3,4. Boekverslag door A woorden 20 december keer beoordeeld. Middeleeuws verhaal Eerste uitgave 1400 Nederlands

Transcriptie

1 Boekverslag door A woorden 20 december ,4 10 keer beoordeeld Auteur Onbekend Genre Middeleeuws verhaal Eerste uitgave 1400 Vak Nederlands 'Den $pyeghel der Sa/icheyt van Elcker/ijc, hoe dat elckerlijc mensene wen ghedaech gode rekeninghe te doen I, of verkort 'Den spyeghel der salicheit van Elckerlijé is een Middelnederlands geschrift. Den spyeghel kan vergeleken worden met het spreekwoord 'iemand een spiegel voorhouden'. Hiermee wordt bedoeld dat het leerzaam is. Het verhaal zelf gaat over hoe de mens, hier vertegenwoordigd door Elckerlîjc, tot de 'Salicheyt'(= toestand waarin men gerechtvaardigd is tegenover God) kan komen, wanneer god hem gebied te boeten voor zijn zonden. Het verhaal Het verhaal gaat over Elckerlijc, een hebzuchtige oppervlakkige persoon. Hij erkent niet God, maar zijn bezit als heer. God is hier helemaal niet blij mee, daarom stuurt hij Dood op hem af om hem te straffen voor zijn zonden. Elckerlijc mag iemand meenemen om samen met hem de dood tegemoet te gaan. Zo vraagt hij respectievelijk Gheselscap (= zijn vrienden) en Maghe (= zijn familie) mee. Beiden weigeren zijn aanbod. Vervolgens vraagt hij Tgoet (= zijn bezit) mee. Deze beweert wel mee te willen, maar zegt dat het geen goed idee is. Het zou nog meer problemen veroorzaken, aangezien Elckerlijc teveel aan zijn bezit hecht en dat dit de reden voor zijn straf is. God zou alleen maar kwader worden. Niet wetend wie nog mee te vragen, bedenkt hij dat hij Duecht (= barmhartigheid) dan maar mee moet nemen. Door verwaarlozing is deze echter erg ziek. Duecht kan dus niet mee, maar adviseert Elckerlijc naar zijn zuster Kennisse (=zelfkennis) te gaan. Deze kan hem voorbereiden op zijn laatste reis. Kennisse stuurt hem op haar beurt naar Biechte, die hem boete laat doen. Dankzij deze boetedoening geneest Duecht. Duecht adviseert ook Vroetschap (=verstand), Cracht (=spierkracht), Scoonheit (=schoonheid) en de vijf Sinnen (=zintuigen) mee te nemen. Allemaal beloven ze nu met Elckerlijc op stap te gaan. Voor zijn reis schenkt hij de helft van zijn vermogen aan de armen en de andere helft aan zijn familie, zoals Tgoet hem had aangeraden. Pagina 1 van 7

2 Hun eerste tussenstop is bij de priester, voor het Heilig Sacrament en het Oliesel. Eenmaal het einde nadert besluiten Scoonheit, Cracht, Vroetschap en Vijf Sinnen af te haken. Hierdoor gaan enkel Elckerlijc, Duecht en Kennisse de dood tegemoet. Op het laatste moment laat ook Kennisse Elckerlijc achter, waardoor enkel Duecht en Elckerlijc de reis verderzetten, tot een engel hen komt halen. Interpretatie 'Den Spyeghel der Salieheit van Elckerlijc' wordt beschouwd als wereldliteratuur, maar van waar is het eigenlijk afkomstig? Elckerlijc behoort tot de traditie van Rederijkerskamers. Rederijkerskamers zijn verenigingen die in de vijftiende eeuw ontstonden en zich bezighielden met het schrijven van gedichten en toneelstukken. De eerste Nederlandstalige 'Rederijkers' hadden zich vooral in Vlaanderen genesteld. Pas na de val van Antwerpen tijdens de Beeldenstorm begonnen de rederijkers zich op Nederlandse grond te begeven. Dichters en schrijvers werden in Vlaanderen namelijk vervolgd door de Spaanse bezetters in Vlaanderen, waardoor ze gedwongen waren te vluchten naar het noorden. De Rederijkers zochten inspiratie bij de Franse retoricussen voor hun naam, die zich op hun beurt volledig baseerden op de verengingen uit Artesië. Tijdens de landjuwelen (wedstrijden, georganiseerd door de Rederijkers) werden nieuwe stukken opgevoerd. Een van deze stukken was het verhaal van Etcxerlijc. Men is niet zeker wie het stuk geschreven heeft. De meeste mensen gaan ervan uit dat Peter van Diest, of Petrus Diesthemius, de auteur is van het oorspronkelijke stuk. Hij was de vicaris (plaatsvervanger van een bisschop of pastoor) van het klooster in Diest. Sommige mensen hebben hier bezwaren tegen en beweren dat er een misverstand plaatsvond, Petrus Dor!andus, een naamgenoot uit hetzelfde klooster, zou veel beter geschoold zijn en had al verschillende werken geschreven. De namen zouden door elkaar gehaald zijn. Elckerlijc was én is een zeer invloedrijk stuk; het Nederlandse spel is een voorbeeld geweest voor vele andere werken, zoals het Engelse 'Everyman' of het Latijnse 'Homutus'ven Chr. Ischyrius, die op zijn beurt het uitgangspunt is geworden van allerlei verdere bewerkingen. Tot de dag van vandaag wordt het toneelstuk nog steeds opgevoerd, Elcker'lijc is zelfs in vele namen van gebouwen overgenomen, zoals de Elckerlijczaal te Antwerpen of het Hofpoorttheater Elckerlijc in Turnhout. Personages 'Den Spyeghel der Sa!icheit van Elckerlijc' is een allegorisch toneelspel. In de middeleeuwen was toneel het belangrijkste medium. Niet veel mensen konden lezen en de weinige handgeschreven boeken waren te duur voor de gewone mens, maar toneel was toegankelijk voor iedereen. Bij een allegorisch toneelstuk zijn de personages personificaties van abstracte begrippen, die gerelateerd zijn met de mens en zijn gedrag. In Elckerlijc is dit zeker het geval; Scoonheyt is bijvoorbeeld niet letterlijk een vriend van Elckerlijc, maar een personificatie van het menselijk kenmerk 'schoonheid'. Zoals reeds gezegd is, representeert Elckerlijc eigenlijk niet één persoon maar de mens in het algemeen. Gheselscap, Maghe en Tgoet (vriendenkring, familie en bezit) vertegenwoordigen de wereld om Elckerlijc heen, zijn aardse relaties. Als hij dood moet, nemen zij het eerst afscheid van hem. Dit maakt duidelijk datje deze drie eigenschappen niet nodig hebt na de dood, deze eigenschappen zijn aan de wereld gebonden en niet bestemd voor het hiernamaals. Kennisse (zelfkennis) zorgt ervoor dat Ouecht via Biechte, door boetedoening, genezen kan worden. Het refrein dat Pagina 2 van 7

3 na de biecht en de boetedoening komt benadrukt het belang van de biecht. (zie Fragmenten uit Elckerlijc *). Pas op het laatste moment, nadat ze haar taak vervuld heeft, haakt ze af. Duecht (barmhartigheid) is de enige die Elckerlijc tot in zijn dood trouw blijft, de enige die na de dood van belang is. Toen hij ziek was, maakte hij Elckerlijc bevreesd voor zijn dood. Eenmaal gezond gaf Deugt hem vertrouwen. Moraliteit Dit verhaal kunnen we onderbrengen in de moraliteit. Er is een les, een moraal, in dit verhaal aanwezig. Men probeert duidelijk te maken dat de wereld slecht is en dat de mens eigenlijk de hel verdient, maar indien een individu toch boete doet, hij toch recht heeft op genade. Toch verschilt dit verhaal van de gewone moraliteit: het verhaal van Elckerlijc is geloofwaardiger, door het evenwicht tussen het abstracte en het concrete. E/ckerlijc staat bijvoorbeeld voor de mens, de mensheid. Dit is heel abstract, maar langs de andere kant is hij wel van vlees en bloed. Dit verhaal is ook niet altijd zwaar of dramatisch, wat normagezien heel kenmerkend is voor de moraliteit. In de dialogen heeft de schrijver wat tijdloze humor verwerkt (zie **l. Dit zorgt ervoor dat het verhaal behoed wordt voor de prekerigheid die duidelijk met het onderwerp samenvalt. Het verhaal zelf is heel eenvoudig en op het eerste zicht oppervlakkig. Is men er zich echter in verdiept, erover nadenkt, zit dit stuk boordevol schatten en komen de echte rijkdommen naar boven. Bij de inhoud blijken subtiele details heel zorgvuldig gekozen te zijn. Verborgen boodschappen Het beste voorbeeld van deze subtiele details is het volgende: Scoonheyt, Cracht, Vroetschap, en Vijf Sinnen komen pas op het einde even ter sprake en nemen al gauw in diezelfde volgorde weer afscheid. Dit is geen toeval. Ze komen pas op na het herstel van Deucht. Dan kunnen ze pas nuttig en werkzaam zijn. Dan pas gaan de 'oogkleppen' van Elckerlijc weg en opent hij zich tot de wereld. Eindelijk neemt hij meer waar dan enkel zichzelf en zijn bezit. Ze nemen in die volgorde ook afscheid omdat dit dezelfde volgorde is als bij het werkelijke doodgaan. Eerst verlies je je uiterlijke schoonheid (Scoonheyt), dan je spierkracht (Cracht). Na deze twee verlies je je gezond verstand (Vroetschap) en uiteindelijk je waarnemingsvermogens (Vijf Sinnen). In de laatste scene brengt een engel de ziel van Elckerlllc naar de hemel. Deze epiloog is van groot belang omdat de schrijver hier nog eens de nadruk legt op de moraal van het verhaal. De epiloog luidt: "Laten we bidden dat iedereen zonder zonden voor God verschijnt". Hij maakt ook duidelijk dat men na de dood enkel nog zaligheid nodig heeft, dus geen kracht, schoonheid, vriendschap,... Deze vertegenwoordigen allemaal aardse relaties. Dit is een veelvoorkomend thema in de late middeleeuwen. Men heeft een zuiver geweten nodig en kan niet vertrouwen op geld of ander bezit, als men 'goed' wil sterven en de hemel wil binnengaan. Elckerlijc was dus niet alleen een populair verhaal in de middeleeuwen} maar wordt nog steeds opgevoerd en gelezen. Dit komt doordat het nog steeds als Nederlondse hoogstaande literatuur beschouwd wordt. Het bevat tijdloze humor en gaat over een thema} namelijk de dood wat bij iedereen wel eens opkomt. Doordat het verhaal eenvoudig is kan iedereen het lezen. Toch bevat het ook diverse details die zorgvuldig gekozen zijn, waardoor je je ook erg kan verdiepen in het verhaal en jezelf kan afvragen waarom de schrijver een bepaalde passage op een bepaalde manier heeft geschreven. Fragmenten uit Elckerlijc Pagina 3 van 7

4 ter illustratie van bepaalde zaken * Refrein na het biechten en de boetedoening: vers (boven origineel, onder vertaling van H. Adema) levende leven! 0 hemels broot! wech der waerheyt! 0 godlic wesen, Die nederquam uut sijns vaders schoot In een suver rnaecht gheresen, Om dat ghi EJckerlijc wout ghenesen, Die Adam onterfde bi yeven rade. o heylighe triniteyt uutghelesen, Wilt mi vergheven mijn mesdade, Want ic begheer aen u ghenade! godlijc tresoer! 0 coninclijc saet! alder werelt toeverlaetl Specie der engelen sonder versaden! Spiegel der vruecht, daert al aen stoet, Wiens licht hemel ende eerde bestoet. Hoort mijn roepen, al yst te spade Mijn bede wilt in den troen ontjaen Al bin ic sondich, mesdadieh ende quaet, Scrijft mi int boeck des hemels biade, Want ie begheer Den u ghenade. o rnario. moder des hemels almachtien. Stoet mi ter noot bi voordachtich, Dat mi die viant niet en ver/ade! Want nakende is mi die door crachtig. Bidt voer mi dijnen sone voerdachtich, so dat ic mach gaen in den rehten pade Daer die wegen niet in sijn onraehtich. Maect mi uwes kints rijc deelaehtieh, SA dat ic in sijn passie bade, Wanit ic begheer aen u ghenade. Kennisse, çtieeft mi die gheselen bi vromen, Die penitencie hieten bi namen; Ic salt beqhinnen, god geefs mi gracie! Pagina 4 van 7

5 0, goddelijk leven! a, hemels rood! 0, Weg der waarheid! 0, God op aarde, Die gedaald kwam uit zijn Vaders schoot En die een reine maagd ons baarde, Waardoor U ons de straf bespaarde, Die Adam kreeg door wat Eva hem raadde 0, Drievuldigheid van hoge waarde, Vergeef me alstublieft al het kwade, Want ik verlang naar Uw genade! 0, goddelijke Schat! 0, koninklijke Zaad! 0, ons aller toeverlaat! Engelenspijs, nooit te versmaden! Toonbeeld der vreugd, om Wie alles gaat, Wiens licht hemel en aarde beslaat, hoort toch mijn roepen ondanks mijn daden, Weet dat ook mijn gebed echt bestaat! Al ben ik zondig en geneigd tot het kwaad, Schrijf mijn naam in Uw hemelse bladen, Want ik verlang naar Uw genade! 0, Maria, moeder van god almachtig, Sta me bij, wees mijn nood indachtig, Opdat de duivel mij niet met schuld belade, Want de naderende Dood is zo krachtig. Bid voor mij bij uw Zoon, zo machtig, Zodat ik weer kan gaan op rechte paden, Want mijn leven is nu onwaarachtig. Maak mij Zijn rijk deelachtig Opdat hij mij bevrijde van het kwade, Want ik verlang naar Uw genade! Inkeer, geef me nu de geselroede. Ik ga met mijn boetedoening beginnen. Moge God mij tot steun zijn! Bron: EJckerlijc, Tekst en Vertaling I Uitgeverij Toal& T~kenr teeuwaräen ** Voorbeeld van de tijdloze humor: vers (boven origineel, onder vertaling van H. Adema) Pagina 5 van 7

6 Maghe: Waer af moetti rekeninghe doe? Elckerlijc: Van mijn wercken, om cort sermoen; Hoe ic hier mijnen tijt heb versleten Op oenrite ende met sonden verbeten, Ende wat ie heb bedreven Den tijt, qheteent ende niet ghegheven. Hier wilt doch medegaen, dat u god lone, Ende helpt mijn rekeninghe verschoonen; So sal te minder werden mijn seer. Maghe: Wat! Daer mede te gaen? Verwanten: Waarvan moet je rekenschap afleggen? Elckerlijc: Van mijn daden, om het kort te zeggen. Hoe ik mijn leven hier op aarde verkwist heb en in zonde heb doorgebracht. En wat ik gedaan heb met de tijd die mij in leen en niet in eigendom gegeven werd. Ga toch met me mee, God zal het je lonen. Help me mijn rekening in orde te maken: het zal mijn ellende minder groot maken. Verwanten: Wat! Moeten we op die reis meegaan? Neve: Way! Schillet niet meer! Voerwaer, ick heb een ander qnepeyst. Maghe: Ic volle op mijn achterhiejen. Neve: Ten docht niet gheveyst. te seynder mijnre maerten bli ende vro, Si gaet gaerne ter feesten. Maghe: lek segghe oeck alsoe. Ick souäe versentten int leste. Familie: Wel, als dat alles is! Maar echt, ik heb andere plannen! Verwanten: Ik sla ervan achterover! Familie: Maar nu even zonder gekheid: ik stuur met plezier mijn dienstmeid, zij gaat graag naar een feestje! Verwanten: Zo denk ik er ook over. Ik zou op het laatste moment toch maar bang worden. Pagina 6 van 7

7 Bron: Elckerlijc, Tekst en Vertaling I Uitgeverij Taal& Teken, Leeuwarden Pagina 7 van 7