SAMENVATTING AGGREGRATIE- EIGENSCHAPPEN VAN AMFIFIELE DNA TRANSPORTMIDDELEN IN GENTHERAPIE

Transcriptie

1 SAMENVATTING AGGREGRATIE EIGENSCHAPPEN VAN AMFIFIELE DNA TRANSPORTMIDDELEN IN GENTHERAPIE Genen zijn DNA segmenten welke de code bevatten die nodig is voor de biosynthese van eiwitten (de expressie van het gen), macromoleculen die een belangrijke rol hebben in een groot aantal biologische structuren en essentieel zijn voor de levensfuncties. Fouten in deze codes kunnen aanleiding geven tot de productie van eiwitten welke niet in staat zijn hun normale functies te vervullen en aldus aanleiding kunnen geven tot het ontstaan van genetisch bepaalde afwijkingen en ziektes. Gentherapie, als een mogelijke oplossing voor dit probleem, berust op de introductie van een correcte copie van het defecte gen in de celkern als vervanging van het incorrecte exemplaar. Daar veel eiwitten ook als medicijn worden aangewend, wordt gentherapie ook gezien als een veelbelovende aanpak van afwijkingen waarvoor geen (geschikte) medicatie bestaat. Er is een groot aantal technieken ontwikkeld om een therapeutisch gen in de cellulaire kern te introduceren, met name op virus gebaseerde methodes hebben een enorme vlucht genomen maar, mede gezien de lage transfectiedoeltreffendheid en zwaarwegende risico s inzake de veiligheid, heeft gen therapie (nog) niet de ontwikkeling doorgemaakt welke verwacht was. Het werk dat in dit proefschrift gepresenteerd wordt levert een bijdrage aan de wereldwijde pogingen (nieuwe) transportmethodologiën te ontwikkelen welke in staat zijn deze bezwaren weg te nemen. Amfifielen zijn moleculen die zijn opgebouwd uit een polaire (hydrofiele of waterminnende) kopgroep en een apolaire (hydrofobe of vetminnende) staart, meestal een lange alkylketen. Amfifiele moleculen zijn in staat om in water via een proces van zelfassemblage een grote varieteit aan macromoleculaire structuren te vormen. De macromoleculare structuur, de morfologie, zal voor een groot deel worden bepaald door de moleculaire geometrie van het amfifiel.

2 SAMENVATTING Synthetische, kationische amfifielen worden algemeen gezien als veelbelovende transportmiddelen voor de introductie van genetisch materiaal in de cellulaire kern. Ze kunnen genen transfecteren en, na complexatie met het DNA (lipoplexvorming), introduceren in de cel, hetgeen uiteindelijk tot de expressie van het gen kan leiden. Over het algemeen worden ze gekenmerkt door een lage cytotoxiciteit en een relatief lage doeltreffendheid van transfectie. Voor klinische toepassing zijn verbeteringen dus zeker noodzakelijk. A B C D E F Figuur 1 Schematische weergave van enkele aggregaten van amfifielen: bolvormige (A) en wormvormige (B) micellen; lamellaire fases in een vlakke bilaag (C) en een vesiicle (D); een kubische fase (E) en een geïnverteerde hexagonale fase (F). Lipoplexen worden gevormd door DNA aan een vesiculaire oplossing van het kationische amfifiel toe te voegen, dikwijls in combinatie met een electrisch neutraal (zwitterionisch) helper lipide zoals bijvoorbeeld het fosfolipide dioleylfosfatidylethanolamine (DOPE). De 160

3 SAMENVATTING relevantie van de aggregatieeigenschappen van de amfifieldna complexen voor een efficiente transfectie is reeds vroegtijdig gesignaleerd. Met name lipoplexen die een geïnverteerde hexagonale morfologie (H II ) onder fysiologisch relevante condities kunnen vormen geven dikwijls aanleiding tot goede transfectieresultaten. Het helperlipide DOPE beïnvloedt de doelmatigheid van de transfectie zeer waarschijnlijk door zijn eigen moleculaire geometrie, welke de vorming van geïnverteerde hexagonale fases bevordert. Het doel van de gepresenteerde studie is tevens inzage te verkrijgen in de correlaties tussen de moleculaire transporterstructuur, de aggregatieeigenschappen en de transfectieefficienties in het door de amfifielen gemedieerde gentransport en, uiteindelijk, de cellulaire introductie van voornoemd gen. Een schematische weergave van het voorgestelde mechanisme is gegeven in Figuur 2. Algemeen wordt verondersteld dat de vorming van een geïnverteerde hexagonale fase een positieve invloed heeft op de transfectie omdat het de endosomale ontsnapping van het gen bevordert, hetgeen de degradatie in een lysosoom voorkomt. Nucleic acid Lipoplex formation in H 2 O 1 2 Lipoplex at physiological conditions (NaCl (aq) 150 mm) Cationic liposome 3 Nucleus: transgene expression Endocytosis Early endosome Interaction with the cell surface Lysosome: hydrolytic degradation Figuur 2 Schematische weergave van de kritische stappen in het transfectieproces: 1) vorming van het lipoplex bij lage ionsterkte; 2) de oplossingscondities (ph, ionogene concentratie, etc) worden aangepast tot fysiologisch relevante waarden; 3) het lipoplex treedt in interactie met het celmembraan; 4) het lipoplex wordt opgenomen door de cel (dmv endocytose); 5) indien het lipoplex blijft steken in het endosoom zal degradatie in een lysosoom plaatsvinden; 6) enkele lipoplexen ontsnappen aan het endosoom en het DNA wordt afgegegeven aan het cytosol; 7) het vrije DNA beweegt zich naar de celkern en wordt tot expressie gebracht na opname in de celkern. 161

4 SAMENVATTING Een vergelijkende studie naar de gedragingen van twee SAINT amfifielen (Figuur 3A, SAINT2 en SAINT5), welke slechts verschillen in de mate van onverzadiging in de alkylketens, wordt gepresenteerd in hoofdstuk 2. De aanwezigheid van een cisdubbele binding in de alkylketens van SAINT2, dat een hogere transfectie efficientie geeft in vergelijking met SAINT5 en dan met name bij gebruik van DOPE als helper lipide, verhoogt de vloeibaarheid van de bilaag (door verstoring van de ketenpakking) en geeft tevens aanleiding tot een volledig homogene menging met het helperlipide. Door deze menging worden stabiele H II fases gevormd bij fysiologisch relevante ionsterkte. A C N Reduced Sugar N Spacer N Reduced Sugar B N Alkyl Chain Alkyl Chain Figuur 3 Schematische weergave van de moleculaire structuren van de drie klassen van kationische amfifielen welke zijn bestudeerd: SAINT (A); Sunfish (B) en suiker gebaseerde gemini amfifielen (C). De verkregen resultaten bieden een éénduidige verklaring voor de positieve invloed van het gebruik van DOPE als helperlipide in de transfecties m.b.v. SAINT2 in vergelijking met SAINT5. Deze conclusies zijn gebaseerd op gedetaileerde NMR studies; de combinatie van 2H en 31 P NMR broadline experimenten, niet eerder gebruikt in een transfectie gerelateerde context, boden de mogelijkheid om onafhankelijk het aggregatiegedrag van de N methylgedeutereerde kationische amfifilelen te bestuderen naast de gedragingen van het helperlipide in de mengsels. In hoofdstuk 3 worden de aggregatie eigenschappen van zes Sunfishamfifielen met verschillende alkyl ketens vergeleken. De afhankelijkheid van de menging met het helperlipide en de neiging om H II fases te vormen als functie van de lipideketens zijn in 162

5 SAMENVATTING overeenstemming met de resultaten gevonden voor de SAINT amfifilielen, ondanks de significante verschillen in de moleculaire structuur. Bovendien blijkt dat ook de eerste cruciale stap in het transfectie proces, de vorming van het lipoplex (Figuur 2) sterk afhankelijk is van de aard van de alkylketens (lengte, aanwezigheid van onverzadiging etc). Door de resultaten van de LangmuirBlodgett film balans, gel retardatie electroforese, DSC en DLS experimenten te combineren, bleek het mogelijk om te concluderen dat de optimale lipolexvorming alleen maar kan worden bereikt met amfifielen die vloeibare bilaagmorfologieën vormen in water. Dit is een sterke indicatie dat lange, verzadigde ketens niet geschikt zijn als structuurelement in het ontwerp van efficiente transfectie systemen. De resultaten verkregen met de Sunfishamfifielen zijn aldus grotendeels in overeenstemming met gegevens voor de SAINT amfifielen en literatuurdata, waar gesuggereerd wordt dat genen in lipoplexen welke een H II morfologie kunnen aannemen onder fysiologische condities betere transfectieagentia zijn. De op suiker gebaseerde gemini amfifielen welke het onderwerp van studie zijn in de hoofdstukken 4 en 5, zijn een interessant voorbeeld van smartdesign moleculen, waarbij een unieke combinatie van structuurelementen in één molecuul zijn samengebracht om bepaalde/gewenste zelfassemblerende eigenschappen te verkrijgen. De tertiaire amines in de kopgroep van het molecuul induceren een sterk phafhankelijk morfologisch gedrag, hetgeen endosomale ontsnapping van DNA fragmenten kan bevorderen (Figuur 2). De suikergroepen hebben een tweeledige functie. Ten eerste verhogen ze de oplosbaarheid van de amfifielen in water door de polariteit van de kopgroep te vergroten door hydratatie en waterstofbrugvorming. Bij afwezigheid van een suikergroep of bij gebruik van zeer kleine suiker eenheden gedragen de moleculen zich als olie in plaats van dat ze het morfologisch gedrag van een amfifiel vertonen (Hoofdstuk 5). Ten tweede worden suikers dikwijls gebruikt in biomoleculaire herkenningsprocessen, hetgeen tot een hernieuwde interesse in de fysischchemische eigenschappen van dit soort moleculen heeft geleid. Tot slot kunnen variaties in de verbindingseenheid, de spacer, aanleiding geven tot sterke veranderingen in de aard van de aggregatieeigenschappen door de beïnvloeding van de gemiddelde doorsnede van het kopgroepoppervlak, het volume van het hydrofobe deel en de hydratatieeigenschappen in de nabijheid van de kopgroepen. In de Hoofdstukken 4 en 5 wordt ook het zeer interessante phafhankelijke fasegedrag getoond en de wijze waarop dit gedrag kan worden beïnvloed door verschillende externe condities zoals de ionsterkte, de toevoeging van surfactanten met verschillende moleculaire geometrieën (Hoofdstuk 4), structurele modificaties in de suikereenheden en de eigenschappen en de lengte van de spacereenheid 163

6 SAMENVATTING (Hoofdstuk 5). Het onverwachte inhiberende effect van het helperlipide DOPE op de GS1 geïnduceerde transfectie kan worden verklaard door recente resultaten waarbij een HI morfologie (in plaats de H II morfologie) van het GS1 lipoplex onder zwak zure condities gevonden is. Deze resultaten suggeren dat de neiging om wormvormige micellen te vormen afneemt in de aanwezigheid van DOPE. De waarneming dat lysopc en OTAC geen positieve invloed hebben op de transfectie eigenschappen is eveneens in overeenstemming met de resultaten welke gepresenteerd zijn in Hoofdstuk 4, daar deze micelvormende additieven geen significante overgang naar wormvormige micellen bewerkstelligen. Zonder de medische implicaties te kort te willen doen, is dit fasegedrag op zichzelf al interessant en fascinerend. Uitzonderlijk intrigerend is de onverwachte ladingsomkering van de vesicles onder basische condities, hetgeen een onderzoek waard was ondanks het gegeven dat de condities verre van fysiologisch relevant zijn. De waarnemingen, verzameld in Hoofdstuk 5, onderbouwen de hypothese dat het mechanisme van de OH ion binding aan de GS vesicles analoog is aan de OH ion binding aan hydrofobe oppervlakken, namelijk dat het haar oorsprong vindt in de preferentiële oriëntatie van de water moleculen in de eerste twee hydratatielagen aan het oppervlak. Het gegeven dat de orientatie van de watermoleculen in de nabijheid van een hydrofoob oppervlak overeenkomt met de situatie in de nabijheid van een GS vesicle is echter contraintuïtief, vanwege de aanwezigheid van polaire groepen op het vesiculaire oppervlak. Een mogelijke verklaring is dat de preferentiële oriëntatie van watermoleculen aan een oppervlak, benodigd voor OH binding, aanwezig is als de onderlinge interacties tussen water moleculen sterk genoeg zijn in vergelijking met de interacties van watermoleculen met de polaire delen aan het oppervlak. Als een gevolg hiervan blokkeert de substantiële hydratatie Gibbsenergie van zwitterionische fosfolipiden de OH binding aan liposomen zoals experimenteel waargenomen. Het moet echter worden opgemerkt dat moleculaire dynamica simulaties en verder experimenteel werk noodzakelijk zijn om een definitief en gedetaileerd beeld te vormen van het preciese mechanisme van de phgeïnduceerde ladings omkering van de suikergebaseerde GS vesicles. Een interessant fenomeen dat sommige materialen uit de drie klassen van amfifielen vertonen en, dat niet is waargenomen in eerdere studies, betreft de ongebruikelijke vorming van kubische fasen in de aanwezigheid van een overmaat aan water. Door de hoge biocompatibiliteit van de SAINT, Sunfish en suikergebaseerde gemini surfactanten, kan verder onderzoek naar de vorming van stabiele dispersies van deze kubische fases aanleiding geven tot belangrijke toepassingen van deze verbindingen op het gebied van de gecontroleerde medicijnafgifte. 164

7 RIASSUNTO PROPRIETÁ DI AGGREGAZIONE DI VETTORI ANFIFILICI DI DNA PER LA TERAPIA GENICA I geni sono segmenti di DNA che codificano le informazioni necessarie agli organismi viventi per la biosintesi di proteine ( espressione del gene), macromolecole che svolgono un ruolo essenziale in una varietá di strutture biologiche e in funzioni vitali fondamentali. Errori in questi codici possono portare alla produzione di proteine che sono incapaci di svolgere la loro normale funzione e causare malattie genetiche. Il principio della terapia genica consiste nell introduzione nel nucleo cellulare di una copia corretta del gene difettivo, al fine di eradicare le cause della malattia genetica. Inoltre, dal momento che molte proteine possono agire come farmaci, la terapia genica é considerata un vantaggioso e promettente approccio anche per la cura di malattie acquisite. Nonostante siano state sviluppate diverse tecnologie (in particolare basate su vettori virali) atte all introduzione di un gene terapeutico nel nucleo cellulare, i requisiti di efficienza e sicurezza necessari per fare della terapia genica un potente strumento medico non sono stati ancora raggiunti. Il lavoro presentato in questa tesi é un contributo allo sforzo globale che mira alla realizzazione di tecnologie di trasferimento genico che soddisfino questi requisiti. Le molecole anfifiliche (o surfattanti) contengono una parte polare (idrofilica), chiamata testa, e una apolare (idrofobica), che generalmente é costitutita da lunghe catene alchiliche. Le molecole anfifiliche si aggregano in acqua per formare una varietá di strutture (Figura 1), con morfologie che dipendono dalla geometria molecolare complessiva. Surfattanti cationici sintetici sono considerati promettenti candidati per il trasferimento di geni in applicazioni biomediche, dal momento che sono in grado di indurre trasfezione del gene, i.e. una volta che il complesso surfattantedna (lipoplesso) é formato, sono in grado di trasferire i geni all interno delle cellule e di indurne l espressione. Spesso i lipoplessi

8 RIASSUNTO presentano basse citotossicitá. Tuttavia, l efficienza di questi sistemi é, a tuttoggi, insoddisfacente. A B C D E F Figura 1 Rappresentazione schematica di aggregati anfifilici: micella sferica (A) e cilindrica (B); fase lamellare nella forma di un doppio strato (C) e di una vescicola (D); una fase cubica (E); e una fase esagonale inversa (F). I lipoplessi sono in genere preparati aggiungendo DNA ad una dispersione vescicolare del surfattante cationico, spesso in combinazione con un lipide ausiliario elettricamente neutro (come, ad esempio, il fosfolipide zwitterionico DOPE). L importanza delle proprietá di aggregazione dei vettori anfifilici di DNA per un efficiente trasferimento di geni é nota da tempo. In particolare, geni in lipoplessi che possono assumere una morfologia esagonale inversa (HII) in condizioni fisiologiche presentano efficienze di trasfezione piu elevate. Probabilmente, il lipide ausiliario DOPE migliora l efficienza di trasfezione poiché, a cause della sua geometria molecolare, favorisce la fomazione di fasi esagonali inverse. 166

9 RIASSUNTO Scopo del presente studio é stato la determinazione di ulteriori correlazioni tra le strutture molecolari dei vettori anfifilici, le loro proprietá di aggregazione e le rispettive efficienze di trasfezione. In Figura 2 é riportata una rappresentazione schematica del meccanismo di trasferimento di geni mediato da molecole anfifiliche. É stato ipotizzato che la formazione di fasi esagonali inverse favorisca la trasfezione del gene in quanto questa morfologia faciliterebbe il suo rilascio dall endosoma, prevenedone la degradazione nel lisosoma. Nucleic acid Lipoplex formation in H 2 O 1 2 Lipoplex at physiological conditions (NaCl (aq) 150 mm) Cationic liposome 3 Nucleus: transgene expression Endocytosis Early endosome Interaction with the cell surface Lysosome: hydrolytic degradation Figura 2 Rappresentazione schematica dei passaggi critici nel processo di trasfezione: (1) il lipoplesso é preparato in condizioni di bassa forza ionica; (2) ph e forza ionica sono aggiustati a valori fisiologici; (3) il lipoplesso interagisce con la membrana cellulare; (4) il lipoplesso entra nella cellula, generalmente via endocitosi; (5) quando rimane intappolato nell endosoma, il lipoplesso viene degradato nel lisosoma; (6) alcuni lipoplessi vengono rilasciati dall endosoma; (7) il DNA raggiunge il nucleo dove puo essere espresso. Nel Capitolo 2 é descritto uno studio comparativo condotto su due molecole anfifiliche appartenenti alla famiglia dei SAINT (Figura 3A), SAINT2 e SAINT5, che differiscono solamente per il grado di insaturazione delle catene alchiliche. I risultati dimostrano che la presenza di un doppio legame cis nelle catene alchiliche di SAINT2, che presenta una maggiore efficienza di trasfezione rispetto a SAINT5, in particolare in combinazione con il lipide ausiliario DOPE, non solo aumenta la fluiditá del 167

10 RIASSUNTO doppiostrato lipidico (perturbando l impaccamento delle catene), ma ne favorisce anche il mescolamento omogeneo con DOPE. Inoltre, il mescolamento omogeneo di SAINT2 con il lipide ausiliario porta alla formazione di un fase esagonale inversa, stabile in condizioni fisiologiche di forza ionica. A C N Reduced Sugar N Spacer N Reduced Sugar B N Alkyl Chain Alkyl Chain Figura 3 Rappresentazione schematica delle strutture molecolari delle tre classi di surfattanti oggetto di questo studio: SAINT (A); Sunfish (B); surfattanti gemini a base di zucchero (C) I risultati ottenuti forniscono una chiara spiegazione del maggiore effetto di DOPE nel trasferimento di geni mediato da SAINT2, rispetto a quello mediato da SAINT5. Queste conclusioni sono state raggiunte mediante un dettagliato studio di NMR. La combinazione di esperimenti di 2 H e 31 P broadline NMR, mai usata prima in un contesto di trasfezione, ha fornito la possibilitá di monitorare indipendentemente il comportamento di aggregazione del composto cationico anfifilico Nmetildeuterato e del lipide ausiliario, rispettivamente, nelle loro misture. Nel Capitolo 3 sono state confrontate le proprietá di aggregazione di sei molecole anfifiliche Sunfish (Figura 3B), caratterizzate da diverse catene alchiliche. La dipendenza del mescolamento con il lipide ausiliario dalla struttura delle catene alchiliche e della tendenza a formare fasi esagonali inverse é stata confermata dai dati ottenuti su questa seconda classe di vettori anfifilici. Inoltre, i risultati provano che anche il primo passaggio critico del pocesso di trasfezione, la formazione del lipoplesso (Figura 2), dipende in maniera critica dalla natura delle catene alchiliche. Combinando i risultati da misure di Langmuir Blodgett film balance, gelelettroforesi, DSC e DLS, abbiamo potuto concludere che la 168

11 RIASSUNTO formazione ottimale di lipoplessi avviene esclusivamente se le molecole anfifiliche sono in grado di formare doppistrati fluidi in acqua. Lunghe catene alchiliche insature non sono quindi elementi strutturali addatti per ottenere alte efficienze di trasfezione. In accordo con i risultati ottenuti per le molecole SAINT e con dati di letteratura, lo studio condotto sulle molecole Sunfish ha confermato che geni in lipoplessi che possono assumere un morfologia H II in condizioni fisiologiche presentano efficienze di trasfezione piu elevate. I surfattanti gemini a base di zucchero (Figura 3C), descritti nei Capitoli 4 e 5, sono un esempio particolarmente interessante di design molecolare intelligente, nel quale una combinazione unica di elementi strutturali viene utilizzata per ottenere aggregati con le proprietá desiderate. I gruppi amminici terziari nella testa del surfattante conferiscono un comportamento di aggregazione che dipende dal ph, caratteristica che dovrebbe favorire il rilascio del materiale genetico dall endosoma (Figura 3). Gli zuccheri hanno una duplice funzione. In primo luogo aumentano la solubilitá della molecola anfifilica in acqua, aumentando la polaritá della testa e favorendone l idratazione via legami ponte idrogeno. In fatti, in assenza di zucchero o in presenza di zuccheri corti nella molecola, i composti elettricamente neutri si comportano come olii e non come molecole anfifiliche (vedi Capitolo 5). Inoltre, l importanza dei carboidrati in processi di riconoscimento biomolecolare é stata riconosciuta e ha stimolato un rinnovato interesse nello studio della chimica fisicaorganica di questi composti. In fine, variazioni nello spaziatore consentono di modificare le caratteristiche di aggregazione variando l area effettiva della testa e l idratazione in prossimitá della testa. I Capitoli 4 e 5 mostrano come il ricco comportamento di fase di surfattanti gemini a base di zucchero possa essere modificato variando le condizioni di forza ionica, aggiungendo surfattanti caratterizzati da diverse geometrie molecolari (Capitolo 4) o apportando variazioni agli zuccheri o alla natura o lunghezza dello spaziatore (Capitolo 5). L inattesa inibizione della trasfezione mediata da surfattanti gemini a base di zucchero ad opera del lipide ausiliario DOPE puo essere spiegata alla luce di recenti scoperte riguardanti la morfologia H I (invece di H II ) del lipoplesso formato da GS1 in condizioni leggermente acide. In fatti, i risultati presentati nel Capitolo 4 dimostrano che la tendenza alla formazione di micelle cilindriche é diminuta in presenza di DOPE. Inoltre, anche l osservazione che lysopc e OTAC non favoriscono la trasfezione é consistente con i dati presentati nel Capitolo 4, poiché l aggiunta di questi additivi non favorisce significativamente la transizione verso micelle cilindriche. Anche senza considerare le applicazioni biomediche, le transizioni di fase dei surfattanti gemini a base di zucchero sono estremamente interessanti e affascinanti per se. 169

12 RIASSUNTO Particolarmenti intrigante é l inaspettata inversione di carica osservata per le vescicole in condizioni basiche, fenomeno che abbiamo voluto studiare ulteriormente, nonstante avvenga in condizioni che non sono immediatamente rilevanti per il processo di trasfezione. Le osservazioni raccolte nel Capitolo 5 supportano l ipotesi che il meccansimo con il quale gli ioni OH si legano a vescicole di GS sia analogo a quello con il quale ioni OH si legano a superfici idrofobiche, i.e. che il fenomeno derivi dall orientazione preferenziale delle molecole d acqua nei primi due strati di idratazione della superficie. Il fatto che l orientazione delle molecole d acqua in prossimitá di una superficie idrofobica e in prossimitá della superficie di una vescicola di GS siano simili é controintuitivo, a causa della presenza di gruppi polari sulla superficie vescicolare. Una possibile spiegazione per questa analogia é che l orientazione preferenziale dell acqua richiesta per l adsorbimento di ioni OH sia presente quando le interazioni tra le molecole d acqua sono sufficientemente forti rispetto alle interazioni delle molecole d acqua con i siti polari presenti sulla superficie. Consistentemente, la sostanziale energia di Gibbs per l idratazione di fosfolipidi zwitterionici impedisce l adsorbimento di ioni OH. Tuttavia, per ottenere un immagine dettagliata e definitiva del meccanismo di inversione di carica indotto dal ph in vescicole di GS a base di zucchero, simulazioni di dinamica molecolare e ulteriore lavoro sperimentale sembrano necessari. Un interessante caratteristica di alcuni membri delle tre classi di composti anfifilici descritte in questa tesi, che non era stata notata in studi precedenti, consiste nella inusuale formazione di fasi cubiche in presenza di acqua in eccesso. A causa dell elevata biocompatibilitá dei composti SAINT, Sunfish e dei surfattanti gemini a base di zucchereo, ulteriore ricerca sulla possibilitá di ottenere dispersioni stabili di queste fasi cubiche potrebbe portare a importanti applicazioni di questi composti nel campo della somministrazione controllata di farmaci. 170