Cultureel erfgoed in depots. een kwestie van hygiëne en conditie CULTUREEL ERFGOED IN DEPOTS

Transcriptie

1 Cultureel erfgoed in depots een kwestie van hygiëne en conditie CULTUREEL ERFGOED IN DEPOTS

2 > Zonder woorden Als het maar gezond is Waar bevindt zich het grootste deel van ons roerend erfgoed? Op plaatsen waar het niet zichtbaar is! In kelders en magazijnen, op zolders, in achterafkamertjes en museale depots Het wordt daar opgehangen, opgeslagen in laden en kasten, gestapeld op rekken en palletten, verpakt in dozen en kartons Met dit boekje richten we ons tot de beheerders van al dat erfgoed: gemeenten, OCMW s, verenigingen, musea, kerkfabrieken, privé-eigenaars enz. Hoe zit dat met hun bewaarruimtes? 2 ALS HET MAAR GEZOND IS

3 Als we maar gezond zijn. In deze brochure passen we deze vervulbare wens toe op het cultureel erfgoed. Als het maar gezond is De gezondheidstoestand van dat erfgoed van ons hangt af van een goed behoud en beheer. Of de betrokken voorwerpen nu al dan niet tentoongesteld zijn. Wat is dat, een goed, kwaliteitsvol behoud en beheer? Voor het onzichtbare deel van de collectie het leeuwendeel betekent dat hetzelfde als vragen: wat is dat, een goed depot? Daar willen we u in deze bladzijden over informeren en voor sensibiliseren. Deze brochure staat niet alleen. Het bewustzijn van het belang van onze depots neemt de jongste jaren gelukkig en eindelijk toe, ook bij het beleid. Een goed depot is in de eerste plaats een kwestie van hygiëne en het onderhouden van de conditie, om in de gezondheidsmetafoor te blijven. Anders gezegd: van gezond verstand, motivatie en een basiskennis van zaken. Daar komen we al een heel eind mee als we ons erfgoed in goede omstandigheden willen bewaren en het in goede staat willen overgeven aan de generatie na ons. Want die heeft, evengoed als wij, recht op dat erfgoed van ons. U kunt in deze bladzijden uw kennis van het behoud en beheer van cultureel erfgoed testen. We confronteren u ook met sprekende beelden uit depots en u krijgt basistips: wat kan je zelf doen? [Antwoord: veel.] Tussendoor verneemt u waarom dat ogenschijnlijk simpele werkwoord bewaren onze aandacht verdient. Omdat we u met deze brochure als erfgoedbeheerder, privé-eigenaar of overheid in de eerste plaats warm willen maken, geven we aan het eind websites, publicaties en adressen die u dieper helpen doordringen in de wereld van Behoud en Beheer: waarvoor kan je bij wie terecht? 3

4 Doe de grote DEPOTTEST C Hoe is het gesteld met de plaatselijke toestand, uw gezond verstand en uw expertise als het om het bewaren van erfgoed gaat? Om dat te weten te komen nodigen we u uit om voor uzelf de volgende vragen te beantwoorden. Belangstelling voor de problematiek van behoud en beheer volstaat om dat te kunnen doen. En die belangstelling moeten we eigenlijk allemaal aan de dag leggen: als overheid, conservator, publiekswerker, heemkring, suppoost enz. > Zorg ervoor dat elk voorwerp een inventarisnummer heeft. 4 ALS HET MAAR GEZOND IS

5 De ruimtelijke omstandigheden DE VRAGEN 1. Over welke ruimte beschikt u om erfgoed in onder te brengen? a. Ik heb maar één ruimte beschikbaar. b. Er zijn verschillende ruimtes beschikbaar. c. Ik heb geen specifieke ruimte beschikbaar en berg het erfgoed waar ik plaats vind. DE ANTWOORDEN 1. Het beste is dat u verschillende ruimtes kunt gebruiken, zodat u bepaalde voorwerpen bij elkaar of integendeel van elkaar afgezonderd kunt zetten, afhankelijk van de bewaaromstandigheden en vereisten. De risico s [brand, waterschade, diefstal ] worden op deze manier ook gespreid. Uw punten: a. 3 /b. 5 /c Iemand komt u als erfgoedbeheerder, zoals afgesproken, vragen om een bepaald voorwerp te bestuderen dat zich in uw collectie bevindt. Wat antwoordt u? a. Ik vraag of de persoon een andere keer kan terugkomen omdat ik niet goed weet waar ik het voorwerp kan vinden. b. Ik vraag de persoon om 10 minuutjes te wachten en weet het voorwerp snel te vinden. c. Ik vraag of de persoon een andere keer kan terugkomen omdat mijn collega die uit het hoofd weet waar alles staat, er niet is. 2. In een goed en overzichtelijk ingericht depot en met betrouwbare, geactualiseerde en toegankelijke registratielijsten vindt u voorwerpen pakweg binnen de 10/15 minuten terug. Als slechts één persoon weet wat waar in het depot te vinden is, is het risico groot dat u door het verdwijnen van deze informant van voren af aan moet beginnen of dat u in zijn/haar afwezigheid hulpeloos bent. Uw punten: a. 0 /b. 5 /c De ruimte waar u uw collectie opbergt is a. naar mijn gevoel vochtig [of: naar mijn gevoel droog]. b. normaal. c. Ik zou het echt niet weten. 3. Een hoge vochtigheid in een gesloten omgeving leidt onherroepelijk tot schimmelvorming op hout, textiel, leer, papier enz. Natuurlijke verluchting kan al een verbetering betekenen. Een droge ruimte veroorzaakt bij bepaalde materialen dan weer uitdroging, krimpen, kromtrekken en barsten. Als u heeft geantwoord dat u het niet weet, bestaat weliswaar de kans dat de ruimte in orde is vocht en droogte merkt men meestal op maar heeft u nog geen beeld van eventuele schommelingen [die op termijn óók schade kunnen veroorzaken aan materialen zoals hout, papier, textiel]. Daarom raden we u ten stelligste aan de vocht- en temperatuurschommelingen in de ruimte te meten en te registreren, bijvoorbeeld met een thermohygrograaf. Uw punten: a. 0 /b. 5 /c. 3 5

6 cb DE VRAGEN 4. Waar bewaart u tentoonstellingsmateriaal [panelen, vitrines enz.]? a. Ik plaats het in mijn depot, maar zorg ervoor dat de materiaalsoorten bij elkaar staan, bv. de panelen bij de houten voorwerpen, de catalogi bij het papier enz. b. Ik berg dergelijk materiaal elders op, bv. in een garage. c. Ik plaats de materialen in het lokaal waar men doorheen moet om het depot te bereiken. DE ANTWOORDEN 4. Een erfgoeddepot is geen opslagplaats van materialen. De kans is immers groot dat u ongeschikte materialen en producten binnenbrengt [MDF en vezelplaten die gassen afgeven, verf enz.] en dat anderen dan de depotbeheerder in en uit lopen [onveilig, verstoring van het klimaat, vrijgeleide voor insecten]. Met het oog op het veilig transporteren van objecten houdt u de toegangswegen beter vrij. Uw punten: a. 0 /b. 5 /c Heeft u ramen in het depot? a. Ja, en ik dek ze niet af: zo heb ik een klaar overzicht van de situatie. b. Ja, maar ik hang er gordijnen voor, zodat de voorwerpen beschermd zijn tegen het zonlicht. c. Nee, er zijn geen ramen. 5. Een ruimte zonder ramen geniet duidelijk de voorkeur, omdat licht en warmte schade kunnen veroorzaken aan objecten. Gordijnen zijn ook aanvaardbaar, al heeft u in dat geval wel kans op warmte. Uw punten: a. 0 /b. 3 /c. 5 UW SCORE Behaalde u tussen 21 en 25 punten? Naar alle waarschijnlijkheid bewaart u uw collectie in een ruimte die voldoet aan alle eisen voor een goed behoud en beheer. Uiteraard is blijvende waakzaamheid nodig. Verlies uw depot niet uit het oog, zo vermijdt u in de toekomst schade en dus kosten. Behaalde u tussen 15 en 20 punten? Dit betekent dat u wellicht een aanvaardbare ruimte heeft voor het bewaren van uw collectie, maar dat er toch ook aanpassingen nodig zijn. Contacteer daarom een adviseur of consulent. Een aantal aspecten kan nog verbeterd worden, op de locatie of in de dagelijkse praktijk van het depotbeheer. Verder in deze brochure vindt u handige tips en adressen. Behaalde u tussen 0 en 14 punten? Het spijt ons u te moeten meedelen dat er voor u nog wat werk aan de depotwinkel is. Ofwel moet u meer inzicht krijgen in een goed beheer. Dan kunt u al heel wat opsteken van de tips op p. 15 en 16 en via de publicaties en websites op p. 17 tot 19. Ofwel zijn de bewaaromstandigheden voor uw erfgoed ongeschikt en dringen andere maatregelen zich op. 6 ALS HET MAAR GEZOND IS

7 Vaardigheden e DE VRAGEN 1. Waar en hoe bewaart u kledij en textiel in uw verzameling? a. Volledig ingepakt in plastieken zakken, zodat stof of insecten geen schade kunnen toebrengen. b. In kartonnen dozen met mottenballen erbij. c. Opgehangen in kasten. Elk stuk heeft een afzonderlijke katoenen hoes. DE ANTWOORDEN 1. Plastieken zakken bevatten weekmakers die kleverig kunnen worden en bij het textiel reacties kunnen veroorzaken. Er kan bovendien vocht en schimmel ontstaan in de gesloten zakken. Mottenballen doden insecten niet en als ze eenmaal zijn uitgewerkt, houden ze de beestjes niet weg. Bij sommige stoffen kunnen ze zelfs kleurveranderingen teweegbrengen. Oplossing c is de beste, als u tenminste goede kapstokken gebruikt met randen die [ver]breed zijn en omwikkeld met synthetische wol of katoen om op termijn het doorscheuren van de schouders te voorkomen. U controleert ook regelmatig op de aanwezigheid van motten. Uw punten: a. 0 /b. 3 /c Een museum vraagt u om een van uw stukken in een spraakmakende tijdelijke tentoonstelling te gebruiken. Wat doet u het eerst? a. Ik zoek de beste transporteur uit aan de hand van een gedetailleerde offerte van meerdere kandidaten. b. Ik dank de aanvrager in een brief voor het vertrouwen en maak een afspraak wanneer hij het voorwerp kan komen halen. c. Ik maak een risicoanalyse. 2. U maakt eerst een risicoanalyse, uitgaande van fundamentele vragen: kan het voorwerp in zijn huidige toestand wel op transport, moeten er eerst bepaalde behandelingen gebeuren? Antwoord a kan daarop volgen, als u ook de omstandigheden bij de bruikleennemer kent [beveiliging, klimaatbeheersing, belichting enz.], wie dat ook is, én als de verzekering beantwoordt aan uw voorwaarden Uw punten: a. 3 /b. 0 /c De zilverstukken uit uw collectie lopen na een tijd zwart aan, steeds opnieuw. Wat doet u? a. Ik poets zo weinig mogelijk en pas als het stuk helemaal zwart en ontoonbaar is geworden. Zo vermijd ik een te frequente manipulatie. b. Ik wrijf elk stuk met een geïmpregneerde zilverpoetsdoek op telkens als de eerste sporen van verkleuring zichtbaar worden. c. Ik laat de poetsers elk stuk regelmatig grondig opblinken met commerciële poetswatten. 3. Zwart uitgeslagen zilver vereist een uitgebreide poetsbeurt met sterke producten. Antwoord b is een doeltreffende én voorzichtige methode omdat u niet wacht tot alles zwart is aangelopen waardoor er slechts een lichte poetsbeurt nodig is. Commerciële poetswatten bevatten meestal schuurmiddelen en ammoniak. Achtergebleven resten kunnen het metaal aantasten. Uw punten: a. 3 /b. 5 /c. 0 7

8 f DE VRAGEN 4. Hoe zorgt u ervoor dat de ruimte waar u uw collectie bewaart, net blijft? a. Ik laat de vloeren en legplanken met water, dweilen en natte doeken wekelijks grondig schoonmaken, zodat al het stof verdwijnt. b. Ik laat de vloeren met een keerborstel en de legplanken met een plumeau schoonmaken. c. Ik laat de ruimte stofzuigen en de legplanken met een stofdoek schoonvegen. 5. U heeft een glazen karaf of een ander broos voorwerp laten vallen. Het voorwerp ligt in stukken op de vloer. Wat nu? a. Ik laat alles liggen, sluit de ruimte af en haal er een deskundige bij. b. Ik probeer alle stukken onmiddellijk bijeen te rapen en ze weer aan elkaar te lijmen, zodat niets verloren raakt. c. Ik raap alle stukken bijeen en stop ze in een grote omslag, zodat ik zeker geen stukken kwijtraak. DE ANTWOORDEN 4. Vermijd zoveel mogelijk vocht in gesloten ruimtes, om schommelingen in de luchtvochtigheid te beperken. Keren en afstoffen veroorzaken/verplaatsen veel stof. Uw punten: a. 0 /b. 3 /c Probeer nooit zelf te restaureren, hoe voorlopig ook, als u geen restaurator bent. Meestal veroorzaakt u dan meer kwaad dan goed. Scherven samen opbergen kan bij de minste onvoorzichtigheid leiden tot meer breuken en stukken, tenzij u elke scherf afzonderlijk verpakt en vooraf op het omslag identificatiegegevens noteert. Uw punten: a. 5 /b. 0 /c. 3 UW SCORE Behaalde u tussen 21 en 25 punten? Dan handelt u duidelijk met kennis van zaken. Blijf u informeren en bijscholen, al was het maar omdat de techniek niet stilstaat. Op p. 17 tot 19 vindt u interessante websites en publicaties waar u meer informatie over behoud en beheer vindt. Behaalde u tussen 15 en 20 punten? Wat u doet is aanvaardbaar, maar u kan uw kennis steeds verruimen aan de hand van cursussen en vakliteratuur. Ook in deze brochure geven we op p. 15 en 16 al interessante tips. Op p. 17 tot 19 vindt u websites en publicaties waar u meer informatie over behoud en beheer vindt. Behaalde u tussen 0 en 14 punten? Dan mist u de elementaire kennis over behoud en beheer. U doet er goed aan een externe deskundige om advies te vragen. Op p. 18 vindt u contactgegevens van organisaties en personen die u hierbij kunnen helpen. 8 ALS HET MAAR GEZOND IS

9 > Behaalde u in de twee delen samen maximum 28 punten? Dan betekent dit dat u uw collectie beter elders zou onderbrengen en dat u haar op een aangepaste wijze zou moeten kunnen beheren. We raden u aan een conservator, archivaris of de cultuurbeleidscoördinator in uw stad of gemeente te contacteren en samen naar oplossingen te zoeken. DE MORAAL VAN HET TESTVERHAAL We moeten het durven erkennen: de toestand van en in veel van onze depots/bewaarplaatsen kan vaak heel wat beter. Met een minimum aan middelen en kennis kunnen er veel evidente ingrepen gebeuren die al een ingrijpende verbetering betekenen: een betere plaatsing en behandeling van objecten, interne afspraken, het weren van licht, geringe schommelingen van de temperatuur en de relatieve vochtigheid Als er grotere ingrepen en dus meer middelen nodig zijn, bijvoorbeeld een verbouwing, kan er op langere termijn worden gewerkt, waardoor de middelen gespreid kunnen worden. Aarzel niet om advies te vragen. Op p. 18 vindt u adressen van organisaties die u hierbij kunnen helpen. 9

10 EEN GOED DEPOT? van K APITAAL belang Honderden mensen engageren zich vandaag in Vlaanderen voor het behoud en beheer van het cultureel erfgoed. Ze doen dat in openbare instellingen, in privéorganisaties, als individuele eigenaar-verzamelaar Het zijn professionelen, liefhebbers en vrijwilligers. Het werk van al deze bewaarders is paradoxaal: het is onzichtbaar, maar ook bijzonder zichtbaar. Onzichtbaar, omdat het zich afspeelt achter deuren en muren waar bezoekers normaal geen toegang toe hebben: in het depot, de ruimte waar zich het verborgen deel van de collectie bevindt. Dat maakt het voor veel mensen ook overheden moeilijk om zich het werk voor te stellen. Maar de resultaten van dat behoud-enbeheerwerk zijn ook erg zichtbaar: zonder bewaarders geen tentoonstellingen, geen vaste museum- en privé-collecties, geen reizende kunstwerken. Kortom, zonder deze conservatoren hebben we op den duur geen toonbaar erfgoed meer. En als erfgoed pas erfgoed wordt in de relatie met mensen [daar is veel voor te zeggen], dan zijn erfgoedbeheerders laten we de bewaarders zo noemen relatietherapeuten. Zij staan mee in voor de gezondheid van een van de partners en helpen om de relatie duurzaam te maken. Veel mensen kijken op als ze de cijfers horen: naar schatting 90% van ons erfgoed bevindt zich, meestal verdoken, in depots. Het gaat dus om een gigantische hoeveelheid. Uit het oog, uit het hart: depotcollecties worden wel eens op de achtergrond geschoven als het erom gaat mensen en middelen in te zetten. Zo komt het dat we in Vlaanderen een achterstand hebben op dit vlak. Dat is menselijk, maar ook van een kortzichtigheid die nadenkende mensen moeten kunnen overstijgen. Dat gebeurt de jongste tijd ook. Het ogenschijnlijk rustige leven van depotobjecten houdt immers gevaren in als er niet voldoende voor hen en hun omgeving wordt gezorgd. Bepalend is in veel gevallen het engagement van wie er verantwoordelijkheid voor draagt. Gelukkig zijn er veel geëngageerde mensen Conserveren is behalve een beroep ook een houding. 10 ALS HET MAAR GEZOND IS

11 > Met een thermohygrograaf kunt u regelmatig warmte en vochtigheid controleren. > Regelmatige controle = snel kunnen ingrijpen in geval van beschadigingen, bijvoorbeeld door houtworm. Waarom is cultureel erfgoed het waard dat we er aandacht voor hebben en middelen voor inzetten? Dat we het in al die depots behouden en beheren, en dat we het met een breed publiek in contact brengen? Omdat het mee ons collectief en soms persoonlijk geheugen uitmaakt en dus een vitale functie voor onze samenleving heeft. Omdat het erfgoed een letterlijk waardevolle inspiratiebron is. Omdat wij ook verantwoordelijk zijn voor de generaties na ons, net zoals voor wat we van onze voorgangers kregen. Daarom moeten we er middelen, mensen en tijd in investeren. In het verleden dat ook onze toekomst is. Cultureel erfgoed is kapitaal. Daarom is de zorg ervoor van kapitaal belang. > Breekbaar porselein wordt het best op polyethyleenschuim gestapeld. > Grote klimaatschommelingen brachten schade toe aan deze tafel met inlegwerk van schildpad. 11

12 troeven van een goed beheerd depot OVERZICHT ENINZICHT X X X X X X Inzicht in en een overzicht van de hele [geregistreerde] collectie kan leiden tot een intenser gebruik ervan. Problemen in verband met behoud en beheer worden sneller ontdekt. Inzicht in de mogelijke problemen maakt maatregelen mogelijk en voorkomt verkeerde handelingen en dus schade. Een goed overzicht maakt selecteren mogelijk: wat moet bewaard blijven, wat mag weg, wat krijgt beter een andere bestemming? U heeft zicht op de inzetbaarheid van voorwerpen voor vaste en tijdelijke tentoonstellingen en voor bruikleen. Als er voldoende historische bronnen zijn die bovendien ook effectief met het voorwerp kunnen worden verbonden, heeft u inzicht in de context van voorwerpen en aandacht voor de verhalen die ermee verbonden zijn. Dat is nodig om voorwerpen voor mensen te doen spreken. 12 ALS HET MAAR GEZOND IS

13 u > Gun schilderijen voldoende ruimte. Hang ze bij voorkeur op. ok 13

14 u > Kledij hoort thuis in kasten, op kapstokken omwonden met synthetische watten en met voor elk stuk een katoenen hoes. ok > Baalkatoen en klittenband zijn wonderdoeners als u een ruimte wilt verduisteren. 14 ALS HET MAAR GEZOND IS u ok

15 TIPS f f f f f f f f f f gezond verstand voor een gezond depot 1DE RUIMTE de vijf geboden f Zorg voor een geschikte ruimte. Gecompartimenteerd, groot genoeg, weinig licht, beheersbare verwarming. De aanwezigheid van waterleidingen [afvoer, cv ] vormt een risico. f Zorg voor een stabiel klimaat: temperatuur max. 20 en luchtvochtigheid ca. 50/55%. En volg het klimaat op door het te meten. f Geef elk voorwerp een vaste plaats, die u ook aangeeft in de inventaris. Dan vindt u de voorwerpen makkelijker terug en merkt u sneller onregelmatigheden op. f Gebruik de depotruimte alleen als depotruimte. En dus niet als doorvoerplek, voor andere activiteiten of voor de opslag van ander materiaal. f Leg met een intern reglement procedures vast voor bewegingen in het depot. Een vaste route,minimum twee personen aanwezig, sleutelbeheer 2DE DINGEN de zeven verboden f Plaats voorwerpen nooit op de grond maar op passend materiaal [rekken, palletten, in ladekasten ] En zeker op 15 cm van het vloeroppervlak. f Poets voorwerpen niet met water. Informeer u over geschikte onderhoudsmethoden en -producten voor bepaalde materialen. f Plaats voorwerpen niet in de zon en stel ze niet bloot aan UV-straling. Licht is altijd schadelijk. f Laat kwetsbare objecten niet onafgedekt. Afdekken kan o.a. met katoen of melinex. f Knutsel nooit op eigen houtje aan [gebroken, beschadigde ] objecten. Preventiemaatregelen liggen binnen ieders bereik, specialistenzorg niet. f Leen geen voorwerpen uit zonder overeenkomst met de bruikleennemer. Over o.m.: verzekering, transport en klimaatomstandigheden. f Laat geen voorwerp vertrekken zonder contractuele afspraken met een transporteur. Over: verpakking, uitrusting vrachtwagen, traject, begeleiding, verzekering 15

16 > Een speciale stofzuiger reinigt kledij. Maak de objecten schoon met aangepast materiaal. > Objecten verplaatsen doe je beter met z n tweeën 3DE MENSEN de negen depotwerken f Registreer wat u heeft, mét van elk voorwerp een foto. En vraag bruikleennemers als wederdienst om een goede, publiceerbare foto van uw voorwerp. f Stel één persoon aan als eindverantwoordelijke voor de collectie in het depot. Maar niet als de enige kenner van uw depot! f Controleer regelmatig het depot en meet regelmatig de klimaatomstandigheden. Gevaren: schade door insecten of oprukkende schimmel, stof en vuil, diefstal, natuurlijk verval. f Draag steeds handschoenen als u objecten manipuleert, verplaatst, controleert. Behalve bij erg gladde voorwerpen [glas, keramiek] zijn katoenen handschoenen aan te bevelen. f Stel criteria op om aangeboden voorwerpen al dan niet aan te nemen én om stukken af te stoten. Deze criteria maken deel uit van een collectieplan. f Informeer al uw personeelsleden over het belang van behoud en beheer. Rondleiding, uitleg, demonstraties, voorbeelden i.v.m. bewaaromstandigheden en correcte handelingen. Dit is ook van belang voor een eventuele externe onderhoudsploeg! f Zorg voor een passende beveiliging. Mechanische middelen, kluizen, alarm, sleutelbeheer, bezoek van derden alleen onder begeleiding enz. f Maak klare afspraken met politie en brandweer. Wat doet u het eerst bij brand, waterschade, diefstal enz.?. f Hang voldoende leesbare plattegronden in het depot. Met vluchtwegen, waterpunten, oriëntatiepunten f Contacteer deskundigen bij schade of twijfel. Begin dus nooit zelf te restaureren als u geen deskundige bent. 16 ALS HET MAAR GEZOND IS

17 MEER INFO? Met dit boekje willen we uw belangstelling wekken voor de problematiek van behoud en beheer. Hieronder vindt u websites, publicaties en adressen van organisaties die u verder kunnen helpen om uw specifieke vragen te beantwoorden. Uiteraard is dit geen volledige lijst. Maar de vermelde sites, publicaties en organisaties zullen u ongetwijfeld op hun beurt weer verder helpen. websites Culturele Biografie Vlaanderen vzw, steunpunt voor archiefinstellingen, bewaarbibliotheken, documentatiecentra, erfgoedcellen en musea. U kan deze website raadplegen voor een update van onderstaande websites. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), met fotoen expertisedatabanken. Instituut Collectie Nederland Monumentenwacht Vlaanderen Interieur Preserving my heritage - de website van het 'Canadian Conservation Institute Museums, Libraries and Archives Council CoOL- Conservation OnLine: resources for conservation professionals Minnesota Historical Society Conservation Department Museum Security Network Conserve O Grams Collection Care - de website van het 'Northern States Conservation Center' [USA] 17

18 adressen Culturele Biografie Vlaanderen vzw Huis den Rhyn Hofstraat 15, 2000 Antwerpen f Leon Smets, consulent behoud en beheer T , leon.smets@erfgoednet.be Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium Jubelpark 1, 1000 Brussel f Marina Van Bos, werkleider departement laboratoria T , marina.vanbos@kikirpa.be Monumentenwacht Vlaanderen vzw Erfgoedhuis Den Wolsack Oude Beurs 27, 2000 Antwerpen f T secretariaat.vlaanderen@monumentenwacht.be Monumentenwacht Antwerpen f T , mowa.antwerpen@skynet.be Monumentenwacht Limburg f T , mowa@limburg.be Monumentenwacht Oost-Vlaanderen f T , monumentenwacht@oost-vlaanderen.be Monumentenwacht Vlaams-Brabant f T , monumentenwacht@vl-brabant.be Monumentenwacht West-Vlaanderen f T , monumentenwacht@west-vlaanderen.be Provinciebestuur Antwerpen Dienst Cultureel Erfgoed Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen f Annemie Adriaenssens, consulent musea T anna-maria.adriaenssens@admin.provant.be f Marc Mees, kerkelijk erfgoed T , marc.mees@admin.provant.be f Annemie Van Dyck T , annemie.vandyck@admin.provant.be Provinciebestuur Limburg Provinciaal Centrum Cultureel Erfgoed Willekensmolenstraat 140, 3500 Hasselt f Anne Milkers, consulent musea T , amilkers@limburg.be Provinciebestuur Oost-Vlaanderen 9de Directie Cultuur en Monumentenzorg Gouvernementstraat 1, 9000 Gent f Anneke Lippens, consulent musea T , anneke.lippens@oost-vlaanderen.be f Mieke Van Doorselaer, consulent musea T mieke.van.doorselaer@oost-vlaanderen.be f Livia Snauwaert, roerend erfgoed [kerkelijk interieur] T , livia.snauwaert@oost-vlaanderen.be Provinciebestuur Vlaams-Brabant Dienst Cultuur Provincieplein 1, 3010 Leuven f Rebecca Schoeters, consulent musea T , rebecca.schoeters@vl-brabant.be Provinciebestuur West-Vlaanderen Afdeling Cultureel Erfgoed Koning Leopold III-laan 41, 8200 Sint-Andries-Brugge f Reinoud Van Acker, consulent musea T reinoud.van_acker@west-vlaanderen.be Vlaamse Gemeenschapscommissie Dienst Cultuur Sainctelettesquare 17, 1000 Brussel f Peggy Voesterzoons, consulent musea T , peggy.voesterzoons@vgc.be 18 ALS HET MAAR GEZOND IS

19 publicaties Verkrijgbaar bij Culturele Biografie Vlaanderen vzw VerzekerDe Bewaring [Brussel/Antwerpen: Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap / Culturele Biografie Vlaanderen vzw, s.d.] Losbladige publicatie in 22 afleveringen over diverse aspecten van de preventieve conservering van objecten. Het waterschadewiel Handig leeswiel met compacte, overzichtelijke aanwijzingen over wat u moet doen bij waterschade in uw museum, depot of archief. Een hebbeding en een must voor elke erfgoedbewaarder! Verkrijgbaar bij Monumentenwacht Vlaanderen vzw Schoon Schip: handleiding voor het courant onderhoud van waardevolle kerkinterieurs [Antwerpen: Monumentenwacht Vlaanderen, 2000] colofon Deze brochure is een uitgave van het samenwerkingsverband tussen Culturele Biografie Vlaanderen vzw, het Provinciaal Centrum Cultureel Erfgoed Limburg en de Musea Stad Antwerpen [Dienst Collectiebeleid - Behoud en Beheer] en de Erfgoedcel Antwerpen. INHOUD REDACTIE FOTOGRAFIE VORMGEVING DRUK Jan Cools, Sofie De Ruysser, Géraldine Leus, Anne Milkers, Leon Smets, Tuur Van Hove Patrick De Rynck Annemie America (stad Hasselt), Monumentenwacht Limburg, Tonny Schouteden (Provinciaal Centrum Cultureel Erfgoed Limburg), Erfgoedcel Antwerpen, Bart Van der Moeren Línk nv Waregem Concordia Roeselare V.U. Jan Cools, Culturele Biografie Vlaanderen vzw Huis den Rhyn, Hofstraat 15, 2000 Antwerpen Wettelijk depot: D/2004/9921/5 19

20 Extra exemplaren van deze brochure kan u aanvragen via info@erfgoednet.be