Open Innovatie: (on)mogelijkheden voor Nederlands energie en klimaatbeleid?

Transcriptie

1 Open Innovatie: (on)mogelijkheden voor Nederlands energie en klimaatbeleid? Chesbrough geeft een analyse van wat er anno nu nodig is voor innovatie. Op uitnodiging van de AWT gaat dit essay in op Chesbrough's analyse en geeft een beschouwing hoe dit te 'vertalen' naar het veld van innovatie op het terrein van energie en klimaatbeleid. Twee terreinen waar volop vraag is naar nieuwe - veelal technologie gedreven - innovaties (die alle vervelende problemen gaan oplossen). Hoe kan open innovatie hierbij helpen? Moeten we het in Nederland anders gaan organiseren, of is wat Chesbrough beschijft al praktijk in de polder. Of is wat Chesbrough beschrijft hier niet van toepassing? Innovaties zijn nodig voor energie en klimaatdoelstelling Innovatie is een hot item, maar is geenszins nieuw. Dit artikel wil bijdragen aan de discussie hoe innovatie in Nederland georganiseerd kan worden, hoe verschillende spelers kunnen samenspelen als we Chesbrough s toevoeging Open goed begrepen hebben. Eerst geven we in hoofdlijnen Chesbrough's visie aan. En vervolgens kijken we naar de Nederlandse praktijk van innovatie op het terrein van energie en klimaatbeleid. Dit terrein is zeer in de belangstelling. De world economic outlook van de International Energy Agency geeft een verdubbeling van de energievraag aan in de komende dertig jaar. Het Kyoto verdrag verlangt een reductie van CO2 uitstoot in 2012 van 8% ten opzichte van het niveau in 1990; de IPCC geeft aan dat na 2012 aanzienlijk hogere doelstellingen aan de orde zijn, wil de opwarming van de aarde tot 2100 beneden de 2 graden blijven. Vooral de voorspelde gevolgen van klimaatverandering (perioden van grote droogte, of juist veel regen, vaker tornado's etc.) brengen hoge kosten met zich mee 1. Open innovatie in de ICT sector Het boek 'Open innovation' van Henri Chesbrough 2 geeft een analyse van het innovatieproces van met name de Informatietechnologie in de afgelopen decennia. Het geeft cases van o.a. IBM, Intel, Xerox; de verbinding tussen research, devellopment en business. Stelling van Chesbrough is dat zonder passend business model een innovatie niet van de grond komt. Innovatie is gedefinieerd als de fase tussen de technologische vondst of het idee, totdat dit op de markt is gebracht (en opbrengst genereerd). Chesbrough geeft aan dat de industriële - technologie gerichte innovatie - van nature vanuit het bedrijf werd georganiseerd, waarmee onderzoeksafdelingen ontstonden. Sommige hiervan zijn uitgegroeid tot enorme instituten (bijv. Bell Labs, GE). In de IT sector echter komt met de opkomst van de transistor, de PC en Internet-technologie een andere dynamiek in het proces van innovatie. Innovaties binnen de grote onderzoeksinstituten komen niet snel genoeg (of helemaal niet) tot ontwikkeling. Kleine start-up bedrijven, vaak gesticht door onderzoekers afkomstig van de grote onderzoekslaboratoria slagen er wél te innoveren en de markt te bereiken. 1 Alhoewel sommige criticasters van het IPCC de klimaatverandering juist positief inzien: warmer weer, dus minder energiekosten. Zie bijv. Labohm H, Thoenes D. and Rozendaal S. (2004) Man-Made Global Warming: Unravelling a Dogma. 2 Henry W. Chesbrough (2003) Open Innovation, The New Imperative For Creating and Profiting From Technology. Boston Massachusetts: Harvard Business School Press.

2 Waarom innovaties falen: gesloten versus open innovatie Chesbrough start zijn boek met de constatering dat de meeste innovaties falen en dat bedrijven die niet innovereren het niet overleven. Vervolgens zet hij het paradigma van gesloten versus open innovatie uiteen. Waar bedrijven vroeger gesloten innovatie kenden: een eigen laboratorium, eigen onderzoekers, de beste van de eigen vondsten worden zelf doorontwikkeld, zelf in productie genomen, zelf vermarkt, is nu open innovatie aan de ordë: een gebalanceerd evenwicht van kennis halen, kennis brengen weten wat waar gebeurd, nieuwe markten ontwikkelen: samenwerken. Gesloten innovatie brengt te veel kosten met zich mee, gaat te langzaam, en veel innovaties worden niet tot ontwikkeling gebracht en blijven op de plank liggen. Bij open innovatie ontstaat de kans innovaties van anderen te kiezen om tot ontwikkeling te brengen. Licentieconstructies, samenwerkingsverbanden. Alles draait bij Chesbrough uiteindelijk om het business model in ruime zin: wat is de waardepropositie?, welk marktsegment, wat is de waardeketen, hoe is de kostenstructuur, wat is de positie van het bedrijf binnen het waardenetwerk? En ten slotte: wat is de concurrentiestrategie om (behaald) voordeel (steeds) te behouden? Belangrijk bij deze vragen zijn enerzijds de technische inbreng in het technische domein: is het haalbaar?, hoe is de performance? en anderzijds de economische uitkomst in het sociale domein, in termen van waarde, prijs, winst en andere opbrengst. Het centraal stellen van het businessmodel Met enkele interessante cases geeft Chesbrough aan hoe belangrijk het businessmodel binnen het innovatieproces: Xerox bracht grote printers op de markt met een nieuwe businessmodel: de printer werd voor een klein bedrag gehuurd en voor elke kopie gold een kleine prijs. Door zich binnen het innovatieproces toe te leggen op steeds gemakkelijker te bedienen, steeds sneller kopiërende apparaten, werden er veel en veel meer kopiën gemaakt dan door de klant vooraf ingeschat. Met dit businessmodel ontwikkelde Xerox zich binnen één decennium tot multinational. Omdat het businessmodel zo succesvol was en er steeds meer geïnvesteerd kon worden in onderzoek door Xerox, kwam het eigen laboratiorium PARC tot stand en kwamen veel nieuwe technologiedoorbraken. Echter bij de beslissing waar het geld op in te zetten, werd dit steeds door de bril van het oude succes bezien. Elke nieuwe technologie werd met het dominante businessmodel op waarde getaxeerd. Daardoor het kon gebeuren dat zeer vele technologische doorbraken uiteindelijk niet door Xerox zelf op de markt werden gebracht, maar door bij Xerox 'weggelopen' medewerkers. Vanuit een andere positie, met nieuwe business modellen lukt het wél de ontwikkelde nieuwe technologie tot markt te brengen. Chesbrough's andere zeer uitvoerig beschreven case Intel spreekt ook tot de verbeelding: bij deze booming multinational is helemaal geen eigen onderzoeksafdeling. Toch slaagt Intel er als geen ander in steeds weer te innoveren. Chesbrough s recept voor open innovatie Chesbrough besluit zijn boek met het recept voor innovatie volgens het 'Open Model'. Erg uitgewerkt is het echter niet. Hoe de toekomst er uit ziet is moeilijker te analyseren dan wat is geweest: Onderzoek de innovatie-activiteiten: 1. Kijk naar de innovaties van het eigen bedrijf en dat van de eigen industrie: welke zijn er in de afgelopen vijf jaar geweest én hoe passen die in het eigen huidige business model? 2. Wat is de rol van start up's? Zijn ze de markt binnengedrongen, winnen ze marktaandeel? Welk business model hanteren zij?

3 3. Wat is de rol van venture capitalists? en andere investeerders? Wat verklaart hun keuzes? Hoe verhouden die zich tot de keuzes van het eigen bedrijf? 4. Welke kennis dragen universiteiten bij? Op welke voor het eigen bedrijf belangrijke terreinen zijn de universiteiten aan het werk? Wie zijn de professoren? Bepaal de innovatie-agenda: 1. Zijn er onvolkomenheden in de huidige markt? 2. Zijn er blinde vlekken in de huidige markt? 3. Kijk naar extere technologiën met externe experts 4. Neem externe technologie in licentie 5. Investeer in startups die interessante technologie ontwikkelen. En van hieruit kan het bedrijf gaan groeien... Op deze manier is een bedrijf zich bewust van de eigen innovatiekracht, weet hoe andere innoveren en wat er in de pijplijn zit. Op grond hiervan kan het bedrijf de juiste afweging maken tussen zelf ontwikkelen, inhuren, inkopen, anderen laten ontwikkelen, binnen het bedrijf of erbuiten. Consequenties voor het Nederlandse Innovatiebeleid Wat betekent dit nu voor het Nederlandse Innovatiebeleid en met name dat gericht op energie en milieu. Innovatie is belangrijk, de politiek onderstreept dit met een innovatieplatform op hoog niveau. Er wordt van overheidswege geinvesteerd in technologische topinstituten, in kennisnetwerken (aardgasbaten), onderwijs, innovatie door het MKB. Is in deze aanpak Chesbrough paradigma van open innovatie al doorgedrongen? Ja en nee. Kennisdelen, kennisnetwerken zijn in Nederland gemeengoed. Middels stages vanuit HBO en universiteiten is uitwisseling met het bedrijfsleven aan de orde van de dag. Elk jaar starten enkele tienduizenden nieuwe ondernemers een bedrijf. Toch zijn steeds weer nieuwe inpulsen noodzakelijk. Succesvol gebleken innovatiebeleid uit verleden, is vanzelfsprekend niet meer bij de tijd genoeg voor de uitdagingen van vandaag en morgen. Neem nu het energie en milieubeleid en de rol van kansen voor onze innovatieeconomie. Enerzijds is (al) veel bereikt. Sprak Lubbers niet al in de jaren tachtig dat lucht en water schoner waren geworden 3. Anderzijds zijn de uitdagingen inmens: ondanks (succesvol) energiebeleid groeit het energiegebruik, ondanks Kyoto neemt de CO2 uitstoot toe. Is het niet hier, dan wel naar die regio s waar de productie naar toe verhuisd. De wereld verwoestijnt en ontgletsjert. Versterking voor de rol van het businessmodel Hoe kan nu de klimaatdoelstelling die van innovatie elkaar versterken? Hoe kan Nederland sterk zijn: economisch competatief, ecologisch verantwoord; kortweg kenniseconomie. Uiteindelijk draait het bij productie om de afname van de producten door de consument. De vraag van de consument is allesbepalend. Het bedrijf dat het meest adequaat op de vraag inspeelt wint de concurrentie en met innovatie weet het bedrijf dat te bereiken. Maar wat is nu innovatie? Het nieuwe technologie succesvol naar de markt brengen, aldus Chesbrough. En daar is ondernemerschap voor nodig. Kennis en vaardigheid om patenten tot merken te brengen waar naar gevraagd wordt. 3 Zich hier overigens baserend op een niet bestaande druk van het Van Dale woordenboek.

4 Het is dus vooral het creëren van de (marktvraag) en niet louter de technologie die bepalend is. De overheid speelt hier een rol, veelal optrekkend in internationaal (EU) verband, ziet toe op eerlijke concurrentie, en geeft bijna een kwart van haar inkomsten uit aan haar onderwijsbegroting en stimuleert zo kennisontwikkeling. Ook treedt de overheid op als launching customer om zo nieuwe marktvraag te stimuleren voor nieuwe technologie. Wanneer het doorbreken van innovaties berust op het juiste businessmodel, dan is het een enorme uitdaging om de milieudruk via mechanismen om te zetten in ecomische waarden. De CO2 emissiehandel, met CO2-uitstootplafonds voor veel energie gebruikende bedrijven, waarboven die bedrijven het recht op uitstoot op de beurs moeten kopen, maakt dat energiezuiniger producten een beter businessmodel opleveren, niet alleen door de reductie van energiekosten. Een andere manier voor bedrijven om het businessmodel voor een product gunstiger te maken, is om de kosten elders in de levenscyclus van het product te reduceren, door daar de credits van te verkrijgen. Wanneer de consument minder koffie als restproduct weggooit, doordat hij op-maat consumeert, met de koffiepads, dan wordt bij de diverse consumenten energiekosten bespaart. De markt voor windenergie wordt niet louter bepaalt door de stand der toegepaste techniek. Minstens zo belangrijk is de gewenstheid ervan door de bewoners uit de omgeving. Wanneer iedereen z n eigen zonnepaneel op het dak zou willen, zou daarmee de prijs van zonnepanelen in een klap rendabel worden. Wanneer alle automobilisten zouden hebben gekozen voor de meest energiezuinige auto, zou de Kyotodoelstelling nu al gehaald zijn. Wanneer consumenten zich verenigen (grote bedrijven doen dit bijvoorbeeld op terrein van electriciteitsinkoop), verandert de markt en daarmee ontstaan interessante nieuwe businessmodellen 4. Het belang van kennisuitwisseling óók buiten de eigen kring Hoe nu Chesbroughs open innovatieparadigma te benutten: natuurlijk vindt er via allerlei mechanismen uitgebreide kennisuitwisseling plaats tussen de diverse verschillende actoren: kennisinstellingen, bedrijfsleven, nieuwe bedrijven, overheden, universiteiten en hoge scholen, banken, investeerders. Kanttekening daarbij is: met overheidsgeld ontwikkelde kennis behoort uitgewisseld te worden. Teveel nog blijft kennis ten onrechte als bedrijfsgeheim op de plank te liggen. En natuurlijk beperken we kennisuitwisseling niet alleen tot Nederland maar trekken we samen op in EU verband. Aan nieuwe technologien als nanotechnologie, gentechnologie, waterstoftechnologie wordt hard gewerkt 5. Maar of dan ook steeds de rekensom goed wordt gemaakt? Wie bepalen de winnende businessmodellen? Wie weten de randvoorwaarden 4 Zie Van Hippel, E (2005) Democratizing Innovations. Cambridge/Massachusettes: MIT. 5 Een persbericht van ECN van 3 oktober 2005 getuigt van het Open Innovatie paradigma: Petten, the Netherlands, October 3, 2005 The Energy research Centre of the Netherlands (ECN), an independent, marketoriented foundation for research, development, consulting and knowledge-transfer, announced today that it has completed the sale of a molten carbonate fuel cell (MCFC) technology package to Danbury, Connecticut-based FuelCell Energy, Inc., a world leader in the development and manufacture of high temperature fuel cells for clean electric power generation. ECN has undertaken many years of specialized research in the field of MCFC and has developed an extensive technology package covering inventions at system design level, stack development and at the cell level. ECN's decision to terminate its activities in MCFC and sell its technology package was among others based on the decision of its closely involved industrial partners to focus on their core activities as a result of decreasing research and development (R&D) budgets. ECN management decided to concentrate on fuel processing, solid oxide fuel cell (SOFC) and proton exchange membrane (PEM) fuel cell technology R&D. ECN selected FuelCell Energy to purchase the package of MCFC technology because of FuelCell Energy s leadership position in the commercialization of MCFC for commercial and industrial customers worldwide.

5 gunstig te beinvloeden. Zij zullen Chesbrough s helden van de toekomst zijn. Dat zijn gedreven mensen, gemotiveerd, gefaciliteerd, getrained en onderwezen, die iets van de wereld gezien hebben, weten waar de informatie te vinden en hoe deze effectief te communiceren. Die het anders doen dan je zou verwachten. Onnavolgbaar. Milieudruk omzetten in financiële termen Chesbrough volgend is het energie en klimaatbeleid erbij geholpen als alle kosten en opbrengsten van dat beleid ook in financieel (ondernemers)gewin kan worden uitgedrukt. De al genoemde emisssiehandel is zo n instrument waarbij reductie in uitstoot geld oplevert (bovenop de besparing van de energiekosten). Als gevolg van emissiehandel veranderen businessmodellen en ontstaan er nieuwe: bijv. CO2-compensatie bij producten (vrijwillige boomaanplant om vliegreizen te compenseren). Bijvoorbeeld bij de onlangs uitgevoerde maatschappelijke kostenbaten analyse ten aanzien van windenergie in zee 6, is het businessmodel gebaseerd op de standaard waarden uit de CPB modellen. Afgevraagd mag worden of met niet meer creativiteit een business model ontworpen kan worden, dat een geheel ander beeld laat zien over de kansrijkheid van wind op zee. Belangrijk voor Chesbrough is de rol van de investeerder, vooral als intern geen budgetten zijn: venture capital is hier het modewoord. Hier mogen we ons in Nederland iets van aantrekken. Hoewel er veel ervaring is in Nederland met kennisuitwisseling, en diverse actoren binnen en buiten bedrijven en overheden met elkaar kennis delen is hier nog een wereld te winnen. Bijvoorbeeld: alle maatregelen voor energiebesparing worden berekend met de zgn terugverdientijd: hoe snel zijn de extra-investeringskosten terugverdiend door lagere energiekosten? Hoewel de regel is dat maatregelen die zich binnen vijf jaar terugverdienen moeten worden uitgevoerd, is veelal het benodigde kapitaal niet beschikbaar (veelal zijn andere prioriteiten belangrijker). Hier kan een extern financier (samen met een energiedienstenaanbieder) met een leuk businessmodel goede zaken doen. Chesbrough en het Nederlandse energie en klimaatbeleid Tot slot: wat hebben we nu geleerd van Chesbrough s open innovatie? Is het van belang voor het energie- en klimaatbeleid? Ja, zeker. We kunnen ervan leren dat er nog meer dan nu het geval is kennis uitgewisseld kan worden: vooral tussen meer actoren: energie is niet alleen voor de energiecoördinator interessant, maar ook voor de marketingmanager. Vooral ook kunnen we leren van Chesbrough s nadruk op het businessmodel: niet alleen om beter richting te geven aan gewensten ontwikkelingen en voor het creëren en benutten van kansen, maar ook om te bezien op welke manieren de energie- en klimaatmarkt vergroot kan worden woorden 6 Windenergie op de Noordzee, een maatschappelijke kosten/baten analyse (2005). Den Haag: CPB