen uitvoeren. Dit dient u twee maal per dag te herhalen.

Bij bovenstaande voorbeeld moet u de oefening 6 keer achtereen uitvoeren. Dit dient u twee maal per dag te herhalen. léñéåáåöéå=îççê=çé=ü~åç léñéåáåöéå=îççê=çé=ü~åç In dit boekje staat uitleg over oefeningen voor de hand. Het betreft de volgende oefeningen: Oefeningen tegen zwelling - oefeningen 1-3 pagina 3 Polsoefeningen

Nadere informatie

Extra oefeningen. Romp 1. Vooroverbuigen 2 2. Draaien 3. Arm en romp 3. Armen schuiven over tafel 4. Hand en pols 4. Handen vouwen en polsen buigen 5

Extra oefeningen. Romp 1. Vooroverbuigen 2 2. Draaien 3. Arm en romp 3. Armen schuiven over tafel 4. Hand en pols 4. Handen vouwen en polsen buigen 5 Extra oefeningen Deze oefeningen sluiten aan op de Oefengids beroerte (CVA). De Oefengids beroerte (CVA) is te bestellen via www.hersenletsel.nl of te downloaden van www.snelinbeweging.nl. De oefengids

Nadere informatie

Schrijven aan Sinterklaas voor het BO

Schrijven aan Sinterklaas voor het BO Schrijven aan Sinterklaas voor het BO Opdracht aan de kinderen: schrijf een creatief-brief aan Sinterklaas en win een prijs! Opdracht leerkracht: kinderen begeleiden bij fijn motorische oefeningen en het

Nadere informatie

Libra Revalidatie DCD. Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis

Libra Revalidatie DCD. Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis Libra Revalidatie DCD Diagnose en behandeling bij kinderen met een coördinatieontwikkelingsstoornis Uw kind is gezien door de revalidatiearts en tijdens dit bezoek is met u gesproken over DCD. In deze

Nadere informatie

RUIMTELIJKE ORIËNTATIE. Omcirkel de figuur die hetzelfde is als de linkerfiguur.

RUIMTELIJKE ORIËNTATIE. Omcirkel de figuur die hetzelfde is als de linkerfiguur. RUIMTELIJKE ORIËNTATIE Omcirkel de figuur die hetzelfde is als de linkerfiguur. RUIMTELIJKE ORIËNTATIE + OOG-HAND-COÖRDINATIE Kleur de figuur links en de figuur die identiek is. RUIMTELIJKE ORIËNTATIE

Nadere informatie

Oefenprogramma revalidatie linkerzijde

Oefenprogramma revalidatie linkerzijde Oefenprogramma revalidatie linkerzijde Dit oefenprogramma ontvangt u van uw revalidatiearts. Oefen dit programma bij voorkeur 2x per dag. Oefeningen moet u pijnvrij kunnen doen, en adem door! In de oefengids

Nadere informatie

Oefenprogramma revalidatie

Oefenprogramma revalidatie Oefenprogramma revalidatie Dit oefenprogramma ontvangt u van uw revalidatiearts. Oefen dit programma bij voorkeur 2x per dag. Oefeningen moet u pijnvrij kunnen doen, en adem door! Schouder en arm oefeningen:

Nadere informatie

Het stappenplan om snel en goed iets nieuws in te studeren

Het stappenplan om snel en goed iets nieuws in te studeren Studieschema voor goed en zelfverzekerd spelen Page 1 of 5 Het stappenplan om snel en goed iets nieuws in te studeren Taak Een nieuw stuk leren zonder instrument Noten instuderen Opname beluisteren Notenbeeld

Nadere informatie

Oefeningen bij schouderklachten

Oefeningen bij schouderklachten Oefeningen bij schouderklachten Uw behandelend arts heeft u geadviseerd oefeningen te doen om uw schouderklachten te helpen verminderen. Het is, in eerste instantie, niet nodig om de oefeningen onder begeleiding

Nadere informatie

Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter

Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter Rekoefeningen voor de Gehandicapte schutter Rekken is een essentieel onderdeel van een evenwichtig trainingsprogramma. Het dagelijks uitvoeren van rekoefeningen kan de flexibiliteit en gezonde gewrichten

Nadere informatie

Aanvankelijk staan de lijnen van een baan ver uit elkaar; later komen ze dichter bijeen.

Aanvankelijk staan de lijnen van een baan ver uit elkaar; later komen ze dichter bijeen. VORMTEKENEN EERSTE KLAS 1. Voorbereidende schrijfoefeningen Alle schrijfbewegingen van grote en kleine drukletters, van kleine en hoofdletters in het lopend schrift (handschrift) analyseren en er oefeningen

Nadere informatie

P A T I Ë N T E N I N F O R M A T I E

P A T I Ë N T E N I N F O R M A T I E Reumaoefeningen P A T I Ë N T E N I N F O R M A T I E 2 Inleiding Dit oefenboekje is u uitgereikt tijdens het reuma-revalidatieprogramma in de Ommelander Ziekenhuis Groep, locatie Delfzicht. Het dient

Nadere informatie

Mobiliserende oefeningen voor thuis

Mobiliserende oefeningen voor thuis Mobiliserende oefeningen voor thuis Oefeningen om het lichaam zo soepel mogelijk te houden Oefeningen Cervicale wervelkolom HCWK 1) Extensie: Ga rechtop zitten op een stoel en plaats de middelvingers van

Nadere informatie

Instructie. Roeien. Sturen. Omslaan-avond. Theorie-avond

Instructie. Roeien. Sturen. Omslaan-avond. Theorie-avond Instructie Laat de leerling een extra set droge roei- dan wel burgerkleding en schoenen bij zich hebben. Laat de bril afzetten of vastmaken met een touwtje. Het traject van de opleiding tot het Sc 2 niveau

Nadere informatie

10 minuten training 1 Total Body

10 minuten training 1 Total Body 10 minuten training 1 Total Body Met deze 10 Minuten training train je het hele lichaam. Alle spiergroepen komen aan bod. Waarom 10 minuten trainingen? Voor veel mensen is het nog steeds moeilijk om een

Nadere informatie

Schrijven doe je zo! Informatiebundel voor ouders en leerkrachten

Schrijven doe je zo! Informatiebundel voor ouders en leerkrachten Schrijven doe je zo! Informatiebundel voor ouders en leerkrachten Nu uw kind leert schrijven of al volop begonnen is, is het voor u als ouder fijn te weten waar er nu allemaal op gelet moet worden en aan

Nadere informatie

Ster STER. Laat de kinderen met een knikker in een doorschijnend dopje rollen over het patroon.

Ster STER. Laat de kinderen met een knikker in een doorschijnend dopje rollen over het patroon. Ster Bespreek schrijfpatroonkaart 19A en toon de schrijfbewegingen (een patroon waarbij o.a. het kruisen van de tekenlijn, de stopdraai-start en het tekenen van schuine lijnen geoefend wordt) op de kaart.

Nadere informatie

Calcimatics start steeds met een opwarming. Zo is de overgang dan niet-bewegen naar actief worden niet te bruusk en voorkom je letsels.

Calcimatics start steeds met een opwarming. Zo is de overgang dan niet-bewegen naar actief worden niet te bruusk en voorkom je letsels. CALCIMATICS 1. De opwarming Calcimatics start steeds met een opwarming. Zo is de overgang dan niet-bewegen naar actief worden niet te bruusk en voorkom je letsels. Als een vogel in de lucht - Houding:

Nadere informatie

In de 4 vorige afleveringen kon je ontdekken hoe één aspect van het vormtekenen leidt tot het

In de 4 vorige afleveringen kon je ontdekken hoe één aspect van het vormtekenen leidt tot het WAAROM VORMTEKENEN? In de 4 vorige afleveringen kon je ontdekken hoe één aspect van het vormtekenen leidt tot het gebonden (of lopend) schrift. Hoe het vormtekenen als vanzelf overgaat in het gebonden

Nadere informatie

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang.

Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Overleg van tevoren altijd met de ouders over de aanpak voor het kind en tips voor de omgang. Aandacht stoornissen ADD Attention Deficit Disorder (letterlijk: aandacht tekort stoornis) - Een vorm van ADHD

Nadere informatie

Thema 1 Concentratie. Waarom? Wanneer? Hoe? Kringgesprek

Thema 1 Concentratie. Waarom? Wanneer? Hoe? Kringgesprek Thema 1 Concentratie Waarom? Concentratieoefeningen helpen leerlingen om zich beter te focussen zodat ze hun aandacht beter bij hun werk kunnen houden. Wanneer? Hoe? Als de leerlingen snel worden afgeleid

Nadere informatie

PECTUS REVALIDATIE. De pectoralisspieren. De rugspieren

PECTUS REVALIDATIE. De pectoralisspieren. De rugspieren PECTUS REVALIDATIE Het doel van de pectus revalidatie (training borst- en rugspieren) is het versterken van de spieren van de borst en de rug en hiermee het verbeteren van je lichaamshouding. De volgende

Nadere informatie

Cursus Rust. Het Slotervaart, een ziekenhuis met ambitie KINDERGENEESKUNDE TELEFOONNUMMER 020-512 45 42

Cursus Rust. Het Slotervaart, een ziekenhuis met ambitie KINDERGENEESKUNDE TELEFOONNUMMER 020-512 45 42 Het Slotervaart, een ziekenhuis met ambitie Het Slotervaartziekenhuis, een opmerkelijk en ambitieus ziekenhuis in Amsterdam. In een informele en vertrouwde omgeving werken wij aan innovatieve medische

Nadere informatie

Mogen wij zien wat uw leerlingen al kunnen?

Mogen wij zien wat uw leerlingen al kunnen? Mogen wij zien wat uw leerlingen al kunnen? ÿs±c

Nadere informatie

Belangrijke aanwijzingen voordat u met de oefeningen begint:

Belangrijke aanwijzingen voordat u met de oefeningen begint: Belangrijke aanwijzingen voordat u met de oefeningen begint: Rek/Strek oefeningen mogen nooit pijn veroorzaken. Mocht u pijn krijgen stop dan onmiddellijk met de oefening. Het is belangrijk om de rek niet

Nadere informatie

Developmental Coördination Disorder (DCD)

Developmental Coördination Disorder (DCD) Developmental Coördination Disorder (DCD) In deze folder vindt u algemene informatie over Developmental Coördination Disorder. Uiteraard komt de folder niet in plaats van een gesprek met onze zorgverleners.

Nadere informatie

Draaiboek voor de begeleiding van leerlingen met DYSORTHOGRAFIE of SPELLINGSproblemen en dyslexie (schrijven)

Draaiboek voor de begeleiding van leerlingen met DYSORTHOGRAFIE of SPELLINGSproblemen en dyslexie (schrijven) Draaiboek voor de begeleiding van leerlingen met DYSORTHOGRAFIE of SPELLINGSproblemen en dyslexie (schrijven) Naam leerling: Klas:.. Wat is het? DYSORTHOGRAFIE Moeizame automatisatie aan de klank-tekenkoppeling.

Nadere informatie

Uitgeverij Schoolsupport ww.schoolsupport.nl

Uitgeverij Schoolsupport ww.schoolsupport.nl Gewichtheffen Spreidstand met de voeten op schouderbreedte + de armen naast het lichaam. Door de knieën buigen + armen recht naar voren. Hielen blijven op de grond + houd een rechte rug! Let op: je zitvlak

Nadere informatie

Lenig worden. Inhoud: Inleiding Warming up Stretchen Cooling-down Poses. M.koning

Lenig worden. Inhoud: Inleiding Warming up Stretchen Cooling-down Poses. M.koning Lenig worden Inhoud: Inleiding Warming up Stretchen Cooling-down Poses M.koning Inleiding: Leniger worden, dat willen we allemaal wel. Maar hoe word je nou eigenlijk lening? En wat is de beste manier om

Nadere informatie

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken

Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken Huiswerk Spreekbeurten Werkstukken - 2 - Weer huiswerk? Nee, deze keer geen huiswerk, maar een boekje óver huiswerk! Wij (de meesters en juffrouws) horen jullie wel eens mopperen als je huiswerk opkrijgt.

Nadere informatie

TRAININGSPLAN STABILITEIT

TRAININGSPLAN STABILITEIT TRAININGSPLAN STABILITEIT Stabiliteitstraining Om goed te kunnen bewegen en/of te kunnen sporten is een sterke romp noodzakelijk. In een rechtop staande houding moet de romp het lichaam te allen tijde

Nadere informatie

10 tips om goed te leren typen. Beter leren typen is gemakkelijker dan je denkt, maar het start met de basis!

10 tips om goed te leren typen. Beter leren typen is gemakkelijker dan je denkt, maar het start met de basis! 10 tips om goed te leren typen Beter leren typen is gemakkelijker dan je denkt, maar het start met de basis! De 10 basisregels Om goed te kunnen typen zijn er 10 basisregels die jou daarbij helpen. Het

Nadere informatie

Cambridge Health Plan Benelux BV

Cambridge Health Plan Benelux BV Wanneer doet u deze oefeningen? Doe deze minstens 3 keer per week en al vrij snel voelt u verandering in uw lichaam. Ook krijgt u meer zelfvertrouwen. Naast deze oefeningen zorgt een dagelijkse wandeling

Nadere informatie

Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van:

Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van: Dyslexie Kinderen met dyslexie vertonen opvallende en blijvende moeilijkheden met lezen en spelling en dit vooral op vlak van: Aandacht en concentratie. ze zijn vergeetachtig en lijken of zijn verstrooid,

Nadere informatie

Referentiepunten gebruiken voor analyse. Lichaams Houding. Bewegingsvolgorde

Referentiepunten gebruiken voor analyse. Lichaams Houding. Bewegingsvolgorde Referentiepunten gebruiken voor analyse Lichaams Houding Bewegingsvolgorde Referentie Punten Inpik Details: De rug is ontspannen gestrekt Het hoofd staat recht op de romp Schouders zijn ontspannen Handen

Nadere informatie

Ga op de rug liggen. Buig de knieën en zet de voeten plat op de grond. Klap beide knieën naar één kant.

Ga op de rug liggen. Buig de knieën en zet de voeten plat op de grond. Klap beide knieën naar één kant. BUIKSPIEREN Klap beide knieën naar één kant. Beweeg de kin naar de borst en kom met de romp een klein stukje recht omhoog. Houd 4 tellen vast en ga langzaam weer terug. Bij nekklachten, nek ondersteunen

Nadere informatie

EHBM. Eerste hulp bij moeilijkheden DCD

EHBM. Eerste hulp bij moeilijkheden DCD EHBM Eerste hulp bij moeilijkheden DCD 1 WAT IS DCD? DCD = Developmental Coördination Disorder (vroeger dyspraxie genoemd) 2 DCD = ONTWIKKELINGSSTOORNIS is niet verworven, maar aanwezig vanaf de geboorte

Nadere informatie

Coördinatieontwikkelingsstoornis

Coördinatieontwikkelingsstoornis Coördinatieontwikkelingsstoornis Developmental coordination disorder (DCD) 1 Omschrijving Volgens de DSM-5 moet er voldaan worden aan de volgende vier classificatiecriteria (American Psychiatric Association,

Nadere informatie

2012 Editie v1.0 EquestrianMassage.nl F.S.A. Tuinhof. Oefeningen voor een gezond lichaam en geest

2012 Editie v1.0 EquestrianMassage.nl F.S.A. Tuinhof. Oefeningen voor een gezond lichaam en geest 2012 Editie v1.0 EquestrianMassage.nl F.S.A. Tuinhof Oefeningen voor een gezond lichaam en geest De Soldaat Dit is de eerste van de vier warming up oefeningen waarbij het doel is de hartslag te verhogen

Nadere informatie

Kern 3: doos-poes-koek-ijs

Kern 3: doos-poes-koek-ijs Kern 3: doos-poes-koek-ijs In deze kern leert uw kind: Letters: d - oe - k - ij z Woorden: doos, poes, koek, ijs, zeep Herhaling van de letters van kern 1 en 2 Deze nieuwe woorden en letters worden aangeboden

Nadere informatie

Borstcrawl keerpunt: - De benadering - De rol - Voeten plaatsen / afzet - Handbeweging

Borstcrawl keerpunt: - De benadering - De rol - Voeten plaatsen / afzet - Handbeweging Borstcrawl keerpunt: - De benadering - De rol - Voeten plaatsen / afzet - Handbeweging De benadering Bij de benadering is het belangrijk dat er met zoveel mogelijk snelheid het keerpunt ingegaan wordt.

Nadere informatie

Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit,

Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit, Lage Rugpijn, Aspecifieke Lage Rugpijn, Lumbago, Spit, Wat is lage rugpijn? Lage rugpijn zit onderin de rug. Soms straalt de pijn uit naar de billen of naar een of beide bovenbenen. De pijn kan plotseling

Nadere informatie

RUIMTELIJKE ORIËNTATIE + OOG-HAND-COÖRDINATIE

RUIMTELIJKE ORIËNTATIE + OOG-HAND-COÖRDINATIE RUIMTELIJKE ORIËNTATIE + OOG-HAND-COÖRDINATIE Kleur de figuur links en de figuur die identiek is. 222 Mijn kind leert schrijven RUIMTELIJKE ORIËNTATIE + VORMONDERSCHEIDINGSVERMOGEN + MOTORISCHE PRECISIE

Nadere informatie

Ik heb het moeilijk met / last van

Ik heb het moeilijk met / last van overkruisen van de middellijn lezen (eventueel dyslexie) grove motoriek, voornamelijk lopen en evenwicht, bal vangen fijne motoriek leren fietsen of zwemmen volgen met de ogen zwakke of te gespannen pengreep

Nadere informatie

Beter zien is beter leven

Beter zien is beter leven Beter zien is beter leven Wij helpen u en uw kind graag om beter te zien Oogonderzoek en visuele training bij: Lees- en leerproblemen NLD Dyslexie Hoofdpijn Vermoeide ogen Concentratieproblemen Klachten

Nadere informatie

Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding

Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding Oefeningen ter Verbetering van je Lichaamshouding Verkeerde lichaamshoudingen veroorzaken klachten. Eén van de meest voorkomende verkeerde houdingen, wordt veroorzaakt door een naar vorend hangend hoofd,

Nadere informatie

Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek. Anne Frank school Utrecht 19 april Wat heb je met de kleine motoriek?

Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek. Anne Frank school Utrecht 19 april Wat heb je met de kleine motoriek? MOTORISCHE ONTWIKKELING Wat heb je met de kleine motoriek? Het volgen en ontwikkelen van de kleine motoriek Anne Frank school Utrecht 19 april 2016 Hans Stroes Voorkennis? Hoe volg jij de kleinmotorische

Nadere informatie

Pal Dan Gum oefeningen

Pal Dan Gum oefeningen Pal Dan Gum oefeningen Deze reeks Pal Dan Gum oefeningen worden al duizenden jaren in China en Korea gebruikt voor het voorkomen van ziektes en de bevordering van een goede gezondheid. Pal Dan Gum oefeningen

Nadere informatie

Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel

Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel Stenose- en/of herniaoperatie Oefeningen voor herstel H15.016-01 Inhoudsopgave Inleiding... 2 Vóór de operatie... 2 Thuis oefenen... 2 Lees deze adviezen vast goed door... 2 De dag van de operatie... 3

Nadere informatie

BRUSHLETTERING VOOR IEDEREEN OEFENSCHRIFT

BRUSHLETTERING VOOR IEDEREEN OEFENSCHRIFT = BRUSHLETTERING VOOR IEDEREEN OEFENSCHRIFT + = + Dit oefenschrift Brushlettering voor iedereen hoort bij het gelijknamige handboek met tips en technieken over brushlettering. Maak kennis met brushpennen

Nadere informatie

Papier: A4, liefst 120 g of iets meer met daarop de lijnen geprint, liefst in kleur.

Papier: A4, liefst 120 g of iets meer met daarop de lijnen geprint, liefst in kleur. Leren schrijven didactiek Luc Cielen 2016 1 LEREN SCHRIJVEN DIDACTIEK Luc Cielen Het leren schrijven wordt voorafgegaan door een lange reeks bandtekeningen (vormtekeningen) waarin alle bewegingen van het

Nadere informatie

Oefeningen voor de instabiele pols

Oefeningen voor de instabiele pols Oefeningen voor de instabiele pols Oefeningen voor de instabiele pols Ruimte voor aantekeningen / observatie / aandachtspunten 2 Overzicht oefenmaterialen Elastische oefenband Therapie putty Flesje water

Nadere informatie

Geen tijd om elke dag te sporten? Kom thuis in actie met 1-minuut oefeningen!

Geen tijd om elke dag te sporten? Kom thuis in actie met 1-minuut oefeningen! Geen tijd om elke dag te sporten? Kom thuis in actie met 1-minuut oefeningen! Astrid Witte zomer 2014 Even vooraf: - Deze oefeningen zijn bedoeld voor gezonde volwassenen - Heb je klachten, overleg dan

Nadere informatie

Oefeningen nekklachten. Paramedischcentrum Landauer

Oefeningen nekklachten. Paramedischcentrum Landauer Oefeningen bij nekklachten Paramedischcentrum Landauer Rekken: Buig je hoofd naar een zijde, hand andere zijde hoofd en lichte druk tegen hoofd naar de zijde waar naar toe gebogen wordt. Breng geheel zover

Nadere informatie

Adem in, en til het rechterbeen iets op, hou even vast, en laat hem op de uitademing weer zakken.

Adem in, en til het rechterbeen iets op, hou even vast, en laat hem op de uitademing weer zakken. Oefenschema Inleiding: Dit oefenschema beoogt ontspanning en bewustwording van het lichaam. Hoewel deze oefeningen niet veel van het lichaam vergen, hebben ze toch een diepgaande werking. Oefen op een

Nadere informatie

Beter zien is beter leven

Beter zien is beter leven Beter zien is beter leven Wij helpen u en uw kind graag om beter te zien. Oogonderzoek en visuele training bij: Lees- en leerproblemen NLD Dyslexie Hoofdpijn Vermoeide ogen Concentratieproblemen Klachten

Nadere informatie

Writing Readiness Inventory Tool In Context (WRITIC)

Writing Readiness Inventory Tool In Context (WRITIC) WRITIC Scoreboek jaar maand dag Naam: Datum: Groep: Geboortedatum: Therapeut: Chronologische leeftijd: 1. Kind 1.1 Interesse papier- en pentaken Hoe vaak kleur je een kleurplaat of maak je een tekening

Nadere informatie

1. De Fiets De zijkant van de buikspieren worden nog wel eens vergeten bij workouts. Met deze oefening richt je je juist op deze groep spieren.

1. De Fiets De zijkant van de buikspieren worden nog wel eens vergeten bij workouts. Met deze oefening richt je je juist op deze groep spieren. 1. De Fiets De zijkant van de buikspieren worden nog wel eens vergeten bij workouts. Met deze oefening richt je je juist op deze groep spieren. Ga op je rug op de vloer liggen met je handen achter je hoofd.

Nadere informatie

LEREN SCHRIJVEN: DIDACTIEK Luc Cielen

LEREN SCHRIJVEN: DIDACTIEK Luc Cielen Leren schrijven didactiek Luc Cielen 2016 1 LEREN SCHRIJVEN: DIDACTIEK Luc Cielen Het leren schrijven wordt voorafgegaan door een lange reeks bandtekeningen (vormtekeningen) waarin alle bewegingen van

Nadere informatie

Evenwichtsoefeningen Radboud universitair medisch centrum

Evenwichtsoefeningen Radboud universitair medisch centrum Evenwichtsoefeningen Deze folder van het Radboudumc geeft informatie over evenwichtsoefeningen binnen en buitenshuis. Met evenwichtsoefeningen bedoelen we bewegingspatronen van het hoofd, de nek en het

Nadere informatie

Dyspraxie - DCD. DCD = Developmental Coördination Disorder

Dyspraxie - DCD. DCD = Developmental Coördination Disorder Dyspraxie - DCD DCD = Developmental Coördination Disorder DCD = ONTWIKKELINGSSTOORNIS is niet verworven, maar aanwezig vanaf de geboorte verandert voortdurend tijdens de ontwikkeling, er duiken leeftijdsgebonden

Nadere informatie

1. Inleiding. 2. Materiaal. 3. De delen van de dwarsfluit?

1. Inleiding. 2. Materiaal. 3. De delen van de dwarsfluit? 1. Inleiding Je wil graag dit wondermooie instrument leren bespelen. Om je hierin op weg te helpen, geef ik jou graag de volgende tips mee. + Zorg ervoor dat je ergens rustig en aandachtig kan werken.

Nadere informatie

O m t e b e g i n n e n : V e i l i g h e i d s r e g e l s : G e n i e t e n f o r c e e r n i e t s!

O m t e b e g i n n e n : V e i l i g h e i d s r e g e l s : G e n i e t e n f o r c e e r n i e t s! Wanneer doet u deze oefeningen? Doe deze minstens 3 keer per week en al vrij snel voelt u verandering in uw lichaam. Ook krijgt u meer zelfvertrouwen. Naast deze oefeningen zorgt een dagelijkse wandeling

Nadere informatie

Oefeningen voor pols en hand

Oefeningen voor pols en hand Patiënteninformatie Oefeningen voor pols en hand rkz.nl U heeft een aantal weken gips om uw pols en/of hand gehad. Nu het gips verwijderd is zal uw pols en/ of vingers stijf voelen. De beweeglijkheid in

Nadere informatie

Voorwoord. Inhoud : 1. Wat is dyslexie 2. Onderzoek 3. Hulp middelen 4. Logopedie 5. Mijn dyslexie 6. Nawoord

Voorwoord. Inhoud : 1. Wat is dyslexie 2. Onderzoek 3. Hulp middelen 4. Logopedie 5. Mijn dyslexie 6. Nawoord Voorwoord Ik hou mijn spreekbeurt over Dyslexie. Zelf heb ik ook dyslexie. Ik hoop dat jullie mij beter begrijpen wat dyslexie is en wat het betekent om dyslexie te hebben. Ook waarom ik een laptop en

Nadere informatie

Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu?

Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu? Mijn baby heeft een voorkeurshouding... Wat nu? Adviezen voor de hantering van uw baby Als uw baby in de eerste levensmaanden altijd met z n hoofd op dezelfde kant ligt, kan hij een afgeplat hoofd krijgen.

Nadere informatie

Inleiding. Les kalligrafie of sierschrijven met wasknijpers. doel. duur van de les. materialen. groep 5 t/m 8

Inleiding. Les kalligrafie of sierschrijven met wasknijpers. doel. duur van de les. materialen. groep 5 t/m 8 Les kalligrafie of sierschrijven met wasknijpers groep 5 t/m 8 Inleiding Deze werkwijze is grafo-cognitief. Dit houdt in dat de vaardigheid van de kinderen wordt geoefend, in samenhang met hun letterkennis.

Nadere informatie

Boulestechniek Keuze van boules

Boulestechniek Keuze van boules Boulestechniek Keuze van boules Om voor u de juiste diameter van de boules te bepalen, wordt door de Franse Jeu de Boules Bond de volgende meetmethode geadviseerd: Meet de afstand van het topje van de

Nadere informatie

2. De V-Beweging De V-Beweging of V-sit is een oefening waarmee je vrijwel alle buikspieren goed kunt trainen.

2. De V-Beweging De V-Beweging of V-sit is een oefening waarmee je vrijwel alle buikspieren goed kunt trainen. 1. De Halve Banaan De halve banaan is een van de meest populaire buikspieroefeningen. Het is voor beginners een prima oefening om uit te voeren. Hierbij kun je er zelf voor kiezen hoever je bovenlichaam

Nadere informatie

Instructies: Instructies:

Instructies: Instructies: 1. Ga op je buik op een gymnastiek mat liggen. Leg je onderarmen naar voren(boven je lichaam), de voeten op de topjes van de tenen. Span nu je buikspieren aan. 2. Til je lichaam omhoog, tot de zogenaamde

Nadere informatie