Daarom luidt onze hoofdvraag: "Wat zijn de Zuiderzeewerken, Waarom zijn ze er en Wat hebben ze opgeleverd?"

Transcriptie

1 Werkstuk door een scholier 2955 woorden 6 maart ,7 125 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave: I. Inleiding II. Achtergrond III. Plannen voor het temmen van de Zuiderzee IV. Zuiderzeewet V. Uitvoering VI. Aanpassing van de plannen VII. Conclusie VIII. Takenverdeling/Literatuurlijst en gebruikte bronnen. De Zuiderzeewerken Dit is: Waterbouwkundig werk tot afsluiting en gedeeltelijke drooglegging van de Zuiderzee, gevolgd door de inrichting van drooggelegde polders en van het verkrijgen van zoetwaterbekkens. I. Inleiding Bijna eeuw geleden werd besloten tot de bouw van de Afsluitdijk en de inpoldering van een aantal gebieden. Maar hoe is dit besluit tot stand gekomen? Daarom luidt onze hoofdvraag: "Wat zijn de Zuiderzeewerken, Waarom zijn ze er en Wat hebben ze opgeleverd?" En onze deelvragen: 1. Wat waren de plannen. 2. Hoe was de uitvoering? 3. Wie had de leiding op dit project. 4. Wat was de Zuiderzeewet? 5. Heeft dit alles tot het gewenste resultaat geleid? II. Achtergrond Pagina 1 van 8

2 De Zuiderzee is altijd een gevaarlijke zee geweest. Het gevaarlijkste was de voortdurende dreiging van overstromingen. Bij stormvloed kon de waterstand in de open, ondiepe Zuiderzee namelijk zeer hoog oplopen, met gevaar voor het omringende land. Dit betekent dat er in de loop van de eeuwen diverse rampzalige overstromingen zijn geweest, waarbij hele dorpen werden verzwolgen en duizenden mensen en dieren omkwamen. Zo richtten de stormvloeden van 1775/6 en 1825 enorme schade aan in de kop van Overijssel. De Zuiderzeedijken braken toen op verschillende plaatsen door, waarop het gehele gebied onder water kwam te staan Aanvankelijk stelden de mensen zich passief op tegen de voortdurende dreiging van het water. Men trok gewoon naar hoger gelegen terpen. Later gingen mensen terpen opwerpen, waarop ze gingen wonen. Nog weer later bouwde men de eerste dijken als bescherming tegen zeewater bij een stormvloed. Door uitwateringssluizen te bouwen in die dijken kon men de waterstand regelen. Die dijken werden van verschillende materialen gemaakt: klei, zand, keileem, zeegras (wier), riet, hout, gras, maar ook steen, puin en grind. Maar toen bleek dat de dijken werden bedreigd door dieren als de paalworm, de wolhandkrab en de muskusrat. Daarom ging men de dijken later met steen bekleden. Vanaf de 12de en 13de eeuw ging de mens niet meer in de verdediging, maar in de aanval: men begon land aan de zee te onttrekken door indijking en bemaling. In de 16e en 17de eeuw ontstonden de eerste echte droogmakerijen. Dat wil zeggen een gebied dat eerst water was, werd tot bruikbaar land gemaakt. Enkele beroemde voorbeelden zijn de polders van de Beemster (1612; thans door Unesco verklaard tot Werelderfgoed!), Purmer (1622), Wormer (16126) en de Schermer (1635). De ontwikkeling in de techniek van windkracht (molens) naar stroomkracht heeft het mogelijk gemaakt om ook grotere meren droog te leggen, bijvoorbeeld de Haarlemmermeer (1852). Men is hier op overgegaan omdat er in 1836 weer eens grote overstromingen waren geweest, waarbij Amsterdam en Leiden bedreigd werden. De opgedane ervaringen, verdere ontwikkelingen in de techniek van dijkbouw, bemaling en zo meer maakten het mogelijk dat men aan de drooglegging van de Zuiderzee kon gaan denken. Een ander nadeel van de Zuiderzee was, dat de aanwezigheid van die zoute zeearm in het hart van Nederland in droge zomers leidde tot verzilting, vooral in de Kop van Noord-Holland en in Friesland. Dit probleem kon worden opgelost door afdamming en drooglegging van de Zuiderzee. Een bijkomend voordeel van drooglegging was dat aanzienlijke landwinst kon worden geboekt. Ook konden de verkeersverbindingen tussen de verschillende provincies worden verbeterd. Nu moest men altijd om die grote Zuiderzee heen rijden. Maar er waren ook mensen die niets zagen in drooglegging van de Zuiderzee: dat waren vooral vissers die bang waren hun broodwinning te verliezen. De Zuiderzeevisserij speelde immers een belangrijke rol. Ook was men bang dat de afvoer van het water van de rivier de IJssel te zeer zou worden belemmerd, waardoor wateroverlast zou kunnen ontstaan in de landprovincies. Ook bewoners van de eilanden Urk en Marken wilden niet graag hun bijzondere status als eilandbewoners verliezen. Bij inpoldering zouden deze eilanden deel uitmaken van het vasteland. Er waren dan ook veel Pagina 2 van 8

3 demonstraties. III. Plannen voor het temmen van de Zuiderzee Plannen om de Zuiderzee te temmen bestaan al heel lang. Hendrick Steven (1667) was een van de eerste die met een plan kwam om de Zuiderzee droog te maken. Zijn plan was vooral om veiligheid te scheppen, daarnaast zou er land worden gewonnen en zouden de dijken korter worden. Goede verkeersverbindingen zouden mogelijk worden, tenslotte zou er een zoetwatermeer ontstaan. Dit ambitieuze plan was helaas technisch gezien toen niet mogelijk. Uiteindelijk was het ruim twee eeuwen later, op particulier initiatief, dat er een uiteindelijke stoot kwam tot een definitief plan. Dit plan was door de heer Lely, toen chef technisch onderzoek van de Zuiderzeevereniging, ontwikkeld. Zijn oplossingen waren bevredigend, bij de definitieve uitvoering hoefde het plan slechts op details gewijzigd te worden. Toch zou het bijna twintig jaar duren voordat met de uitvoering begonnen kon worden, want op politiek gebied zat men tegen te werken. Men vond het plan van Lely te duur. De doorslag van aanvaarding was de enorme overstro-ing van Ook bestond er een dreigend voedsel gebrek door het isolement van Nederland tijdens de eerste wereldoorlog. Uitbreiding van landbouw grond zou Nederland minder afhankelijk maken van het buitenland. De doeleinden van het plan van Lely waren als volgt: Het vergroten van de veiligheid van het land tegen stormvloeden. Het winnen van nieuw land om het landbouwareaal te vergroten. Verbetering van de waterbeheersing. Het bestrijden van de verzilting van het omliggende land. Om deze doeleinden te bereiken moesten de volgende werkzaamheden verricht worden. De afsluiting van de Zuiderzee. ( doel 1,2 en 3) De droogmaking en inpoldering van gedeelten van de Zuiderzee. (doel 2) De vorming van een zoet IJsselmeer (doel 3 en 4) De eerste en belangrijkste doelstelling van het plan Lely was de bescherming van het land tegen stormvloeden. De overstromingen van 1916 hadden de noodzaak daartoe nog eens aangetoond. De Zuiderzee had een kwetsbare kustlijn met een lengte van 300 km. De Afsluitdijk zou volgens het plan Lely deze kustlijn terug brengen tot 30 km. De behoefte tot het winnen van nieuw land (doel 2) was vooral ontstaan in de Eerste Wereldoorlog. Nederland werd afgesloten van zijn belangrijkste invoer van voedsel. Zelf was het nog niet in staat voldoende te produceren. Uitbreiding van de landbouwgronden zou een oplossing kunnen brengen. Ook was er in die tijd een overschot aan landbouwers. Nieuw land zou het aantal arbeidsplaatsen doen toenemen en daarmee uiteraard de voedselproductie. Bij de keuze van de droogmakerijen hield Lely dan ook zoveel mogelijk rekening met de bodemgesteldheid. Het zandige noordelijke deel van de Zuiderzee bleef daarom buiten de droogmakerijen. Naar de Pagina 3 van 8

4 kustranden toe in het zuiden was de bodem kleiiger. Daar werden dan ook de nieuwe polders gepland. Doelstelling drie, de verbetering van de waterbeheersing was allang een wens. De Zuiderzee kende immers wisselende waterstanden. Hoge waterstanden in de winter belemmerden de afwatering van het oude land. Het gevolg was een terugkerende wateroverlast. In de perioden van droogte kon er ook geen water uit de Zuiderzee gebruikt worden om water in het oude land in te laten. Het zoute water zou immers het omliggende land verzilten. Door het afsluiten van de Zuiderzee zou de waterstand geregeld kunnen worden. In de winter kon men dan de waterstand kunstmatig laag houden. De afwatering van het oude land kon dan probleemloos verlopen. In de zomer zou men de waterstand hoog kunnen houden. Zoet water zou men in sloten en kanalen in het oude land kunnen inlaten. Verdroging kon tegengegaan worden en de doorspoeling met zoet water bestreed de verzilting. IV. Zuiderzeewet In 1901 diende Lely als minister van Waterstaat een wetsontwerp in voor de aanleg van een afsluitdijk en de aanleg van de twee kleinste polders, maar toen hij na de verkiezingen niet in het kabinet terug kwam werd dit wetsontwerp weer ingetrokken. Een wetsontwerp uit 1907 om de Wieringermeer in te polderen, werd in 1913 ingetrokken met de bedoeling om direct daarna een verdergaand, nieuw wetsontwerp in te dienen. In dat jaar was Lely weer minister van Waterstaat geworden op voorwaarde dat de Zuiderzee werken een onderdeel zouden woren van het regeringsprogramma. Dit gebeurde, dus kon Koningin Wilhelmina in haar troonrede op 16 september 1913 de historische woorden spreken: Ik acht de tijd gekomen om de afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee te ondernemen. Verbetering van de waterstaatkundige toestand van de omliggende provincies, uitbreiding van grondgebied en blijvende vermeerdering van arbeidsgelegenheid zullen daarvan het gevolg zijn. Op 13 juni 1918 werd ze Zuiderzee wet aangenomen zonder hoofdelijke stemming, en de daarop volgende dag in de Staatscourant werd gepubliceerd als Wet tot afsluiting en droogmaking van de Zuiderzee. De aanhef en het eerste artikel van deze wet luiden als volgt: Allen, die deze zullen zien of hooren lezen, salut! Doen te weten: Alzoo Wij in Overweging genomen hebben, dat de afdeeling van de Zuiderzee en de droogmaking van gedeelten binnen die afsluiting in s lands belang door het Rijk behooren te worden ondernomen; Zoo is het, dat Wij den Raad van State gehoord, en met gemeen overleg der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij goedvinden en verstaan bij deze: Artikel 1. Op nader door Ons of van Onzenwege vast te stellen wijze, worden voor rekening van den staat: A. de werken uitgevoerd, noodig: 1. Tot afsluiting van de Zuiderzee door een afsluitdijk, looped van de Noordhollandse kust door het Amsteldiep naar het eiland Wieringen en van dit eiland naar de Friesche kust bij Piaam. 2. Voor de droogmaking van gedeelten van de af te sluiten Zuiderzee 3. Tot voorziening in de belangen van waterkeering, afwatering en scheepvaart, voor zooveel deze door de afsluiting en de droogmaking geschaad worden; Pagina 4 van 8

5 B. De maatregelen getroffen en de werken uitgevoerd, noodig tot voorziening in de belangen van de landsverdediging, in verband met de onder A bedoelde werken. De Zuiderzeewet werd gevolgd door een drietal andere, daarmee samenhangende wetten, nl de landverdedigingswet in verband met de afsluiting (1925) met het oog op eventuele inundatie met IJsselmeerwater, de Zuiderzee Steunwet (1925) ter regeling van de compensatie van schade die Zuiderzeevissers en andere betrokkenen eventueel zouden lijden en de Wet ter bespoediging van de uitvoering der Zuiderzeewerken (1926), waarin o.m de financiering van de werken werd geregeld. V. Uitvoering Amsteldiepdijk ( ) De uitvoering van het Zuiderzeeproject begon met de aanleg van een dijk tussen Noord-Holland en het eiland Wieringen. Op 29 juni 1920 werd de eerste grond in het Amsteldiep gestort. In 1924 was de dijk, met een lengte van 2½ kilometer, gereed. Hij vormde de eerste stap tot de inpoldering van de Wieringermeer en de afsluiting van de Zuiderzee. Proefpolder Andijk (1927) Eén van de doelstellingen van het Zuiderzeeproject was landaanwinning, vooral ten behoeve van de akkerbouw. Daarom wilde men weten hoe de grond in een drooggemalen polder zich ontwikkelde, en hoe de zoute gronden in cultuur gebracht konden worden. Om die reden werd bij het dorp Andijk, tussen Enkhuizen en Medemblik, een 40 hectare grote proefpolder aangelegd. In deze proefpolder bestudeerde men diverse aspecten die voor een optimale benutting van de grond van belang waren, zoals ontzilting, inklinking en opdroging. Ook werden proeven genomen voor de beste manier van grondbewerking en de keuze van de meest geschikte gewassen. Wieringermeer ( ) De Wieringermeer was de eerste grote inpoldering in Nederland van de twintigste eeuw. In 1927 begon men met de aanleg van een dijk tussen het eiland Wieringen en Medemblik. Daarna kon het daarachter liggende gebied worden drooggemalen. In 1930 was de polder voltooid en was Nederland ruim hectare groter geworden. De nieuwe polder bestond voor het grootste gedeelte uit akkerland. In de Wieringermeer werden vier dorpen aangelegd. De centrumplaats is Wieringerwerf, in het zuiden ligt Middenmeer, in het westen Slootdorp en in het oosten Kreileroord. De polder bestaat voor het grootste deel uit akkerland, gesymboliseerd door het beeld De Maaier in het centrum van Wieringerwerf. De Wieringermeer werd een soort proefpolder voor de inrichting van het nieuwe land en de opbouw van een samenleving. Hiervoor had de proefpolder Andijk immers niet genoeg ruimte geboden. De kennis, opgedaan in de Wieringermeer, kon bij de latere, grotere polders worden benut. De dijk rondom de Wieringermeer was zo sterk dat zij ook stand zou houden als de Afsluitdijk, die toen nog in aanleg was, zou doorbreken. Toch werd, ter geruststelling van de nieuwe inwoners, midden in de polder een vluchtheuvel aangelegd, de laatste terp die in Nederland is opgeworpen. Vijftien jaar later bleek deze vluchtplaats onverwacht van groot belang. Op 17 april 1945, vlak voor de bevrijding, bliezen de Duitsers in het noorden van de Wieringermeer de dijk Pagina 5 van 8

6 op. Meer dan 700 miljoen kubieke meter water overspoelde de polder. Een groot deel van de gebouwen werd verwoest. Acht maanden later, op 11 december 1945, was de polder weer geheel drooggemalen. Afsluitdijk ( ) De aanleg van de Afsluitdijk was het belangrijkste onderdeel van het Zuiderzeeproject. In 1927 begon men aan de noordoostpunt van Noord-Holland en het in westen van Friesland tegelijkertijd met de aanleg. Op 28 mei 1932 werd het laatste sluitgat gedicht. Hiermee veranderde de Zuiderzee in IJsselmeer. De Afsluitdijk is dertig kilometer lang. In 1933 kon de weg over de dijk voor het verkeer worden opengesteld. De geplande treinverbinding is er echter nooit gekomen. Noordoostpolder ( ) Tegen de westzijde van Overijssel werd tussen 1937 en 1942 de tweede grote polder van het Zuiderzeeproject drooggelegd, de Noordoostpolder. Een ringdijk van Lemmer tot bij Vollenhove sloot het droog te leggen gebied af, waarna gemalen het water uit de polder pompten. De nieuwe polder, ongeveer hectare groot, viel in 1942 droog. De voormalige eilanden Urk en Schokland werden in de polder opgenomen. Gedurende de oorlogsjaren bood het werk in de Noordoostpolder voor velen een mogelijkheid om te ontkomen aan tewerkstelling in Duitsland. Naar schatting zijn er in de polder in totaal ongeveer onderduikers geweest. Hieraan dankte de Noordoostpolder, bekend onder de afkorting NOP, de bijnaam 'Nederlands Onderduikers Paradijs'. Tijdens een grote razzia in november 1944 werd een groot deel van de onderduikers gevangen genomen en naar Duitsland afgevoerd. De Noordoostpolder werd, net als de Wieringermeer, aan het oude land vastgelegd. Door de lage ligging van de nieuwe polders onttrokken zij water aan het vasteland. Verdroging en verzakkingen waren hiervan het gevolg. Bij de aanleg van Oostelijk Flevoland en Zuidelijk Flevoland heeft men daarom besloten de polders geheel te omringen met een dijk en met randmeren van het oude land te scheiden. Oostelijk Flevoland ( ) De droogmaking van Oostelijk Flevoland begon in Zeven jaar duurde het in totaal: het maken van een ringdijk en het droogmalen van het ingesloten gebied. Met hectare land is Oostelijk Flevoland tot op heden de grootste Nederlandse polder. In februari 1953 werd de bedijking van Oostelijk Flevoland tijdelijk stilgelegd vanwege de watersnoodramp in Zeeland. Personeel en materieel van de Dienst der Zuiderzeewerken werden ingezet voor herstelwerkzaamheden aan de dijken op Schouwen-Duivenland. In december 1953 keerden ze terug naar Oostelijk Flevoland. In Oostelijk en Zuidelijk Flevoland was het winnen van landbouwgronden niet langer het voornaamste doel van de inpoldering. Huisvesting en recreatiemogelijkheden voor mensen uit de overbevolkte randstad waren nu belangrijker. En de hoofdstad van Flevoland Lelystad is genoemd naar de bedenker van plannen Lely. Zuidelijk Flevoland ( ) Twee jaar na de drooglegging van Oostelijk Flevoland begon men met de aanleg van de volgende polder. In het zuidelijk deel van het IJsselmeer werd een nieuwe dijk aangelegd, die aansloot op de dijk rond Pagina 6 van 8

7 Oostelijk Flevoland. Na het droogpompen ontstond zo in 1968 Zuidelijk Flevoland. De nieuwe polder was ongeveer hectare groot. Vanwege de gunstige ligging ten opzichte van de Randstad had Zuidelijk Flevoland een grote aantrekkingskracht. Velen verhuisden naar de nieuwe polder. Met name de nieuwe nederzetting Almere groeide in snel tempo, tot bijna inwoners in Het is daarmee op dit moment verreweg de grootste gemeente van de provincie Flevoland, en een van de twintig grootste steden van Nederland. VI. Aanpassing van de plannen De Markerwaard, een onbekende toekomst In de jaren werd een dijk aangelegd van Enkhuizen naar Lelystad. Deze dijk was bedoeld als oostgrens van de grootste IJsselmeerpolder die zou worden aangelegd, de Markerwaard. Vanaf de jaren '30 was al een aantal maal besloten tot aanleg van de Markerwaard. De inpoldering werd steeds uitgesteld, omdat voorrang werd gegeven aan andere polders. Na de droogmaking van Oostelijk en Zuidelijk Flevoland zou het er dan eindelijk van komen. De Markerwaard had in 1980 gereed moeten zijn. Tegen de plannen tot inpoldering rees echter steeds meer verzet en daarom besloot de regering in 1990 om voorlopig van inpoldering af te zien. De Dienst der Zuiderzeewerken en de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders werden, in afgeslankte vorm, samengevoegd tot Rijkswaterstaat Directie Flevoland, die zich meer ging richten op beheer en onderhoud dan op inpoldering en ontwikkeling. De plannen voor inpoldering van het Markermeer zijn echter nog steeds niet helemaal van de baan. Zo is onlangs weer een discussie op gang gekomen over de mogelijkheid om een gedeelte van het Markermeer droog te leggen voor onder andere de vestiging van een tweede nationale luchthaven. VII. Conclusie Alle doelen zijn uiteindelijk behaald, behalve dan de inpoldering van de Markerwaard. Aanvankelijk was het het doel de polders voor landbouw te gebruiken, maar dat is nu allang niet meer; Zuid-Flevoland vangt nu de overtollige mensen van de regio Amsterdam op. Er is ook een grote tak van watersport op gang gekomen en er is onbedoeld een prachtig natuurgebied ontstaan, namelijk de Oostvaarderplassen. Maar de polders en de afsluitdijk zijn erg mooi en nuttig geworden en daar moeten we maar trots op zijn. Wij hebben erg ons best gedaan antwoord te vinden op onze hoofd- en deelvragen. Wij denken dat dit is gelukt. Wij hebben met zeer veel plezier aan dit boeiende onderwerp gewerkt en gaan ons er zeker nog meer in verdiepen! VIII. Takenverdeling/Literatuurlijst en gebruikte bronnen. Taakverdeling van dit werkstuk: Reinier heeft gedaan: Achtergrond Algehele verzorging uiterlijk van het werkstuk Pagina 7 van 8

8 Plaatjes Christopher heeft gedaan: Planning Uitvoering Zuiderzeewet Literatuurlijst Gezamenlijk hebben wij gedaan: Inleiding Hoofdvraag en deelvragen geformuleerd Conclusie Algemene beoordeling en aanpassing van werkstuk Literatuur: Teake Stol, Wassend Water, Dalend land.kosmos Historisch, Utrecht Antwerpen G.H.L. Tiesinga (red.), Het Zuiderzeeproject, De Walburg Pers, Zutphen Dr.J.J.J.M.Beenakker en drs.h.s.danner, Strijd tegen het water, De Walburg Pers, Zutphen Prof.dr.ir.J.Th Thijsse, Een halve eeuw Zuiderzee werken, H.D Tjeenk Willink B.V Groningen Jaap van der Zwaag, Nederland is bijna klaar, Smeets N.B.I, Amsterdam R.H.A van Duin, Het Zuiderzee project in zakformaat, Rijksdienst voor de IJsselmeer polders, Lelystad Internet: Pagina 8 van 8