Denken jullie ook aan de kinderen!

Transcriptie

1 Denken jullie ook aan de kinderen! Een onderzoek naar de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten Naam: Claudia Jansen Studentnummer: ste afstudeerdocent: dhr. mr. E.J. Nicolai 2 de afstudeerdocent: mw. mr. N.H.P.G. Sommers Afstudeermentor: mw. F.A.C. Bergmans Opdrachtgever: Bergmans Mediation Datum: 1 juni 2015

2 Denken jullie ook aan de kinderen! Een onderzoek naar de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten Naam: Claudia Jansen Studentnummer: ste afstudeerdocent: dhr. mr. E.J. Nicolai 2 de afstudeerdocent: mw. mr. N.H.P.G. Sommers Afstudeermentor: mw. F.A.C. Bergmans Opdrachtgever: Bergmans Mediation Datum: 1 juni 2015

3 Een scheiding voelt als een veilig huis dat ineens helemaal verbouwd wordt. Muren eruit, nieuwe vloerbedekking, ander behang. Eerst is het 1 grote puinhoop en dan komt er heel langzaam iets moois tevoorschijn. Laat ons rustig mee verven en vraag ons wat we van het uitzicht vinden. Zo bouwen we met jullie samen aan een nieuw huis. Met hier en daar een barst of een kapotte dakpan. Maar wel warm, veilig en stevig. Een plek waar wij ons weer THUIS voelen Villa Pinedo-

4 Voorwoord Ik herinner het me als de dag van gister toen ik voor het eerst de Juridische Hogeschool binnenstapte voor de open dag. Nu, vier jaar later, overhandig ik mijn scriptie. Gedurende deze vier jaar is mijn interesse voor mediation zodanig gegroeid, dat ik al snel besloot dat ik bij een mediationkantoor wilde afstuderen. De manier waarop de partijen, met behulp van een mediator, hun conflict(en) proberen op te lossen terwijl de communicatie veelal verstoord is, vind ik fascinerend. Tot mijn vreugde mocht ik bij Bergmans Mediation mijn afstudeerstage voldoen, nu was het alleen nog zoeken naar een geschikt onderwerp. Doordat ik een kind van gescheiden ouders ben, weet ik hoe lastig een scheiding voor de kinderen kan zijn. Omdat Bergmans Mediation kinderen in scheidingssituaties erg belangrijk vindt en zelf ook hulpprogramma s aanbiedt, ben ik mij gaan verdiepen in de mogelijkheden om in dat onderwerp een goede afstudeeropdracht te vinden. Samen met Bergmans Mediation en mijn eerste afstudeerdocent heb ik uiteindelijk besloten mijn onderzoek te wijden aan de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten. Daarnaast wilde ik ook kijken hoe hier in de praktijk mee wordt omgegaan, daarom heb ik een aantal juridische professionals geïnterviewd. Ik heb deze juridische professionals onder andere gevraagd in hoeverre zij scheidingskinderen doorverwijzen of wijzen op de mogelijkheden die er zijn aan hulpprogramma s en wat hun gedachten over de inzetbaarheid van hulpprogramma s zijn. Ik hoop met dit onderzoeksrapport te benadrukken op welke manier juridische professionals gebruik kunnen maken van het Nederlandse personen- en familierecht om hulpprogramma s in te zetten. De tijd bij Bergmans Mediation heb ik als zeer prettig ervaren. Graag wil ik dan ook mijn afstudeermentor, mevrouw F.A.C. Bergmans, bedanken voor de kans die zij mij heeft gegeven om bij haar te komen afstuderen en voor de goede begeleiding. Ook wil ik mijn afstudeerdocent, de heer E.J. Nicolai, bedanken voor zijn adviezen en goede feedback. Tot slot wil ik iedereen bedanken die een bijdrage heeft geleverd aan dit onderzoek, in het bijzonder de juridische professionals die ik heb mogen interviewen. Claudia Jansen Breda, juni 2015

5 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1. Inleiding Aanleiding Doelstelling en centrale vraag Werkwijze Leeswijzer 7 2. Hulpprogramma s voor scheidingskinderen Door de overheid gefinancierde hulpprogramma s Particuliere hulpprogramma s Deelconclusie De rechten van scheidingskinderen op grond van het IVRK De totstandkoming van het IVRK Het IVRK in het kort Doorwerking van het IVRK in het nationale recht Belangrijke artikelen uit het IVRK Deelconclusie De rechten van scheidingskinderen op grond van het Nederlandse personen- en familierecht Het recht van kinderen om gehoord te worden Leeftijdsgrens Vertrouwelijkheid De wijze van oproepen en horen Ondersteuning van een bijzondere curator Wanneer een bijzondere curator De wijze waarop een bijzondere curator kan worden aangewezen De taak van een bijzondere curator Pilot bijzondere curator De informele rechtsingang De gezinsvoogd in het kader van ondertoezichtstelling De taak van een gezinsvoogd Het ouderschapsplan Deelconclusie Ervaringen van juridische professionals De manier waarop juridische professionals gebruik maken van het Nederlandse personen- en familierecht om hulpprogramma s in te zetten De gedachten van juridische professionals over de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht bied om hulpprogramma s in te zetten Deelconclusie Conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen Bronnenlijst 46 Bijlage 1 48

6 Samenvatting Jaarlijks zijn er zeventigduizend kinderen die de scheiding van hun ouders meemaken. Voor de kinderen is een scheiding altijd een ingrijpende verandering. Vaak vindt er een verhuizing plaats of komt er een nieuwe partner in beeld. De kinderen kunnen dan gevoelens van rouw, schuld en onzekerheid ervaren. Soms worden de kinderen geconfronteerd met conflicten tussen de ouders. Deze kinderen hebben een groter risico op problemen door de scheiding. De problemen die de kinderen kunnen ervaren zijn loyaliteitsconflicten, agressief gedrag, delinquentie, depressiviteit, slechte schoolprestaties en problemen met het aangaan en onderhouden van sociale relaties. Er zijn veel hulpprogramma s voor scheidingskinderen, die de kinderen kunnen helpen met het verwerken van de scheiding en het voorkomen of verminderen van de problemen. Zo hebben Bureau Jeugdzorg, Kompaan en De Bocht, het Centrum voor Jeugd en Gezin en Juzt verschillende hulpprogramma s ontwikkeld, die zowel de kinderen als de ouders kunnen ondersteunen en begeleiden tijdens en na de scheiding. Deze hulpprogramma s worden door de overheid gefinancierd. Daarnaast zijn er talloze particuliere hulpprogramma s speciaal ontwikkeld voor scheidingskinderen. KIES, Dappere Dino s, het Zandkastelenprogramma, Jonge Helden, Kinderen uit de Knel en Villa Pinedo zijn een aantal van deze particuliere hulpprogramma s. Zowel in het internationale recht als in het nationale recht hebben de kinderen fundamentele rechten verkregen. Het IVRK bestaat uit 54 artikelen die zijn ondergebracht in drie delen. Het eerste deel bevat de essentiële rechten voor de kinderen. De artikelen 3, 5, 6, 12 en 18 IVRK zijn allemaal van groot belang voor scheidingskinderen. Het uitgangspunt in Nederland is, dat het internationale recht automatisch doorwerkt in het nationale recht. Het IVRK heeft hiermee de status van geldend recht. Ook het nationale recht biedt de kinderen een aantal essentiële rechten. Zo hebben kinderen vanaf twaalf jaar, op grond van artikel 809 Rv, het recht om gehoord te worden in aangelegenheden die hen betreffen. De rechter is dus gehouden het kind te horen. De kinderen, waarvan de ouders hun huwelijk of geregistreerd partnerschap ontbinden, krijgen een brief waarin zij worden opgeroepen voor het kinderverhoor. Daarnaast kan de rechter een bijzondere curator benoemen op grond van artikel 1:250 BW wanneer er een belangentegenstelling tussen de ouders en het kind is. Een bijzondere curator kan in die situaties uitkomst bieden. De bijzondere curator heeft meestal een bemiddelende rol, waarbij hij opkomt voor de belangen van het kind. Ook heeft het kind een aantal informele rechtsingangen. Deze informele rechtsingangen zijn vastgelegd in de wet en bedoeld voor kinderen die de leeftijd van twaalf jaar nog niet hebben bereikt. De informele rechtsingangen worden doorgaans benut bij kwesties omtrent het gezag na (echts)scheiding en bij omgang. Indien een kind in zijn ontwikkeling ernstig wordt bedreigd, kan een kind onder toezicht worden gesteld van een gecertificeerde instelling. Door de gezinsvoogd wordt een plan opgesteld, die ervoor moet zorgen dat de bedreiging(en) in de ontwikkeling van het kind afnemen of weggaan. Als de ouders en/of het kind niet voldoende meewerken aan het plan, kan de gecertificeerde instelling een schriftelijke aanwijzing geven. De ouders en de kinderen zijn verplicht deze aanwijzing op te volgen. Tenslotte zijn er ook andere juridische professionals die te maken kunnen krijgen met scheidingskinderen. De ouders wenden zich vaak tot een advocaat of mediator voor het opstellen van het ouderschapsplan. De kinderen dienen te worden betrokken bij het opstellen hiervan. Middels voornoemde rechten krijgen de juridische professionals veelal te maken met scheidingskinderen. Zij zijn degenen die kunnen signaleren dat de kinderen worstelen met gevoelens en/of problemen en hebben daarom de verantwoordelijkheid om de kinderen en de ouders te wijzen op of door te verwijzen naar beschikbare hulpprogramma s. De juridische professionals gaan in de praktijk verschillend om met het wijzen op/ doorverwijzen naar hulpprogramma s. 5

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding van het onderzoek Jaarlijks zijn er circa zeventigduizend thuiswonende kinderen die de (echt)scheiding van hun ouders meemaken. Uit diverse onderzoeken is gebleken, dat deze kinderen op veel gebieden slechter functioneren dan de kinderen waarvan de ouders niet gescheiden zijn. Het blijkt namelijk dat deze kinderen: - op school aanzienlijk slechter presteren; - meer gedragsproblemen hebben; - zich emotioneel en psychisch minder goed voelen; - een lager zelfbeeld hebben; - meer problemen ervaren met sociale relaties. Er bestaan veel hulpprogramma s voor scheidingskinderen. Zo bestaan er programma s die de kinderen lichte ondersteuning bieden bij het verwerken van de scheiding en programma s die de kinderen intensief begeleiden op het moment dat zij door de scheiding met problemen kampen. De verschillende hulpprogramma s kunnen op een bepaalde doelgroep gericht zijn, maar ook op individuen. Mevrouw Bergmans, van Bergmans Mediation, is actief in het bieden van hulp aan scheidingskinderen. Zo is zij Zandkastelencoach, biedt zij individuele begeleiding en is zij de oprichtster van Tussen 2 Huizen. Zij merkt dat er om haar heen weinig juridische professionals zijn die zich inzetten voor scheidingskinderen. Tevens merkt zij dat de juridische professionals weinig kennis hebben van de beschikbare hulpprogramma s. Doordat mevrouw Bergmans geen juridische achtergrond heeft, is zij niet op de hoogte van de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten. Zij vindt het daarom belangrijk om een beeld te krijgen van het juridisch kader, zowel nationaal als internationaal, zodat zij weet welke rechten de kinderen hebben en hoe deze rechten invloed kunnen uitoefenen op de wijze waarop juridische professionals met scheidingskinderen omgaan. 1.2 Doelstelling en centrale vraag Het doel van dit onderzoek is om op 1 juni 2015 een onderzoeksrapport in te leveren, inhoudende de beschikbare hulpprogramma s voor kinderen in (echt)scheidingssituaties, de juridische kaders zowel internationaal als nationaal waarbinnen deze hulpprogramma s ingezet kunnen worden, alsmede de ervaringen van juridische professionals, met name in hoeverre zij gebruik maken van de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s in te zetten, zodat Bergmans Mediation kennis krijgt van de mogelijkheden die het Nederlandse recht biedt aan juridische professionals en zij bij haar netwerkpartners de inzet van hulpprogramma s kan bevorderen. De onderzoeksvraag die hieruit is voortgekomen luidt als volgt: Welke mogelijkheden biedt het Nederlandse personen- en familierecht aan juridische professionals om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten? Om bovengenoemde onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk om op de volgende deelvragen antwoord te geven: 1. Welke hulpprogramma s voor scheidingskinderen zijn er en wat houden deze in? 2. Welke rechten hebben scheidingskinderen op grond van het IVRK? 3. Welke rechten hebben scheidingskinderen op grond van het Nederlandse personen- en familierecht? 3. In hoeverre maken juridische professionals gebruik van de in het Nederlandse personenen familierecht gegeven mogelijkheden om hulpprogramma s voor kinderen in scheidingssituaties in te zetten? 6

8 4. Hoe verhouden de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten zich met de gedachten van juridische professionals inzake de hulpprogramma s en de inzetbaarheid daarvan? 1.3 Werkwijze Om te beginnen heb ik literatuuronderzoek verricht om te constateren welke hulpprogramma s er allemaal bestaan en welke mogelijkheden het Nederlandse personenen familierecht biedt om deze programma s in te zetten. Ik heb hierbij gebruik gemaakt van handboeken, wet- en regelgeving, verdragen, jurisprudentie en websites van instanties die hulp bieden aan scheidingskinderen. Tevens heb ik een empirisch onderzoek verricht. Ik heb vijf juridische professionals (één mediator, één advocaat, één kinderrechter en twee bijzondere curatoren) geïnterviewd om erachter te komen in hoeverre deze professionals gebruik maken van de mogelijkheden die het Nederlandse personen- en familierecht biedt om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten en wat hun gedachten over de inzetbaarheid van deze programma s zijn. Tenslotte zijn naar aanleiding van dit onderzoek aanbevelingen geformuleerd voor zowel Bergmans Mediation als andere juridische professionals. 1.4 Leeswijzer Dit onderzoeksrapport is op de volgende wijze opgebouwd: hoofdstuk 2 bevat een beschrijving van enkele grote hulpprogramma s in de regio Breda. In hoofdstuk 3 wordt beschreven welke rechten scheidingskinderen hebben op grond van het IVRK. In hoofdstuk 4 wordt beschreven welke rechten de kinderen hebben op grond van het Nederlandse personen- en familierecht. In hoofdstuk 5 worden de ervaringen van de juridische professionals beschreven. Zo wordt beschreven in hoeverre de juridische professionals gebruik maken van het Nederlandse personen- en familierecht om hulpprogramma s voor scheidingskinderen in te zetten en er wordt beschreven wat de gedachten van de juridische professionals zijn over de inzetbaarheid van de hulpprogramma s. Hoofdstuk 6 bevat de conclusies en de aanbevelingen. Tot slot bevat hoofdstuk 7 een lijst van de door mij geraadpleegde bronnen. 7

9 2. Hulpprogramma s voor scheidingskinderen Jaarlijks zijn er zeventigduizend kinderen die de scheiding van hun ouders meemaken. Er is sprake van een vechtscheiding (door professionals ook wel conflictscheiding genoemd) wanneer de scheiding zodanige conflicten met zich meebrengt, dat de ouders de belangen van de kinderen en/of van de andere ouder uit het oog verliezen. Voor de kinderen is een scheiding altijd een indringende verandering waarbij de emoties hoog op kunnen lopen. Er vindt vaak een verhuizing plaats van één of beide ouders en soms moeten de kinderen naar een nieuwe school. Bij één of beide ouders kan er een nieuwe partner in beeld komen, mogelijk hebben deze nieuwe partners ook kinderen. De gevoelens die de kinderen vaak ervaren tijdens de scheidingsperiode zijn onzekerheid, rouw en schuld. Niet onbelangrijk om te vermelden is, dat een scheiding niet altijd schadelijk hoeft te zijn voor de kinderen. Soms betekent een scheiding rust na een langdurige tijd van conflicten of wanneer de ouders uit elkaar gaan in harmonie. Voornamelijk de kinderen die vaak geconfronteerd zijn met conflicten tussen de ouders hebben een groter risico op problemen. Dit leidt voor circa 10% van de scheidingskinderen tot negatieve gevolgen, zoals oudervervreemding, loyaliteitsconflicten en ouderverstoting. Verder blijkt uit onderzoek, dat de kinderen die een vechtscheiding van hun ouders hebben meegemaakt een grotere kans hebben op agressief gedrag, delinquentie en roken. Daarnaast hebben deze kinderen een grotere kans op problemen zoals depressiviteit, een laag zelfbeeld, slechte schoolprestatie en problemen met het aangaan en onderhouden van sociale relaties. Tevens hebben de kinderen na de scheiding vaak een zwakkere band met hun ouders. 1 De afgelopen jaren zijn er veel hulpprogramma s ontwikkeld, die de kinderen en de ouders in scheidingssituaties en na de scheiding kunnen ondersteunen en begeleiden. Er zijn hulpprogramma s die lichte ondersteuning bieden, maar er zijn ook hulpprogramma s die intensieve begeleiding bieden. Het soort hulp dat nodig is, is afhankelijk van de problematiek van het kind. Er zijn ook hulpprogramma s ontwikkeld waarbij de ouders betrokken worden of die juist gericht zijn op de ouders. Zo heeft het Nederlands Jeugdinstituut samen met jeugdhulpinstellingen het hulpprogramma Ouderschap Blijft ontwikkeld. Dit is een methodiek voor omgangsbemiddeling en omgangsbegeleiding. Hoewel de effectiviteit van de meeste hulpprogramma s nog niet door middel van wetenschappelijk onderzoek is gebleken, hebben de juridische professionals die ik in het kader van dit onderzoek heb geïnterviewd positieve ervaringen met de hulpprogramma s waarmee zij in aanraking komen. In de volgende paragraven worden enkele bekende hulpprogramma s binnen het arrondissement Zeeland- West-Brabant beschreven. Een aantal van deze hulpprogramma s zijn zowel regionaal als landelijk actief. 2.1 Door de overheid gefinancierde hulpprogramma s Bureau Jeugdzorg: Expeditie Scheiden Sinds maart 2013 werkt Bureau Jeugdzorg met Expeditie Scheiden. 2 Dit is een werkwijze die wordt gehanteerd bij de uitvoering van een ondertoezichtstelling bij scheidingsconflicten. De uitgangspunten die bij deze werkwijze centraal staan zijn: de focus ligt op het kind, beide ouders moeten verplicht deelnemen aan gezamenlijke gesprekken, er worden duidelijke kaders gesteld en er wordt scheidingseducatie aangeboden. Allereerst vindt er een startgesprek plaats met beide ouders. Tijdens dit gesprek krijgen de ouders een voorlichting over de effecten die een scheiding op de kinderen kan hebben. Vervolgens vinden er vervolgbijeenkomsten plaats, waarbij beide ouders aanwezig zijn (eventueel samen met hulpverlening) om de samenwerking van de ouders te verbeteren. Er vinden ook individuele gesprekken met de kinderen plaats. De inhoud van deze gesprekken wordt, met toestemming van de kinderen, in de gesprekken met de ouders ingebracht. Ook kan het 1 De Kinderombudsman 2014, p De Kinderombudsman 2014, p

10 kind, indien hij daar emotioneel gezien toe in staat is, zelf zijn gevoelens verwoorden in een gesprek met de ouders. Desgewenst kunnen de kinderen emotionele ondersteuning krijgen middels een apart hulpprogramma. De focus van Expeditie Scheiden ligt niet op het oplossen van de conflicten, maar op een snelle afronding van de ondertoezichtstelling door een gezamenlijk ouderschap vorm te geven vanuit de behoeftes van de kinderen. Deze werkwijze wordt onder andere bij Bureau Jeugdzorg Breda en Bureau Jeugdzorg Roosendaal gehanteerd. Centrum voor Jeugd en Gezin Breda In 2007 besloot de Rijksoverheid, dat er in iedere Nederlandse gemeente een Centrum voor Jeugd en Gezin moest komen. De aanleiding hiervoor was een aantal dodelijke incidenten met kinderen. Jeugdzorginstellingen werkten te weinig samen, waardoor er met gezinsproblemen soms te lang niets werd gedaan. Het Centrum voor Jeugd en Gezin is een centrum waar iedereen terecht kan met opgroei- en opvoedingsvragen. 3 Het Centrum voor Jeugd en Gezin richt zich op kinderen en jongvolwassenen van negen maanden tot drieëntwintig jaar. De doelen van het centrum zijn: voorkomen dat vragen en problemen die nog van kleine aard zijn erger worden en de instellingen en de professionals die hulp bieden aan gezinnen beter te laten samenwerken. Gemeenten hebben de vrijheid om het Centrum voor Jeugd en Gezin naar eigen inzicht in te richten. Bij het centrum kunnen de kinderen, de jongvolwassenen, de ouders en de opvoeders terecht met hun vragen. Samen met de deskundigen wordt er naar oplossingen gezocht. De deskundigen beschikken over de nodige kennis en ervaring, waardoor ze hun cliënten op maat kunnen adviseren en begeleiden. De deskundigen geven handreikingen en ondersteuning en kunnen de cliënten doorverwijzen naar passende zorg. Via het Centrum voor Jeugd en Gezin kunnen de kinderen, de jongvolwassenen en de ouders in contact komen met andere kinderen, jongvolwassenen en ouders. Op deze manier kunnen zij ervaringen uitwisselen en elkaar vragen stellen. Omdat het Centrum voor Jeugd en Gezin nog maar kort bestaan, is er nog geen wetenschappelijk onderzoek naar de effectiviteit beschikbaar. Kompaan en De Bocht Kompaan en De Bocht werkt nauw samen met gemeenten. De gemeenten financieren Kompaan en De Bocht door zorg in te kopen. De kinderen en de ouders kunnen voor diverse problematieken terecht bij deze instelling. Zo zijn er hulpprogramma s voor (kinder)mishandeling, grensoverschrijdend seksueel gedrag, woonbegeleiding, opvoedingsondersteuning, gedragsproblemen of gedragsstoornissen en omgangsbegeleiding. 4 Dit is slechts een gedeelte van de onderwerpen waarin Kompaan en De Bocht hulp biedt. Hieronder zal ik een aantal programma s beschrijven, die interessant zijn voor scheidingskinderen en hun ouders. Van onderstaande hulpprogramma s zijn er nog geen wetenschappelijke onderzoeken naar de effectiviteit beschikbaar. Kompaan en De Bocht: Intensieve Omgangsbegeleiding Dit hulpprogramma is voor ouders die veel problemen ondervinden door de scheiding en voor kinderen van nul tot achttien jaar. Kompaan en De Bocht helpt de ouders met het in kaart brengen van de situatie, zoekt mee naar oplossingen en begeleidt de omgang tussen de ouders en de kinderen. Kompaan en De Bocht: Spelobservatie Speltherapie is voor kinderen tussen de drie en vijftien jaar, die het lastig vinden om onder woorden te brengen met welke gevoelens en problemen ze zitten. Deze kinderen hebben vaak een gevoel van schaamte. Via speltherapie wordt geprobeerd om op een laagdrempelige manier over de gevoelens en de problemen te praten. De speltherapie wordt gegeven door een gedragsdeskundige van Kompaan en De Bocht. Middels diverse 3 Over CJG, geraadpleegd op 5 mei 2015, 4 Hulpvormen, geraadpleegd op 5 mei 2015, 9

11 spelletjes observeert de gedragsdeskundige het kind en probeert er achter te komen wat de gevoelens en de problemen zijn en waar deze vandaan komen. De gedragsdeskundige let hierbij op de omgangsmanieren en de reacties van het kind. Het kind zal zich spelenderwijs open durven te stellen. Als duidelijk is met welke gevoelens en problemen het kind kampt, wordt er een behandelplan opgesteld. Kompaan en De Bocht: Intensieve Begeleiding Jeugdige Dit hulpprogramma is voor kinderen vanaf vijftien jaar en hun ouders/verzorgers. Soms krijgt een kind te maken met problemen waar hij niet meer zelf uitkomt. De school, de ouders en de omgeving krijgen ook geen vat meer op het kind. In deze situaties kan het nodig zijn dat het kind intensief begeleid wordt. Er wordt dan veel aandacht gegeven aan de problemen van het kind. De problemen waar het kind mee kampt kunnen onder andere zijn: schoolverzuim en/of buitensporig gebruik van alcohol en/of drugs. Tijdens de intensieve begeleiding wordt gezocht naar de redenen achter het gedrag van het kind. Daarna wordt er samen met het kind en zijn omgeving een behandelplan opgesteld. Het doel van het behandelplan is het kind weerbaar en sterk maken, zodat hij positief de toekomst in kan gaan en zich op een goede manier verder kan ontwikkelen. Indien het kind niet meer overweg kan met zijn gezin, kijkt Kompaan en De Bocht of er een manier is om het hele gezin te helpen. Kompaan en De Bocht: Groepstherapie voor jeugdigen met sociaal- emotionele problemen Dit hulpprogramma is voor kinderen tussen de acht en achttien jaar en hun ouders/verzorgers. Kinderen kunnen moeite hebben met het leggen van sociale contacten. Deze kinderen zijn vaak in zichzelf gekeerd en/of hebben een laag zelfbeeld. Voor de kinderen is het lastig om hier zelf uit te komen. Kompaan en De Bocht wil het kind de kracht weer laten vinden om met een positief beeld in het leven te staan. Door middel van groepstherapie kan het kind samen met lotgenoten ervaringen delen en herkennen. Samen gaan zij op zoek naar manieren om de hindernissen te passeren. Juzt: Jij en Scheiding (!JES)!JES is een hulpverleningsprogramma voor kinderen in scheidingssituaties tussen de acht en dertien jaar. 5 Deze kinderen worden begeleid in hun sociaal - emotionele ontwikkeling. Er worden bijeenkomsten met lotgenoten georganiseerd. De groep bestaat uit zes tot acht kinderen onder leiding van twee cursusleiders. Verschillende thema s zoals loyaliteit, schuldvraag, nieuwe partners en contact met de ouder waarbij het kind niet woont komen tijdens deze bijeenkomsten aan bod. Het hulpprogramma is bedoeld om de negatieve gevolgen van de scheiding zoveel mogelijk te voorkomen en de kinderen te ondersteunen bij het verwerken van de scheiding. Elk kind krijgt een werkboek waarin informatie en opdrachten staan. De duur van dit hulpprogramma is gemiddeld vier maanden. Eén keer in de week vindt er een bijeenkomst plaats van anderhalf uur. In totaal zijn er zes bijeenkomsten voor de kinderen en drie bijeenkomsten voor de ouders. Tijdens de ouderbijeenkomsten worden de ouders geïnformeerd over de voortgang en de ontwikkeling van hun kind en krijgen zij een voorlichting over de effecten die een scheiding op de kinderen kan hebben. Ook de ouders worden voorzien van een werkboek waar informatie en opdrachten in staan. Juzt: Ouderschap blijft Ouderschap Blijft is een hulpverleningsprogramma voor ouders met kinderen tot achttien jaar, die op het punt staan te gaan scheiden of al gescheiden zijn en die zelf niet in staat zijn om goede afspraken over de zorg en de opvoeding vast te stellen. 6 Het doel van Ouderschap Blijft is, om in tien tot vijftien gesprekken van anderhalf uur de ouders te leren hoe zij gezamenlijk invulling kunnen blijven geven aan het ouderschap waarbij de belangen 5 Moduleboek, geraadpleegd op 5 mei 2015, 6 Moduleboek, geraadpleegd op 5 mei 2015, 10

12 van de kinderen centraal staan. Het is mogelijk om tijdens het programma een ouderschapsplan op te stellen waarmee de ouders na het programma zelfstandig verder kunnen. Juzt: Intensieve Omgangsbegeleiding Dit hulpprogramma is bedoeld voor ouders van kinderen in de leeftijd van nul tot achttien jaar, die in scheiding liggen of al gescheiden zijn en waarbij de omgang tussen het kind en de ouder waarbij het kind niet woont problematisch verloopt of niet plaatsvindt. 7 Het programma biedt hulp bij de omgang tussen het kind en de uitwonende ouder. Tegelijkertijd worden de ouders ondersteund in het verbeteren van de communicatie onderling. Het hoofddoel van dit programma is, dat het kind omgang krijgt met de uitwonende ouder volgens de afspraken die de ouders zijn overeengekomen. De omgangsbegeleiding vindt op een neutrale, veilige en kindvriendelijke locatie plaats. Dit betekent dat de omgangsbegeleiding niet in de thuissituatie plaatsvindt, maar op een locatie van Juzt. In een later stadium kan, mits alle partijen daarmee instemmen, de omgangsbegeleiding plaatsvinden in de thuissituatie. Er vinden tussen de vierentwintig en zevenentwintig contacten plaats. Het traject duurt gemiddeld tien maanden. 2.2 Particuliere hulpprogramma s Kinderen in Echtscheiding Situatie (KIES) KIES is een particulier hulpprogramma waarbij scheidingskinderen tussen de vier en achttien jaar begeleiding kunnen krijgen bij het verwerken van de scheiding. 8 Het doel van KIES is, om problemen naar aanleiding van de scheiding te voorkomen door de kinderen te ondersteunen in hun situatie. Tijdens acht bijeenkomsten van ongeveer anderhalf uur leren de kinderen onder andere de scheiding beter te begrijpen en hoe zij hun gevoelens onder woorden kunnen brengen. Er wordt met groepen van acht tot tien personen onder leiding van twee KIES-coaches gewerkt. De bijeenkomsten vinden veelal plaats op school en onder schooltijd. Tegelijkertijd vinden er informatiebijeenkomsten voor de ouders plaats. Daarnaast kent KIES enkele varianten voor bijzondere groepen. Zo biedt KIES ook omgangsbemiddeling aan. Inmiddels zijn in alle provincies van Nederland KIES-coaches beschikbaar en wordt er volop gezocht naar financiering van buitenaf, zodat de kinderen gratis kunnen deelnemen aan het programma. In 2005 en 2007 is er door de Universiteit Utrecht kleinschalig onderzoek gedaan naar de effecten van het KIES-programma. 9 Hieruit is gebleken dat het hulpprogramma in het algemeen een positief effect heeft op scheidingskinderen. In 2013 is tevens bij de Universiteit Utrecht, een groot onderzoek gedaan naar de effecten van het KIES-programma. 10 Ook uit dit onderzoek is gebleken, dat het programma een positief effect heeft. Dappere Dino s Dappere Dino s is een particulier hulpprogramma voor scheidingskinderen tussen de zes en acht jaar. 11 Het hoofddoel van dit programma is, de problemen die de kinderen als gevolg van de scheiding kunnen krijgen te voorkomen of te beperken. Daarbij kunnen de kinderen steun van leeftijdsgenootjes krijgen die ook in een scheidingsituatie zitten. Daarnaast leren de kinderen probleemoplossende vaardigheden, zodat zij beter met hun gevoelens om kunnen gaan. Wekelijks vindt er een sessie plaats van vijfenveertig minuten. In totaal zijn er twaalf sessies. De sessies worden gegeven in groepen van vier tot zeven kinderen. Hoewel Dappere Dino s hoofdzakelijk gericht is op de kinderen, worden de ouders door middel van een intakegesprek, een ouderbijeenkomst, nieuwsbrieven en een eindgesprek wel betrokken bij het hulpprogramma. De kinderen worden begeleid door een gecertificeerde Dappere-Dino 7 Moduleboek, geraadpleegd op 5 mei 2015, 8 Spruijt en Kormos 2014, p Spruijt 2005, p Van der Valk Spruijt en Kormos 2014, p

13 trainer en een co-trainer. De dappere Dino co-trainer is meestal een leerkracht of een schoolmaatschappelijk werker. Alle trainers moeten een opleiding volgen om de kwaliteit van Dappere Dino s te waarborgen. Het hulpprogramma wordt op meerdere plekken in Nederland gegeven, ook in de regio Breda. 12 In 2011 hebben Klein Velderman en Pannebakker in een TNO-rapport de effectiviteit van Dappere Dino s beschreven. 13 Door middel van een pilotonderzoek werd onderzocht of de scheidingskinderen succesvol ondersteund werden door Dappere Dino s. Zowel de kinderen als de ouders waren positief over het hulpprogramma. Het Zandkastelenprogramma Het Zandkastelenprogramma is een particulier hulpprogramma voor kinderen van zes tot en met zeventien jaar. 14 Er wordt gewerkt met vier leeftijdsgroepen: kinderen van zes en zeven jaar, kinderen van acht tot en met tien jaar, kinderen van elf tot en met dertien jaar en kinderen van veertien tot en met zeventien jaar. Ook worden de ouders van de deelnemende kinderen bij het Zandkastenprogramma betrokken. De doelen van het hulpprogramma voor de kinderen zijn: de problemen die voortvloeien uit de scheiding voorkomen of verminderen, helpen bij de verwerking van de scheiding en miscommunicatie tussen de ouders en de kinderen voorkomen. De doelen van het hulpprogramma voor de ouders zijn: het voorkomen of het verminderen van conflicten en miscommunicatie tussen de ouders en de kinderen voorkomen. Het Zandkastelenprogramma wordt gegeven in een workshop van drieënhalf uur, voorafgaand vindt er een ouderbijeenkomst van anderhalf uur plaats. Dertig minuten voor het einde van de workshop voegen de ouders zich bij de workshop. De kinderen krijgen dan de mogelijkheid om hun boodschappen aan de ouders te presenteren. Het hulpprogramma wordt gegeven door coaches op hbo werk- en denkniveau. De coaches volgen een speciale opleiding tot Zandkastelencoach. Het Zandkastelenprogramma is erkend door het Nederlands Mediation Instituut. In heel Nederland zijn Zandkastelencoaches actief. Mevrouw Bergmans, van Bergmans Mediation, is opgeleid tot Zandkastelencoach en biedt deze workshop aan. Er is nog geen onderzoek gedaan naar de effectiviteit van het Zandkastelenprogramma. Jonge Helden: Kameleonprogramma Het Kameleonprogramma van Jonge Helden is een particulier hulpprogramma voor scheidingskinderen van acht tot en met achttien jaar. 15 De doelen van het programma zijn: de problemen die voortvloeien uit de scheiding voorkomen of verminderen, hen manieren aanleren om met stress en problemen om te gaan, het signaleren van problemen, adequaat doorverwijzen en kennis over de scheiding en de kinderen aan de ouders en de school overdragen. Het Kameleonprogramma wordt op school gegeven en is altijd onder schooltijd. Het programma wordt in groepen van negen of tien scheidingskinderen gegeven in zes bijeenkomsten. Tijdens deze bijeenkomsten gaan de kinderen knutselen, spelletjes doen, praten en luisteren. Voorafgaand zijn er individuele intakegesprekken met de kinderen. Voor de ouders is er een twee uur durende ouderavond en bij de laatste bijeenkomst zijn de ouders aanwezig voor een gezamenlijke afsluiting. Bovendien zijn er individuele eindgesprekken met de ouders. Het Kameleonprogramma wordt op meerdere plekken in Nederland gegeven. Er is nog geen wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de effecten van dit hulpprogramma, maar de kinderen die hebben deelgenomen aan dit hulpprogramma zijn enthousiast en geven het programma een 8,8. Lorentzhuis: Kinderen uit de Knel Het hulpprogramma Kinderen uit de Knel van het Lorentzhuis is een particulier hulpprogramma voor ouders en hun kinderen. 16 De ouders komen acht keer bij elkaar, deze 12 Ouders, geraadpleegd op 5 mei 2015, 13 Klein Velderman en Pannebakker 2011, p Spruijt en Kormos 2014, p Spruijt en Kormos 2014, p Het project, geraadpleegd op 5 mei 2015, 12

14 bijeenkomsten duren twee uur. Tijdens deze ouderbijeenkomsten komen ook de kinderen bij elkaar. De doelen van dit hulpprogramma voor de ouders zijn: oplossingen vinden voor terugkerende problemen en de verwoestende patronen proberen te doorbreken. De belangen van de kinderen staan altijd centraal tijdens de bijeenkomsten. De groep wordt begeleid door twee therapeuten. Zij geven de ouders informatie, oefeningen en opdrachten. Tegelijkertijd maken de kinderen tekeningen, posters, films, theater en muziek omtrent het thema ouders die strijden. Daarnaast kunnen de kinderen ervaringen met elkaar delen. Na acht bijeenkomsten vindt er een evaluatie plaats en wordt er gekeken of de ouders en de kinderen een vervolgtraject nodig hebben. Een wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van dit hulpprogramma is nog niet beschikbaar Villa Pinedo Villa Pinedo is een online platform voor jongeren van gescheiden ouders en wordt tevens onderhouden door de jongeren. 17 Op het online platform vinden de jongeren informatie over scheiden, blogs, verhalen van andere jongeren, foto s, filmpjes enzovoort. Een deel van de website is speciaal voor de ouders. De ouders kunnen daar informatie vinden en ervaringen uitwisselen. Het doel van Villa Pinedo is, dat de jongeren ervaringen uit kunnen wisselen met andere jongeren. Daarnaast is Villa Pinedo dé plek waar de jongeren advies aan de ouders kunnen geven over hoe zij om kunnen gaan met hun kinderen tijdens en na de scheiding. Het online platform biedt de jongeren een plek waar zij in het middelpunt staan. Door middel van activiteiten, georganiseerd door Villa Pinedo, komen de jongeren in contact met soortgenoten. Zo kunnen de jongeren elkaar persoonlijk zien, verhalen uitwisselen en elkaar advies geven. Op deze manier wil Villa Pinedo voorkomen dat de jongeren last krijgen van de scheiding van hun ouders. Het online platform is vierentwintig uur per dag toegankelijk. Een wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van Villa Pinedo is nog niet beschikbaar. 2.3 Deelconclusie Jaarlijks zijn er zeventigduizend kinderen die de scheiding van hun ouders meemaken. Voor de kinderen heeft een scheiding altijd een enorme impact. In sommige gevallen leidt een (vecht)scheiding tot ernstige problematiek bij de kinderen. Problemen waar de kinderen mee te maken kunnen krijgen zijn: loyaliteitsconflicten, schuldgevoelens, slechte schoolprestaties, depressiviteit en problemen met het aangaan en onderhouden van sociale relaties. De afgelopen jaren zijn er veel hulpprogramma s ontwikkeld, die de kinderen en de ouders kunnen ondersteunen en begeleiden tijdens en na de scheiding. Zo werkt Bureau Jeugdzorg met de werkwijze Expeditie Scheiden. Deze werkwijze wordt gehanteerd bij de uitvoering van een ondertoezichtstelling bij scheidingsconflicten. Bij het Centrum voor Jeugd en Gezin kunnen de ouders en de kinderen terecht voor vragen. Vervolgens wordt er samen met deskundigen gezocht naar geschikte oplossingen. Bij Kompaan en De Bocht kunnen de kinderen en de ouders voor diverse problematieken terecht. Zo bieden zij bijvoorbeeld intensieve omgangsbegeleiding, speltherapie, groepstherapie voor kinderen met sociaalemotionele problemen en intensieve begeleiding aan jeugdigen die kampen met diverse problemen waar ze zelf niet meer uit kunnen komen. Juzt werkt met verschillende hulpprogramma s zowel voor scheidingskinderen als voor hun ouders. Zo biedt Juzt het hulpprogramma!jes aan. Dit is een hulpprogramma voor kinderen tussen de acht en dertien jaar. Deze kinderen worden begeleid in hun sociale en emotionele ontwikkeling. Juzt biedt ook intensieve omgangsbegeleiding en het hulpprogramma Ouderschap Blijft aan. Dit laatste programma is voor de ouders die moeite hebben met het maken van goede afspraken omtrent de zorg en de opvoeding van hun kinderen. Naast hulpprogramma s die door de overheid gefinancierd worden, zijn er ook diverse particuliere hulpprogramma s. Zo is KIES een hulpprogramma waarbij scheidingskinderen 17 Spruijt en Kormos 2014, p

15 tussen de vier en achttien jaar begeleiding kunnen krijgen bij het verwerken van de scheiding. Dappere Dino s is een hulpprogramma voor scheidingskinderen tussen de zes en acht jaar. Het hoofddoel van dit programma is, de problemen die kinderen als gevolg van de scheiding kunnen krijgen voorkomen of beperken. Het Zandkastelenprogramma is een hulpprogramma voor kinderen tussen de zes en zeventien jaar. De doelen van dit hulpprogramma voor de kinderen zijn: de problemen die voortvloeien uit de scheiding voorkomen of verminderen, helpen bij de verwerking van de scheiding en miscommunicatie tussen de ouders en de kinderen voorkomen. Ook de ouders van de kinderen worden bij dit hulpprogramma betrokken. Het Kameleonprogramma van Jonge Helden is een hulpprogramma voor scheidingskinderen van acht tot en met achttien jaar. De doelen van dit programma zijn: de problemen die voortvloeien uit de scheiding voorkomen of verminderen, hen manieren aanleren om met stress en problemen om te gaan, het signaleren van problemen, adequaat doorverwijzen en kennis over de scheiding en de kinderen aan de ouders en de school overdragen. Kinderen uit de Knel van het Lorentzhuis is een hulpprogramma voor scheidingskinderen en hun ouders. De doelen van dit hulpprogramma voor de ouders zijn: oplossingen vinden voor terugkerende problemen en de verwoestende patronen proberen te doorbreken. De kinderen maken onder andere posters en muziek en kunnen ervaringen met elkaar uitwisselen. Tenslotte is het hulpprogramma Villa Pinedo een online platform waar de jongeren informatie over scheiden kunnen vinden en ervaringen met elkaar kunnen delen. 14

16 3. De rechten van scheidingskinderen op grond van het IVRK 3.1 De totstandkoming van het IVRK In 1924, na de Eerste Wereldoorlog, werd de Verklaring voor de Rechten van het Kind, ook wel de Verklaring van Genève genoemd, aangenomen door de Assemblee van de Volkenbond. De verklaring was een reactie op de Eerste Wereldoorlog en de gevolgen die deze oorlog voor de kinderen had. Hoewel de verklaring niet alleen van toepassing was op oorlogssituaties, werd de inhoud sterk beïnvloed door de ervaringen met de Eerste Wereldoorlog. De bepalingen in de verklaring waren niet geformuleerd als rechten van kinderen, maar als plichten, die gericht waren tot alle staten en burgers en die ook door hen geaccepteerd werden. 18 Na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd direct geprobeerd om de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (de opvolger van de Volkenbond) een hervormde Verklaring van de Rechten van het Kind aan te laten nemen. De Verenigde Naties zijn een organisatie die bestaan uit politici van verschillende landen. De Verenigde Naties hebben als doel vrede en veiligheid wereldwijd te waarborgen. De Algemene Vergadering van de Verenigde Naties nam echter pas op 20 november 1959, unaniem, de hervormde verklaring aan. De Verklaring verschilde inhoudelijk aanzienlijk van de voorafgaande verklaring. De bepalingen in deze verklaring zagen namelijk niet louter op de materiële behoeften van de kinderen, maar eveneens op de immateriële behoeften. 19 Het Internationaal Verdrag Inzake de Rechten van het Kind (verder genoemd IVRK) werd op 20 november 1989 aangenomen door de Verenigde Naties en trad in werking op 2 september De rechten van kinderen waren hiermee niet meer vastgelegd in een verklaring, maar in een verdrag. Een verdrag is namelijk juridisch bindend voor de staten die het verdrag ratificeren. Deze staten zijn partij bij het verdrag en zijn gehouden tot toepassing en naleving van de verplichtingen die voortvloeien uit het verdrag. Juridisch gezien heeft een verklaring namelijk geen verplichtende inhoud. 20 In paragraaf 3.3 zal op dit leerstuk verder worden ingegaan. Er zijn 193 landen partij bij het IVRK. Alleen Somalië en de Verenigde staten zijn geen partij. Op 8 maart 1995 trad het verdrag in Nederland in werking. Veel rechten die zijn opgenomen in dit verdrag, zijn ook opgenomen in andere mensenrechtenverdragen. In het Internationaal Verdrag inzake Sociale, Economische en Culturele Rechten, het Europees verdrag voor de Rechten van de Mens en in het Internationale Verdrag voor Burger en Politieke Rechten staan namelijk soortgelijke rechten. Het IVRK onderscheidt zich van bovengenoemde verdragen, doordat dit verdrag zich uitsluitend richt op de rechten van kinderen. Op veel punten geeft het verdrag een invulling en uitbreiding, specifiek gericht op kinderen, van opgenomen rechten in andere mensenrechtenverdragen Het IVRK in het kort Het IVRK bevat zowel participatierechten als beschermingsrechten. Daarnaast bevat het verdrag bepalingen voor de onmisbare voorzieningen voor de kinderen. De literatuur duidt dit ook wel aan met de drie P s, (1) protection, (2) participation en (3) provision. 22 Wanneer de ouders van een kind gaan scheiden komen deze drie pijlers in beeld. Pijler één biedt het kind bescherming. Pijler twee geeft aan dat een kind betrokken dient te worden bij de echtscheiding en het kind daarbij de gelegenheid dient te krijgen om zijn stem te laten gelden. Pijler drie geeft aan dat er voorzieningen voor dergelijke kinderen moeten zijn. Zoals in paragraaf 3.1 al is beschreven komt een aanzienlijk aantal van de rechten, opgenomen in het IVRK, ook voor in verdragen die al bestonden voordat het IVRK werd aangenomen. Het 18 Ruitenberg 2003, p Ruitenberg 2003, p Ruitenberg 2003, p Pulles 2014, p Van Dijk 2013, p

17 IVRK doet echter geen afbreuk aan die verdragen. Artikel 41 IVRK bepaalt namelijk, dat wanneer het geldende internationale en/of nationale recht betreffende de rechten van het kind bepalingen bevat welke gunstiger zijn dan de bepalingen in het IVRK er altijd zal worden uitgegaan van de bepalingen die het meest gunstig zijn. 23 Ondanks dat er commentaar is op de relevantie van het bestaan van het IVRK 24, zijn er toch argumenten die de noodzaak en wenselijkheid van het verdrag benadrukken. Ten eerste bevat het IVRK op diverse punten een verduidelijking van de bepalingen neergelegd in andere verdragen inzake mensenrechten. Ten tweede biedt het IVRK, meer dan andere mensenrechtenverdragen, recht op bescherming in situaties die schadelijk zijn voor de ontwikkeling van de kinderen. Daarnaast garandeert het IVRK dat kinderen de mogelijkheid krijgen om hun stem te laten gelden in voor hen belangrijke beslissingen. 25 Het IVRK bestaat uit 54 artikelen die zijn ondergebracht in drie delen. Artikel 1 tot en met 41, het eerste deel, bevat de essentiële rechten voor de kinderen. Artikel 42 tot en met 45, het tweede deel, omvat artikelen inzake de toezicht en rapportage. Artikel 46 tot en met 54, het derde deel, omvat artikelen inzake procedures. 3.3 Doorwerking van het IVRK in het nationale recht Het uitgangspunt in Nederland is, dat het internationale recht automatisch doorwerkt in het nationale recht. Al het internationale recht heeft hiermee de status van geldend recht. Dit houdt in dat zowel de uitvoerende macht, de wetgever als de rechter gebonden zijn aan het geldende internationale recht en dat ook dienen toe te passen. De rechter kan een regel van internationaal recht rechtstreeks of indirect door laten werken. 26 Hieronder zal ik beide mogelijkheden beschrijven. De meest ingrijpende manier om een bepaling van internationaal recht in nationaal recht te laten doorwerken is via de rechtstreekse werking. In artikel 93 van de Grondwet is het volgende neergelegd: Bepalingen van verdragen en van besluiten van volkenrechtelijke organisaties, die naar haar inhoud een ieder kunnen verbinden, hebben verbindende kracht nadat zij zijn bekend gemaakt. 27 De term rechtstreekse werking wordt in artikel 93 van de Grondwet weliswaar niet gebruikt. Om te bepalen of een verdragsbepaling eenieder verbindt moet er eerst gekeken worden of de partijen die het verdrag gesloten hebben iets hebben afgesproken inzake de rechtstreekse werking. Als dat niet het geval is, dan zal de inhoud van de verdragsbepaling als maatgevend worden beschouwd. Indien de inhoud van de bepaling van zodanige aard is dat deze in de nationale rechtsorde volledig als objectief recht kan dienen, dan kan de bepaling gekwalificeerd worden als een bepaling die eenieder verbindt en die rechtstreekse werking heeft. Het oordeel aangaande de rechtstreekse werking van een bepaling uit een internationaal verdrag is in ons constitutionele systeem aan de rechter voorbehouden. 28 Of een bepaling van internationaal recht rechtstreekse werking heeft, is van belang wanneer een dergelijke bepaling botst met een bepaling van nationaal recht. Artikel 94 van de Grondwet geeft hier antwoord op. Dit artikel bepaalt namelijk dat een bepaling van internationaal recht, die rechtstreeks doorwerkt, voorrang heeft boven nationaal recht dat daarmee strijdig is Artikel 41 IVRK. 24 Ruitenberg 2003, p Ruitenberg 2003, p. 27 en De graaf, Mak, Montanus & Van Wijk 2013, p Artikel 93 Grondwet. 28 De graaf, Mak, Montanus & Van Wijk 2013, p Artikel 94 Grondwet. 16

18 Een minder ingrijpende manier om internationaal recht door te laten werken in nationaal recht is via de indirecte doorwerking. De bepaling van internationaal recht wordt dan door de rechter niet gebruikt als zelfstandige beslisregel, maar om het nationale recht invulling te geven. 30 Er bestaat onduidelijkheid over de rechtstreekse werking van verschillende bepalingen uit het IVRK. Bij de verwezenlijking van het IVRK hebben de partijen die het verdrag sloten zich namelijk niet uitdrukkelijk uitgelaten over de rechtstreekse werking die het verdrag zou moeten bezitten. Het is aan de rechter om de bepalingen uit het IVRK te interpreteren. Hierbij kan de rechter de Memorie van Toelichting raadplegen. De wetgever erkent hierin namelijk dat veel bepalingen uit het IVRK mogelijk een rechtstreekse werking hebben. 31 Het gevolg hiervan is dat deze interpretaties tot wisselende uitspraken in de rechtspraak leiden. De Nederlandse rechter is terughoudend met het verlenen van rechtstreekse werking van bepalingen uit het IVRK. Bovendien is de rechtspraak niet erg stelselmatig. Het komt dan ook regelmatig voor dat in soortgelijke zaken de ene rechter wel rechtstreekse werking van een bepaling uit het IVRK aanneemt en een andere rechter niet. 32 Dit blijkt onder andere uit een onderzoek uit 2003 naar de doorwerking van het IVRK in de Nederlandse rechtspraak Belangrijke artikelen uit het IVRK Enkele artikelen uit het IVRK zijn van groot belang als het gaat om de belangen van kinderen in scheidingssituaties en de mogelijkheden die er zijn om op grond van het Nederlandse personen- en familierecht hulpprogramma s in te zetten. Om te beginnen is het niet onbelangrijk te vermelden dat iedere persoon, die de leeftijd van achttien jaar nog niet heeft bereikt, wordt aangemerkt als kind. De nationale wetgeving kan echter de meerderjarigheidsgrens lager stellen. Dit vloeit voort uit artikel 1 IVRK. In de Nederlandse wetgeving is vastgelegd in artikel 1:233 BW dat een persoon die de leeftijd van achttien jaar niet heeft bereikt en niet gehuwd is of een geregistreerd partnerschap is aangegaan minderjarig is. Daarnaast kan een vrouw van zestien jaar, die het gezag over haar kind heeft en dit kind wenst te verzorgen, een verzoek bij de kinderrechter indienen met de vraag om haar meerderjarig te verklaren. 34 Allereerst is er artikel 3 IVRK. Het eerste lid van dit artikel luidt als volgt: Bij alle maatregelen betreffende kinderen, ongeacht of deze worden genomen door openbare of particuliere instellingen voor maatschappelijk wel- zijn of door rechterlijke instanties, bestuurlijke autoriteiten of wetgevende lichamen, vormen de belangen van het kind de eerste overweging. 35 Artikel 3 IVRK is de essentie van het verdrag. Dit artikel dient namelijk bij alle andere bepalingen uit het verdrag betrokken te worden. Het belang moet immers bij alle rechten die kinderen hebben in beschouwing worden genomen. Het hele IVRK draait om wat het beste voor het kind is. In de literatuur wordt dit artikel ook wel het kapstokartikel genoemd vanwege de algemene aard en de relevantie van dit artikel. 36 Artikel 18 lid 1 IVRK is tevens een bepaling waarin we het belang van het kind treffen, echter in een geringere vorm dan in artikel 3 IVRK. Lid 1 van dit artikel luidt als volgt: De Staten die partij zijn, doen alles wat in hun vermogen ligt om de erkenning te verzekeren van het beginsel dat beide ouders de gezamenlijke verantwoordelijkheid dragen voor de opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Ouders of, al naar gelang het geval, wettige voogden, hebben de eerste 30 De graaf, Mak, Montanus & Van Wijk 2013, p Kamerstukken II 1992/1993, (R1451), nr. 3, p De graaf, Mak, Montanus & Van Wijk 2013, p Pulles 2014, p Artikel 1:253ha BW. 35 Artikel 3 lid 1 IVRK. 36 Van Dijk 2013, p

19 verantwoordelijkheid voor de opvoeding en de ontwikkeling van het kind. Het belang van het kind is hun allereerste zorg. 37 Bovenstaand artikel bepaalt dus dat de ouders als eerste de verantwoordelijkheid hebben inzake de ontwikkeling en het opvoeden van hun kinderen. Via dit artikel wordt dan ook op de ouders de plicht gelegd het belang van hun kinderen in aanmerking te nemen. 38 Artikel 5 IVRK is ook van belang als het gaat om kinderen in scheidingssituaties. Dit artikel bepaalt namelijk dat de staat de verantwoordelijkheden en rechten van de ouders en ook van de familie dient te respecteren omtrent de begeleiding van het kind. 39 Tevens is artikel 6 IVRK van belang bij een echtscheiding, wat misschien in eerste instantie niet zo lijkt. Dit artikel bepaalt namelijk dat ieder kind het fundamentele recht heeft op leven en ontwikkeling. De staten die partij zijn bij het verdrag en de ouders dienen hier zorg voor te dragen. 40 Er kan dan ook gesteld worden dat het van belang is om een kind op een zodanige manier bij de scheiding te betrekken, dat zijn ontwikkeling zo weinig mogelijk wordt geschaad. Het is namelijk bekend dat een scheiding grote invloed kan hebben op het leven en de ontwikkeling van een kind. 41 Tenslotte is ook artikel 12 IVRK van groot belang voor kinderen in scheidingssituaties. Het eerste lid van dit artikel luidt als volgt: De Staten die partij zijn, verzekeren het kind dat in staat is zijn of haar eigen mening te vormen, het recht die mening vrijelijk te uiten in alle aangelegenheden die het kind betreffen, waarbij aan de mening van het kind passend belang wordt gehecht in overeenstemming met zijn of haar leeftijd en rijpheid. 42 Op grond van dit artikel heeft ieder kind, in aangelegenheden die hen betreffen, het recht om zijn stem te laten gelden. Aan deze mening moet passend belang worden gehecht. In paragraaf 4.1 van dit onderzoeksrapport zal artikel 12 IVRK in combinatie met het hoorrecht van artikel 809 van het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (verder genoemd Rv) uitgebreider beschreven worden. 3.5 Deelconclusie Het IVRK werd op 20 november 1989 aangenomen door de Verenigde Naties en trad in werking op 2 september Op 8 maart 1995 trad het verdrag in Nederland in werking. Het uitgangspunt in Nederland is dat het internationale recht automatisch doorwerkt in het nationale recht. Al het internationale recht heeft hiermee de status van geldend recht. In het IVRK staan de rechten van kinderen geformuleerd. Allereerst is daar artikel 3, dit artikel bepaalt dat de belangen van kinderen altijd als eerste overweging moet gelden. In de literatuur wordt artikel 3 IVRK ook wel het kapstokartikel genoemd vanwege de algemene aard en de relevantie van dit artikel. Artikel 18 lid 1 IVRK is tevens een belangrijk artikel. Dit artikel bepaalt dat de ouders als eerste de verantwoordelijkheid hebben inzake de opvoeding van hun kinderen, de ouders dienen het belang van hun kinderen in aanmerking te nemen. De artikelen 5 IVRK en 6 IVRK zijn ook van belang als het gaat om kinderen in scheidingssituaties. Artikel 5 IVRK bepaalt dat de staat de verantwoordelijkheden en rechten van de ouders en de familie omtrent de begeleiding van het kind dient te respecteren. Artikel 6 IVRK bepaalt dat ieder kind het fundamentele recht op leven en ontwikkeling heeft. De staten die partij zijn bij het verdrag en de ouders dienen hier zorg voor te dragen. Tenslotte 37 Artikel 18 lid 1 IVRK. 38 Zandvliet 2008, p Artikel 5 IVRK. 40 Artikel 6 IVRK. 41 Van Dijk 2013, p Artikel 12 IVRK. 18

20 bepaalt artikel 12 IVRK, dat kinderen het recht hebben gehoord te worden in aangelegenheden die hen betreffen. 19