Doorbraak zonne-energie

Transcriptie

1 Doorbraak zonne-energie in de bestaande bouw in Wageningen Eindrapportage IKS2 project Rogier Coenraads Stichting Zonne-energie Wageningen 5 december 2014

2 Inhoudsopgave 1. Achtergrond 3 2. Resultaten deelproject 1: 2 MWp zonnepanelen 4 3. Resultaten deelproject 2: energiebesparing en zonthermisch Resultaten deelproject 3: toepassing innovatieve technologieën Resultaten deelproject 4: afstemming vraag en aanbod elektriciteit Kennistraject en communicatie Financieel verslag Spin-off van het IKS2 project 25 Bijlagen 27 2

3 1. Achtergrond Op initiatief van de gemeente Wageningen is in 2011 Stichting Zonne-energie Wageningen opgericht voor de uitvoering van het IKS2 project. In Stichting Zonne-energie Wageningen werken Wageningse bedrijven, instellingen, burgers en overheden samenwerken om grootschalige realisatie van zonneenergie mogelijk te maken. In de Raad van Advies van de Stichting is een groot scala aan Wageningse partijen vertegenwoordigd. Bij aanvang van het IKS2 project waren 12 partijen vertegenwoordigd in de Raad van Advies. Gedurende het project hebben zich nog 3 partijen aangesloten. De volledige Raad van Advies bestaat uit de volgende organisaties: Wagenings Ondernemers Contact MARIN Meteo Consult NIOO-KNAW Wageningen UR Idealis de Woningstichting J. Bakker Vastgoedbeheer Albers Alligator Luvema Vada Graphic Transition Town Vallei coöperatie ValleiEnergie gemeente Wageningen provincie Gelderland In de volgende hoofdstukken wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste resultaten van het IKS2 project aan de hand van de vier deelprojecten: 1. 2 MWp zonnepanelen 2. Energiebesparing en zonthermisch 3. Toepassing innovatieve PV-technologieën 4. Afstemming vraag en aanbod elektriciteit 3

4 2. Resultaten deelproject 1: 2 MWp zonnepanelen 2.1. Realisatie doelstelling 2 MWp Bij aanvang van het IKS2 project in 2011 is een inschatting gemaakt van op welke wijze de doelstelling van 2 MWp aan nieuw PV vermogen binnen Wageningen gerealiseerd zou kunnen worden, zie tabel 1. Tabel 1: Inschatting realisatie 2 MWp vermogen in Wageningen (2011) Categorie Voorbeeld Aantal projecten Gem. grootte Totaal (kwp) (kwp) (%) bedrijven - MKB % bedrijven - overig % kennisinstellingen Marin, WUR, NIOO % woningbouwcorporatie - woningen Woningstichting, Idealis % woningbouwcorporatie - appartementen Woningstichting, Idealis % VvE's % particuliere woningeigenaren % particuliere huurders % grondgebonden projecten stortplaats, NIEG % Totaal vermogen % Dit is een inschatting van het projectteam van Stichting Zonne-energie Wageningen, en was derhalve niet noodzakelijkerwijs bekrachtigd door individuele bedrijven, instellingen of woningeigenaren. Gerealiseerd vermogen In kader van het IKS2 project is de realisatie van nieuw PV vermogen in Wageningen bij burgers, bedrijven en instellingen bijgehouden. Vanaf de start van de activiteiten van Stichting Zonne-energie Wageningen (juni 2011) is het nieuw gerealiseerde vermogen bijgehouden. Tabel 2 geeft een overzicht van het sinds juni 2011 gerealiseerde vermogen per 1 november Sinds de start van het IKS2 project is ruim 2,6 MWp aan nieuw PV vermogen in Wageningen gerealiseerd. Het beoogde doel van 2 MWp is daarmee ruimschoots behaald. Naast de gerealiseerde projecten is momenteel een groot aantal projecten in voorbereiding met een totaalvermogen van 3 MWp. 4

5 Tabel 2: Streefvermogen, gerealiseerd vermogen en vermogen in de pijplijn (1 november 2014) Toelichting op totaal gerealiseerd: Bedrijven-MKB (<250 fte): VOF Breunissen (8 kwp), zzpers actie Zonnig Wageningen (18 kwp), Protestantse Gemeente Wageningen (6 kwp), Van Haren (7 kwp), Woudenberg (3 kwp), BSO t Klokhuis (3 kwp), Heerenstraat theater (2,5 kwp), Veerweg 131 (4,4 kwp), BSO Kievietsnest (4,5 kwp) Bedrijven-overig (>250 fte): Nieuwbouw Friesland Campina: 160 panelen van 250 Wp = 40 kwp Kennisinstellingen: NIOO (28 kwp), Marin (3 kwp), Marin (320 kwp) Woningcorporatie-woningen: dws-haverlanden (220 kwp), dws-zav (87 kwp), dws-drouwlaan, complex 82 (20 kwp), overig dws (45kWp) Woningcorporatie-app: dws-rooseveltweg (80 kwp) Particuliere verhuurders: Van Rennes, 2 panden (20 kwp + 18 kwp) VvE s: individueel systeem bewoners Plantsoen (2 systemen, 5 kwp), VvE De Volharding (6 kwp), VvE De Lawickse Poort (20 kwp) Particuliere eigenaren: 859 kwp, met o.a. actie Zonnig Wageningen 2012 (281 kwp), Zonnig Wageningen 2013 (181 kwp), Zonnig Wageningen 2014 en Nieuw Kortenoord (140 kwp) Verenigingen / energiecoöperaties: waterscouting Musinga-Rijn (6,8 kwp) Toelichting op de pijplijn: Bedrijven-overig: Albers Alligator (minimaal 15 kwp) (Kennis)instellingen: bblthk (minimaal 15 kwp), NIOO (minimaal 15 kwp), Pantarijn (90 kwp), stadhuis gemeente Wageningen (65 kwp) en Zideris (58 kwp) Woningbouwcorporatie-woningen: de Woningstichting groot onderhoud 2014: 250 kwp (complex 290: 163 kwp, complex 94: 24 kwp; complex 93: 24 kwp; complex 80: 39 kwp); de Woningstichting 99 woningen energieneutraal (232 kwp) Woningbouwcorporatie-app.: Idealis complex Haarweg (100 kwp) Categorie aantal projecten gem. grootte (kwp) Grondgebonden: stortplaats De Keijenberg (2000 kwp) Verenigingen / energiecoöperaties: Wageningen op Zon/Marin (200 kwp) totaal (kwp) totaal gerealiseerd (kwp) bedrijven-mkb totaal pijplijn (kwp) bedrijven-overig (kennis)instellingen woningbouwcorporatie-woningen woningbouwcorporatie-app particuliere verhuurders 38 VvE's particuliere woningeigenaren grondgebonden projecten verenigingen / energiecoöperaties Totaal vermogen (kwp) Wijze van monitoring De monitoring is grotendeels gebaseerd op eigen informatie en het netwerk van PV leveranciers. Sinds eind 2013 is het aantal verschillende PV leveranciers sterk toegenomen, waardoor het steeds lastiger en tijdrovender is om de monitoring via het eigen netwerk van PV leveranciers op orde te houden. Waar in 2011 nog slechts een handjevol, voor ons persoonlijk bekende, PV leveranciers in Wageningen actief was, zijn er nu tientallen, vaak ook landelijk opererende, PV leveranciers die PV systemen in Wageningen realiseren. Voor de monitoring is voor de groei van het vermogen vanaf 1 januari 2014 daarom ook gebruik gemaakt van de gegevens uit het Productie Installatie Register (PIR). In 2012 zijn de netbeheerders gestart met het opzetten en bijhouden van het PIR. Het register is de afgelopen jaren steeds bekender geworden, en ook de netbeheerders zijn steeds actiever in het vragen van het registeren van PV systemen (via Als kanttekening voor de monitoring geldt dat het een ondergrens aangeeft. Het daadwerkelijk gerealiseerde vermogen zal hoger zijn, omdat het niet mogelijk is om alle PV systemen daadwerkelijk in kaart te brengen. 5

6 2.2. Voorbeelden van gerealiseerde zonne-energieprojecten Er is ruim 2,6 MWp aan nieuw vermogen aan zonnestroomprojecten gerealiseerd in Wageningen. Onderstaand staat een selectie van een aantal gerealiseerde projecten. Grootschalige realisatie van PV op 124 huurwoningen in de wijk Haverlanden De 124 woningen van woningcorporatie de Woningstichting aan de Haverlanden hebben groot onderhoud gehad. Het dak en de muren zijn geïsoleerd en er is overal dubbel glas. Dat maakt de woningen al flink zuiniger in gasgebruik. Om ook te besparen op elektriciteitskosten hebben 99 huishoudens gekozen voor zonnepanelen. De Woningstichting biedt aan de helft van de investering in zonnepanelen voor haar rekening te nemen. De huurders betalen de andere helft via een huurverhoging. In maart 2013 zijn de eerste zonnepanelen op huurwoningen in de Haverlanden geplaatst. Totaal is er 220 kwp aan vermogen geïnstalleerd op de daken in de wijk Haverlanden. Links: Voorpagina van De Stad Wageningen met artikel "Zon levert lagere huur" over het Haverlanden project, juli 2012 Rechts: Krant De Stad Wageningen met het artikel Huurders Haverlanden kiezen voor zonnestroom, april

7 Plaatsing van de eerste zonnepanelen op huurwoningen in de wijk Haverlanden, maart 2013 Huurpand particuliere verhuurder Churchillweg De toepassing van de zonne-energie in de huursector loopt vaak tegen het probleem van de 'split incentive' aan. Wij zijn verheugd dat in Wageningen een particuliere verhuurder het goede voorbeeld geeft, en een PV installatie van 20 kwp op zijn gemengd huurpand heeft gerealiseerd. Dit is goed voor een elektriciteitsproductie van kwh per jaar, waarmee bijna het gehele jaarlijkse elektriciteitsverbruik van de twee winkels, vijf appartementen en twaalf studentenkamers tezamen wordt ingevuld met eigen zonnestroom. De zonnestroom wordt via de servicekosten verrekend met de huurders. Zeer innovatief PV systeem bij VvE De Volharding met 'Herman' de zonnestroomverdeler In Wageningen is in maart 2013 het eerste PV systeem in Nederland met 'Herman' de zonnestroomverdeler gerealiseerd. Op het dak van appartementencomplex De Volharding zijn zonnepanelen geplaatst die via de zonnestroomverdeler stroom leveren aan de individuele appartementen in het complex. Dit is een uniek project in Nederland (en de wereld). De Stad Wageningen met artikel over het innovatief project Herman de Zonnestroomverdeler, april

8 Maritiem Research Instituut Nederland (MARIN) Het MARIN heeft 1260 panelen laten plaatsen met een vermogen van 320 kwp, een van de grotere dakgebonden zonnestroominstallaties van Nederland. Daarnaast stelt MARIN een dak ter beschikking aan de coöperatie Wageningen op Zon voor de realisatie van een zogenaamd postcoderoos project. Op deze wijze kunnen omwonenden in coöperatief verband investeren in zonnepanelen op het dak van het MARIN. Dit project is nog in ontwikkeling 1260 zonnepanelen op het MARIN. Het geïnstalleerd vermogen is 320 kwp, de grootste zonnestroominstallatie van Wageningen Zonnepanelen FrieslandCampina Innovation Centre Het PV systeem op het gebouw van FrieslandCampina Innovation Centre op de campus van Wageningen UR levert een vermogen van 40 kwp. Dit beeldbepalende gebouw geeft ruimte aan ongeveer 400 medewerkers. Flats Rooseveltweg, de Woningstichting De Woningstichting heeft 7 flats voorzien van zonnepanelen die leveren op de collectieve meter van de gebouwen. De zonnestroominstallatie per flat levert de totale elektriciteitsbehoefte van de gezamenlijke ruimtes. Er zijn 312 zonnepanelen geplaatst met een totaalvermogen van 79 kwp. Zonnepanelen op een flat van de Woningstichting, februari

9 BSO t Klokhuis Op het dak van het BSO-gebouw aan de Piet Bakkerstraat zijn 12 zonnepanelen geïnstalleerd die naar verwachting kwh per jaar gaan opwekken. Hiermee was BSO t Klokhuis de eerste kinderopvanglocatie in de gemeente Wageningen die zonnepanelen op het dak heeft geplaatst. Ook binnen Nederland is Kinderopvang Wageningen één van de koplopers als het gaat om duurzame energie binnen de kinderopvang. De kinderen die op t Klokhuis komen krijgen hierdoor van jongs af aan te maken met zonne-energie. Voor hen zal deze vorm van energie opwekken de normaalste zaak van de wereld zijn. Opening zonnepanelen op BSO t Klokhuis, september

10 3. Resultaten deelproject 2: energiebesparing en zonthermisch 3.1. Project Zon&Energiescan Doel van het deelproject Zon&Energiescan van Stichting Zonne-energie Wageningen is om Wageningse bedrijven en instellingen met een voor zonne-energie geschikt dak te betrekken bij het realiseren van de (klimaat)ambitie van de gemeente. Het project is in februari 2012 gestart, de wervingstermijn sloot per 1 juni Medio juni 2013 zijn van alle 55 deelnemende bedrijven de rapportages afgerond. Qing (voorheen Wepro) heeft de Zon&Energiescans naar grote tevredenheid uitgevoerd, een forse bijdrage geleverd aan de werving van de deelnemers en zet zich actief in om deelnemers ook daadwerkelijk tot uitvoering van maatregelen te bewegen. Met de enthousiaste inzet van het Wagenings Ondernemers Contact en Qing is het gelukt om een breed palet aan Wageningse bedrijven en instellingen te werven voor de Zon&Energiescan. De doelstelling van 55 deelnemende bedrijven en instellingen is gerealiseerd. Een overzicht van de deelnemers aan de Zon&Energiescan staat in tabel 3. Tabel 3: Deelnemers Zon&Energiescan naar sector en spreidingsgebied Centrum Infinity Poolcafé Horeca Stadsbrink 12 bblthk Instelling Stationsstraat 2 Wageningen Universiteit, De Lawet Kennis Duivendaal 10 Junushoff horeca Plantsoen 3 Vof. 't Plantsoen (makelaar) Kennis Plantsoen B.F.W. Hoogstede (Plantsoenhuis) Instelling Plantsoen 5-33 Qana BV (kapper) Detail Junusstraat 4-6 Woudenberg, slijterij Detail Junusstraat 55/57 Mega Company (café XXL) Horeca Riemsdijkstraat 6 Novus Ventus Bv (De Windt) Detail Hoogstraat Castle Doorwerth BV (Winkelpand) Detail Hoogstraat 18 Welkon Vastgoed (café Penny Lane ) Horeca Markt 6 De Volharding (Factor30 en VVE) Detail Nieuwstraat 24 Ontwerpburo Roza Kennis Heerenstraat 32 Heerenstraat Theater horeca Molenstraat 1B Industrieweg/Nude De Vlinderstichting Kennis Mennonietenweg 10 EPS Printing industrie Kortestraat 6d Bouwbedrijf Van Swaay BV Industrie Lawickse Allee Albers Alligator (zeilmakerij) Industrie Nude 37b Woudenberg, groothandel Detail Industrieweg 17/19 JP s Garage industrie Industrieweg 12 Agruniek Rijnvallei Industrie Rijnhaven 14 Watersportvereniging VADA Instelling Jachthaven 1 Vada Graphic Industrie Nudepark 144 Van Rennes Bouw Industrie Nudepark 160 Wijnveen Aluminium bv Industrie Nudepark 179 Wijkcentrum de Nude Instelling Kortestraat 2 Pels Brandpreventie Kennis Nudepark 136 Agrobusinesspark/Binnenhaven Meteo Consult BV Kennis Agro Business Park

11 W. Malenstein Kennis Agro Businesspark 67 Westland Independent Laboratories Kennis Agro Business Park 96 AGRO BTC Kennis Agro Businesspark 60 Keygene N.V. Kennis Agro Business Park 90 Dierenkliniek Kortenoord Kennis Rietveldlaan 80 Alfa Accountants en Adviseurs Kennis agro business park Noldus Information Technology Kennis Nieuwe Kanaal 5 Schuurman & de Leeuw Accountants Kennis Nieuwe Kanaal 9-D Kadans Biopartner BV Kennis Nieuw kanaal 7 Blgg kennis Binnenhaven 5 Rijn IJssel, vakschool Wageningen Kennis Marijkeweg 5 Verspreid Barten Tiemessen ERA Makelaars Kennis Generaal Foulkesweg 9 Smit & Moormann notarissen kennis Generaal Foulkesweg 11 Kwadrant Mondzorg Kennis Generaal Foulkesweg 27 't Venster Instelling Gen. Foulkesweg 42a D'hoge Stee (bedrijfsverzamelgebouw) Kennis Hesselink van Suchtelenweg 6a Tuincentrum De Oude Tol Detail Grintweg 360 Zinzia Zorggroep (O&O) Instelling Kortenburg 4 Architectenbureau SWAA Kennis Marterlaan 7 Garage Ackermann industrie Churchillweg 144 Studentenverhuurder Emmen Instelling Witmondplein 2 Koffieshop De Bengel Detail Sportstraat 26 De Woningstichting Instelling Olympiaplein 26 Zinzia Zorggroep (Rumah Kita) instelling Plein 15 augustus 1 Voetbalvereniging WAVV Instelling Peppelsteeg 4 Tennisvereniging NVLTB Instelling Bornsesteeg 8 Legenda: deelnemers Ecoprofit Kennis Industrie en ambacht Horeca en detailhandel Instellingen Resultaten Zon&Energiescans Geïnspireerd door de Zon&Energiescan hebben reeds acht bedrijven en instellingen daadwerkelijk een aantal van de geïdentificeerde maatregelen uitgevoerd, waarvan twee bedrijven een zonnestroomsysteem hebben laten installeren (stand van zaken augustus 2013): Heerenstraat: heeft dakisolatie aangebracht en Led-verlichting in het horecadeel De Woningstichting: heeft de CV-installatie beter afgesteld in het kantoorpand WAVV: heeft warmwaterleidingen/verwarmingsbuizen in overwarmde ruimte geïsoleerd Modehuis De Windt: vervangt verlichting zodra deze kapot gaat door Led-lampen Keygene: heeft de oude CV ketels door HR gaswandketels vervangen VvE De Volharding: heeft zonnepanelen geïnstalleerd met Herman de zonnestroomverdeler Woudenberg, slijterij: heeft in het magazijn Led-verlichting aangebracht en op het dak een zonnestroomsysteem geïnstalleerd Woudenberg, opslagloods: heeft verlichting door Led-verlichting vervangen 11

12 Een aantal bedrijven heeft het voornemen om maatregelen uit te voeren: ketelvervanging (garage Ackerman, Wijnveen, Woudenberg Wijnhandel), dakisolatie (SWAA Architectenbureau), PV (Van Rennes Bouw, De Oude Tol, Woudenberg-opslagloods, Modehuis De Windt en Heerenstraattheater), Led-verlichting (de meeste deelnemers zijn geïnteresseerd) Zon&Energiescans: mogelijkheden voor de realisatie van zonnestroomsystemen Een groot aantal deelnemende bedrijven (23) heeft een grootverbruikersaansluiting. Zij kunnen niet salderen waardoor de businesscase zeer onaantrekkelijk is. SDE+-subsidie biedt wel mogelijkheden om de businesscase te verbeteren, maar er is geen zekerheid dat de subsidie wordt verstrekt. Opvallend is dat een grootverbruikersaansluiting niet automatisch gekoppeld is aan een hoog elektriciteitsverbruik en soms aangetroffen wordt bij bedrijven waar een grootverbruikersaansluiting niet noodzakelijk is (Modehuis De Windt, kantoorpand Malenstein en AgroBTC). 32 van de 55 bedrijven heeft een kleinverbruikersaansluiting en kunnen salderen. Voor 9 van deze 32 bedrijven is de investering economisch (nog) niet interessant, omdat met een jaarverbruik van boven de kwh/jaar er in de onrendabelere 3de staffel van de energiebelasting moet worden gesaldeerd. Voor 23 bedrijven zijn zonnepanelen een rendabele investering. Slechts 2 hiervan hebben een zonnestroomsysteem laten installeren (samen goed voor 8 kwp). Als alle 55 deelnemende bedrijven het geïnventariseerde zonnestroomsysteem zouden laten plaatsen realiseert Wageningen 2,2 MWp aan zonnestroom. Het totale investeringsbedrag hiervoor bedraagt dan 3 miljoen euro. Bij een aantal bedrijven zal dan eerst het dak geïsoleerd/vervangen moeten worden Bij een 4-tal bedrijven (allen op het Nudepark) biedt het dak plaats voor een groter zonnestroomsysteem. Bij de berekeningen voor de PV-quickscan is uitgegaan van een systeem dat maximaal tot 80% van het eigen elektriciteitsverbruik opwekt. Deze bedrijven hebben allen belangstelling om hun dak te laten exploiteren door derden: Albers Alligator, Wijnveen, Vada Graphic en van Swaay. Vijf bedrijven zijn zich serieus aan het oriënteren op PV: Van Rennes, Woudenberg-opslag, Tuincentrum De Oude Tol, Modehuis De Windt en Heerenstraattheater. Zon&Energiescans: mogelijkheden voor de realisatie van zonthermische systemen Alleen bij bedrijven met een substantiële warmwatervraag is het plaatsen van zonnecollectoren zinvol. Een doorsnee kantoor of bedrijfspand heeft te weinig warmwaterverbruik. Bij zeven bedrijven was het interessant om zonnecollectoren te plaatsen voor een bijdrage aan de warm water voorziening: kapper Qana, Plantsoenhuis, watersportvereniging VADA, voetbalvereniging WAVV, studentenhuisvesting Witmondplein, Pels Brandbeveiliging en zorginstelling Rumah Kita. Stichting Zonne-energie Wageningen heeft de werkzaamheden rond de Zon&Energiescan in september 2013 afgerond. Afgesproken is dat de gemeente Wageningen en Qing de bedrijven zoveel mogelijk zal blijven volgen en prikkelen om duurzame maatregelen te nemen op weg naar klimaatneutraal Wageningen in Qing zal, zeker de komende 2 tot 3 jaar, de bedrijven blijven volgen en vooral tijdens natuurlijk vervangingsmoment duurzaamheid onder de aandacht brengen. Aan alle deelnemers is een afsluitende brief verzonden met een korte weergave van de resultaten. Er is een evaluatierapportage opgesteld en besproken met Qing en de gemeente Wageningen. 12

13 3.2. Zonthermisch 3.2a. Inventarisatie mogelijkheden realisatie zonthermische systemen Stichting Zonne-energie Wageningen heeft opdracht gegeven aan E4S Consult voor het uitvoeren van een onderzoek naar de mogelijkheden van realisatie van zonthermsiche systemen bij Wageningse bedrijven en instellingen. In de eerste fase is er onderzoek gedaan naar verschillende typen zonthermische systemen. De resultaten hiervan zijn weergegeven in een openbare rapportage en negen bondige informatieve factsheets over zonthermische systemen. Het tweede deel van het onderzoek richtte zich op de haalbaarheid van concrete zonthermische projecten in Wageningen. Hiervoor zijn gesprekken gevoerd met bedrijven in Wageningen met een substantiële warmtevraag. Van een viertal bedrijven zijn uitgewerkte cases gemaakt en een kosten/batenberekening: Idealis, Woningstichting, WUR en Vilente. Als resultaat daarvan heeft de directie van Vilente besloten de toepassing van een zonthermisch systeem voor Pieter Pauw verder te onderzoeken en heeft, met hulp van Stichting Zonne-energie Wageningen, een aanvraag voor SDE+ subsidie ingediend en gekregen. Vilente heeft echter het zonthermisch systeem uiteindelijk niet gerealiseerd vanwege bedrijfseconomische redenen. Uit het onderzoek blijkt dat (lokale) installateurs weinig kennis en ervaring hebben met zonthermische systemen en weinig marktkansen zien. Lindner Jansen heeft als enige interesse uitgesproken om zich als zonneboilerinstallateur te willen gaan profileren. Om ervaring op te doen gaat zij daarvoor een samenwerking aan met een zonneboilerbedrijf waarmee de Stichting al contacten had (Solesta). Zonneboilers in nieuwbouwproject Mouterijnoort, februari

14 3.2b. Pilot project met Solesta zonneboiler en Atag ketel met rookgaskoeler Samen met Stichting Zonne-energie Wageningen heeft het Wageningse E4S Consult het initiatief genomen voor de realisatie van een unieke pilot in Nederland: de slimme combinatie van een Solesta zonneboiler en een Atag CV-ketel met rookgaskoeler. Door extra koeling van de rookgassen van de CV-ketel heeft de zonneboiler in zomer én winter een hogere opbrengst. Dat leidt tot een lager gasverbruik voor de huishoudens. De Woningstichting en Idealis doen mee aan het pilot project. De woningcorporaties hebben 5 huishoudens bereid gevonden deel te nemen. Bij alle huishoudens is inmiddels de pilot opstelling geïnstalleerd en is gestart met de monitoring. De monitoring van de pilot loopt tot de zomer van Begin september 2014 is een nieuwsbericht over dit pilot project uitgestuurd: Meer informatie rapportage "Evaluatie deelproject Zon&Energiescan", Stichting Zonne-energie Wageningen, augustus 2013 rapportage "Onderzoek zonthermische systemen Wageningen", E4S Consult, juli

15 4. Deelproject 3: toepassing innovatieve PV-technologieën 4.1. Onderzoek en publicatie innovatieve PV-technologieën Samen met Wageningse partners NIOO en Qing heeft Stichting Zonne-energie Wageningen de mogelijkheden van nieuwe, innovatieve PV-technologieën in kaart gebracht. De rapportage 'Inventarisatie innovatieve PV-technologieën', een co-productie van Stichting Zonne-energie Wageningen, NIOO en Qing, is eind augustus gepubliceerd: Op basis van dit onderzoek is de HyEt zonnefolie geselecteerd voor de realisatie van een pilot project op het dak van het gebouw van het NIOO Ontwikkeling en realisatie pilot project HyEt folie Op dit moment zijn de voorbereidingen voor de realisatie van een pilot project met HyEt folie in een proefopstelling bij het NIOO in volle gang. HyEt is de opvolger van Helianthos uit Arnhem. De realisatie van dit innovatieve pilot project staat gepland voor begin SunCycle Sinds geruime tijd is er het plan om een pilot project met SunCycle te realiseren bij het NIOO. Wegens leveringsproblemen bij SunCycle, zijn de voorbereidingen voor dit pilot project gestagneerd en daarmee ook tot op heden het meedenken en ondersteunen door Stichting Zonne-energie Wageningen van deze pilot Plant-e Met Plant-e, de innovatieve start-up die zich toelegt op de productie van stroom uit de groei van planten, is overlegd en kennis gedeeld over de verschillende aspecten van zonne-energie. Plant-e is een veelbelovende technologie, die de potentie van opslag van elektriciteit in zich heeft. Op dit moment bevinden Plant-e enerzijds en reguliere zonne-energie als PV en zonthermisch anderzijds zich nog in verschillende fasen van ontwikkeling Meer informatie rapportage "Inventarisatie innovatieve PV-technologieën", Stichting Zonne-energie Wageningen, NIOO en QING, augustus

16 5. Deelproject 4: afstemming vraag en aanbod elektriciteit 5.1. Onderzoek mogelijkheden lokale vraagsturing en lokale opslag In samenwerking met Alliander heeft Stichting Zonne-energie Wageningen een onderzoek laten uitvoeren door Wageningen UR naar de mogelijkheden van lokale vraagsturing en lokale opslag. Conclusies van het onderzoek naar mogelijkheden van lokale vraagsturing en lokale opslag zijn: "General conclusions on load and supply potential for the investigated cases: On average, the electricity consumption of the analyzed cases (Marin, Technotron, Haarweg, Haverlanden, Binnenveld, Vada Graphics) is lower during Spring and Summer due to less lighting required, increased outdoor activities or holiday sessions among other reasons. Seasonal differences, especially between Summer and Winter, in electricity demand are larger for the residential cases, i.e. Haarweg and Haverlanden. Non residential cases (e.g. Marin, Technotron) have less seasonal differences, yet show higher weekly differences in electricity demand and have a higher demand during working days than during the weekend... Occurrence of electricity surpluses is observed for all cases except Haarweg and Technotron in scenario I 1, thus either making a feed in necessary in the grid necessary or requiring storage or DSM in order to use the surplus on site. There is a strong positive correlation between annual coverage and the gross surplus: the higher the ratio of coverage via PV, the larger the relative amount of surpluses. Differences in the load pattern of a case appear to have relatively limited impact on the occurrence of surpluses compared to the impact of the annual production potential and coverage. From a financial perspective scenario I is considered more beneficial. Besides the fact that the relative system price is lower, less electricity surpluses and thus fewer losses without feed in compensation do occur. Residential electricity tariffs are higher than the tariffs for large consumers paid by the non residential cases. This causes payback periods for the residential cases to appr. five times shorter than for non residential cases. However, subsidies and financial benefits for either residents or companies are not assessed and therefore not taken into consideration in these calculations. " (p. 191, eindrapport "Wat krijg ik nou op mijn dak? Work package 4: Final report", Wageningen UR, juni 2013) Aanbevelingen van het onderzoek naar mogelijkheden van lokale vraagsturing en lokale opslag zijn: "Recommendations for next steps: It is recommended to approach Idealis as strategic partner for further implementation of PV, DSM and storage options in Wageningen. Idealis has next to the availability of large roof surfaces and comparably regular demand patterns also shown interest during personal contacts in continuing in scope of this project. Furthermore the option to combine several buildings of Idealis is considered as interesting for future projects. As combinations of buildings of their supply potential and their joint demand is considered as the next logical step to overcome the mismatch on building scale, efforts should be made to evaluate the current legislation in this regard and provide recommendations to governmental bodies how this legislation changed to allow the exchange of energy between different buildings and different users ( Gezamelijk salderen ). The options for DSM, especially the DLC programs, require a strong acceptance by the energy users and the willing to buy smart appliances in the near future. Storage on the other hand does not have this limitation. Although current storage technologies are not proven on local scale and do show not high efficiencies, the effort should nevertheless be made to apply these in first pilot studies in a real setting. Electricity production via PV automatically results in large daily and seasonal surpluses during midday. These surpluses have to be stored in order to increase the net coverage and to provide an independence from a central grid." (p. 198, eindrapport "Wat krijg ik nou op mijn dak? Work package 4: Final report", Wageningen UR, juni 2013) 1 Scenario I represents the current applied situation in Wageningen including a PV efficiency of 14.2% (polycrystalline (pc Si) panels), a module tilt of 20 degrees and costs of 1.49 /Wp including installation and taxes 16

17 Met dit onderzoek heeft Stichting Zonne-energie Wageningen een bijdrage willen leveren aan de verkenning van mogelijke oplossingen voor de uitdagingen op het gebied van vraagsturing en opslag van elektriciteit op de middellange termijn. Voor een praktische vertaalslag naar mogelijke (pilot) projecten in Wageningen, die qua schaalgrootte en tijdspanne passen binnen het IKS2-project, biedt het onderzoek echter weinig aanknopingspunten. Er is gekozen om binnen het IKS2-project de inspanningen verder te richten op de mogelijkheden van kleinschalige opslag van elektriciteit, zoals de huidige ontwikkelingen op het gebied van elektrisch vervoer die bieden (zie paragraaf 5.2) Onder de aandacht brengen van elektrisch vervoer bij Wageningse ondernemers De realisatie van grootschalige opslag van elektriciteit is zeer kostbaar en niet mogelijk in kader van het IKS2 project. Daarom is gekeken naar de mogelijkheden van kleinschalige opslag. Een zeer veelbelovende vorm van kleinschalige opslag vormt het groeiende park van elektrische auto's. Door slimme toepassingen kunnen de accu's van elektrische auto's dienen als tijdelijke opslag van zonnestroom. Vooral de toepassing in de zakelijke markt biedt veel mogelijkheden. Daarom heeft Stichting Zonne-energie Wageningen de mogelijkheden van de combinatie van zonne-energie en elektrische auto's in de periode september januari 2014 bij verschillende Wageningse ondernemers onder de aandacht gebracht. Hierbij is vooral gericht op ondernemers met auto's en scooters voor bezorging Meer informatie eindrapport "Wat krijg ik nou op mijn dak? Work package 4: Final report", Wageningen UR, juni 2013 factsheet "Elektrische auto en zonnepanelen - Kansen voor ondernemers", Stichting Zonneenergie Wageningen, december 2013 factsheet "Elektrische bezorgscooters - Bezorgen als de bliksem", Stichting Zonne-energie Wageningen, december

18 6. Kennistraject en communicatie Kennisdeling en communicatie is een essentiëel onderdeel van het IKS2 project. Hierna volgt een selectie van momenten van kennisdeling en communicatie van Stichting Zonne-energie Wageningen verdeeld in vier categorieën: 1. kennisdeling met gemeenten, RVO (AgentschapNL) en landelijke experts 2. kennisdeling en communicatie binnen Wageningen e.o. 3. kennisdeling en communicatie via onze website 4. publicaties 6.1. Kennisdeling met gemeenten, RVO (AgentschapNL) en landelijke experts presentatie zonne-energie op bijeenkomst Themateam Klimaatneutrale Steden (14 maart 2012) presentatie zonne-energie op bijeenkomst Themateam Duurzame Energie (20 maart 2012) clusterbijeenkomst woningbouwcorporaties - Wij Krijgen Kippen (5 april 2012) clusterbijeenkomst BedrijfZoektBuur - Wij Krijgen Kippen (17 april 2012) deelname landelijke workshop "Economische kansen voor PV" (ECN, 13 juni 2012) kennisdeling met regiogemeenten over actie Zonnig Wageningen: uitleg over plan van aanpak van de leveranciersselectie, toelichting van het aanbod Zonnig Wageningen (aanwezige/vertegenwoordigde gemeenten: Ede, Rhenen, Veenendaal, Renswoude en Wageningen, 26 juni 2012) afstemmingsoverleg met AgentschapNL (aanwezig: Lex Hoefsloot, Ine Botman, Rogier Coenraads, 2 juli 2012) deelname landelijke bijeenkomst "PV op braakliggende terreinen" (AgentschapNL en ACRESS, 4 juli 2012) geven workshop Salderen i.s.m. Wij Krijgen Kippen (Landelijk evenement Hier Opgewekt, 600 bezoekers, 15 november 2012). De workshop van Stichting Zonne-energie Wageningen/Wij Krijgen Kippen was de populairste workshop van alle 30 workshops van het evemenent en door de bezoekers als een van de beste workshops van het evenement beoordeeld. ondersteuning ontwikkeling en lancering van opstellen artikel over zonnepanelencalculator.nl voor accountant.nl, de landelijke nieuwsbrief voor accountants van de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants: op+zonnepan.aspx HIER Opgewekt kennissessie Financiering (HIER Opgewekt - Zwolle, 22 januari 2013) rondetafelbijeenkomst gemeenten en lokale duurzame energie-initiatieven (AgentschapNL - Utrecht, 7 februari 2013) leiden deelsessie tijdens bijeenkomst visie overheid decentrale energie (e-decentraal - Leiden, 11 februari 2013) het geven van een workshop voor Platform Duurzame Regionale Energie (Provincie Gelderland, Zutphen, 6 maart 2013). deelname aan overleg e-decentraal over visie-ontwikkeling ten aanzien van "verruimde saldering" (uitwerking Regeerakkoord), Utrecht, 18 maart 2013 behalen van de titel van zonne-energiestad van Nederland: Solar City Tijdens het Nationaal Zonne-energie Debat op 13 mei 2013 werd de gemeente Wageningen uitgeroepen tot Solar City het geven van een workshop salderen op The Solar Future NL 13 (Eindhoven, 23 mei 2013) samen met de gemeente Wageningen is SZEW gastheer geweest voor het landelijke overleg van het Themateam Duurzame Energie (Wageningen, 30 mei 2013) deelname landelijke bijeenkomst over uitwerking van het SER Energieakkoord (Utrecht, 6 juni 2013) 18

19 op 19 juni 2013 vond een succesvolle Solar City Tour plaats in Wageningen ( ). Er waren ruim 40 deelnemers uit heel Nederland. plaatsing nieuwsbericht "Met zonnethermie nog meer energiebesparing" over ons zonthermisch onderzoek in de Cobouw (6 augustus 2013), hét landelijk dagblad voor de bouwsector bijdrage aan special over zonnestroom van het tijdschrift "Leven op Daken" (editie juli 2013) plaatsing nieuwsbericht "MARIN geeft opdracht voor realisatie grootste zonnestroomsysteem Wageningen" op de website van vaktijdschrift Solar Magazine: presentaties tijdens het evenement Hier Opgewekt, 15 november 2013 te Amersfoort presentatie tijdens het evenement Sunday, 20 november 2013 te s-hertogenbosch deelname landelijk kenniscluster zonneparken, HIER opgewekt, Utrecht (21 januari 2014) het organiseren van een bustour voor de leden van Provinciale Staten langs verschillende zonne-energie projecten in Wageningen (12 februari 2014). presentatie over nieuwe regeling verlaagd tarief energiebelasting, Community of Practice Lokale Duurzame Energie Initiatieven Gelderland, Arnhem (13 februari 2014) geven van een workshop tijdens de kennissessie HIER Opgewekt, Zwolle (13 maart 2014) deelname bijeenkomst "verlaagd tarief energiebelasting", Community of Practice Lokale Duurzame Energie Initiatieven Gelderland, Arnhem (15 april en 19 mei 2014) op 15 mei 2014 vond het Nationaal Zonne-energie Debat in Wageningen plaats. Stichting Zonne-energie Wageningen was gastheer van het Nationaal Zonne-energie Debat. Wageningen was dit jaar weer genomineerd voor de titel van beste zonne-energie gemeente, Solar City Wageningen is tweede geworden, na Amsterdam/Nijmegen (gedeelde eerste plaats). De andere genomineerde was de gemeente Rheden (derde plaats). presentatie over PV systeem de Keijenberg i.s.m. Qing, Community of Practice Lokale Duurzame Energie Initiatieven Gelderland, Arnhem, 9 september 2014 Uitreiking van de titel Solar City 2013 aan Wageningen tijdens het Nationaal Zonne-energie Debat, 13 mei

20 6.2. Kennisdeling en communicatie binnen Wageningen e.o. publieke lancering Stichting Zonne-energie Wageningen (16 februari 2012) persmoment eerste rapportage Zon&Energiescan (overhandiging door wethouder Lex Hoefsloot, 14 juni 2012) voorlichtingsbijeenkomst Zonnig Wageningen (25 juni 2012) voorlichtingsavonden samen met De Woningstichting t.b.v. bewoners van 124 huurwoningen Haverlanden (2 en 3 juli 2012) persmoment Realisatie eerste zonnestroomsystemen Zonnig Wageningen (persmoment met wethouder Lex Hoefsloot, 20 juni 2012) persmoment Protestantse Gemeente (persmoment met wethouder Lex Hoefsloot, 27 oktober 2012) presentatie zonne-energie tijdens de informatiebijeenkomst Groen Licht te Nieuw Kortenoord, i.s.m. Bouwfonds (14 november 2012) opstellen nieuwsbericht over zonnepanelen op de website van Alfa accountants: aanleveren artikel over zonnepanelen voor de nieuwsbrief van Schuurman en de Leeuw Accountants (winter 2012) verzorgen lezing over zonne-energie bij Rotaryclub Wageningen-Bergpoort tijdens maandelijkse bijeenkomst (8 januari 2013) informatiebijeenkomsten Zonnig Wageningen op 11 en 15 april 2013, Bblthk Wageningen plaatsing nieuwsbericht over project De Haverlanden in de Gelderlander (4 april 2013) en de Stad Wageningen (17 april 2013) plaatsing nieuwsbericht over project "Herman de zonnestroomverdeler en VvE De Volharding" in de Stad Wageningen (17 april 2013) plaatsing In de race voor Solar City in de Veluwepost (3 mei 2013) plaatsing Wageningen Solar City 2013 op de gemeentepagina in De Stad Wageningen (8 en 15 mei 2013) plaatsing Wageningen is Solar City 2013 in de Veluwepost (17 mei 2013) plaatsing nieuwsbericht over Wageningen Solar City in De Stad Wageningen (22 mei 2013) bijdrage aan de promotie en lancering van de zonatlas van Wageningen: (14 juni 2013) plaatsing nieuwsberichten over ons zonthermisch onderzoek in de Veluwepost (21 juni 2013) en Stad Wageningen (26 juni 2013) presentatie en 'open space' sessie over voortgang zonne-energie tijdens de bijeenkomst "Wageningen klimaatneutraal" van Transition Town Vallei (8 oktober 2013) live radio-interview Omroep Gelderland op de Dag van de Duurzaamheid (10 oktober 2013) bijdrage nieuwsbrief Alfa Accountants, november 2013 : bijdrage nieuwsbrief S+DL accountants, november 2013: bijdrage nieuwsbrief Alfa Accountants, december 2013: advisering tijdens bijeenkomst actie zonne-energie wijk NoordWest, Wageningen (27 januari 2014) persmoment haalbaarheidsonderzoek De Keijenberg, i.s.m. Qing en Roseboom Ede (6 februari 2014) advisering mogelijkheden zonne-energie tijdens bestuursvergadering VvE De Arc Wageningen (6 februari 2014) 20