Acceptance and Commitment Therapy, ACT

Transcriptie

1 Acceptance and Commitment Therapy, ACT Thesis van Patricia Wittebroodt Peu Importe l indifférence L essentiel est d inventer la clé chaque matin Peu importe le mépris L essentiel est d accepter la nuit La grande cassure (si elle a lieu) doit changer en nous l apparence Non l étoile Peu importe la violence L essentiel est de suivre avec attention La douceur du soleil Notre sagesse est de ne pas attendre Et d ouvrir la porte aux survenants Quels qu ils soient Et de les écouter Alain Jouffroy, Á toi, éditions Gallimard, 1958

2 Inhoudstafel 1. Inleiding 2. Geschiedenis en ontstaan Acceptance and Commitment Therapy (ACT) 3. Werking van ACT 4. Wat is experiëntiële vermijding 5. Wat is een geconceptualiseerd zelf 6. De 6 kernprocessen van ACT 6.1 Kernproces 1. Aanvaarding en bereidheid 6.2 Kernproces 2. De cognitieve defusie 6.3 Kernproces 3. Aanwezig zijn in het hier en nu 6.4 Kernproces 4. Het Zelf als context 6.5 Kernproces 5. Waardenbepaling 6.6 Kernproces 6. Toegewijd handelen 7. Casusconceptualisatie 8. De Hexaflex 9. Tot slot 10. Dank 11. geraadpleegde en aanbevolen literatuur 1. Inleiding Waarom heb ik gekozen voor een studie over Acceptance en Commitment Therapy (ACT)? Mijn stokpaardjes zijn mediteren en Psychologie.

3 Vanuit de trainingen in verdiepende meditatietechnieken die ik sinds 2002 gevolgd heb ( en heb ik ondervonden dat het ontwikkelen van een aantal innerlijke bewustzijnsaspecten geen losstaande techniek is, maar een werkzame ingesteldheid wordt die een houding van aandacht, aanvaarding en coöperatie geeft in de voortdurende beweging dat het dagelijkse leven is. Moeilijkheden die al dan niet oplosbaar zijn, pijn, verdriet, krijgen er een andere plaats en benadering door, terwijl er na verloop van tijd een bredere en blijvende innerlijke rust ervaren wordt. Hoe breng je nu als therapeut deze vrijmakende beleving van meditatie over aan een cliënt? Binnen de opleiding tot Psychologisch Consulent heb ik daartoe meerdere raakpunten gevonden in de verschillende therapiestijlen die we gezien hebben. Focusing komt er bijvoorbeeld heel dichtbij. In de therapievorm Acceptance and Commitment Therapy (ACT) echter, heb ik een schitterend werkinstrument gevonden waarbij de cliënt vanuit diens eigen belevenis/aanvaarding van álle aspecten van zijn leven, een verruiming van mogelijkheden en levensvreugde kan vinden, ondanks bestaande problemen. Dit komt het dichtste bij wat ik vanuit meditaties ervaar. Ik ben daarom ook in opleiding om ACT-trainer voor hulpverleners te worden. Niet enkel omdat ik ten zeerste overtuigd ben dat deze therapievorm verrijkend en verruimend is voor cliënten met allerhande problemen, maar vooral ook omdat ik denk dat ACT ook vernieuwend en verdiepend kan zijn voor therapeuten en zorgverleners zelf, zowel persoonlijk, als in interactie met hun cliënt of patiënt, en tijdens intervisies met collega s. Acceptatie is: het toelaten en actief uitnodigen van alle gedachten, gevoelens en omstandigheden in je leven waar je niet voor hebt gekozen, en waar je met je gedrag geen invloed op uit kunt oefenen. Gijs Jansen 2. Geschiedenis en ontstaan Acceptance and Commitment Therapy (ACT)

4 Acceptance and commitment therapy (ACT) is een relatief nieuwe vorm van gedragstherapie die aan het eind van de 20ste eeuw is ontwikkeld door de Amerikaanse psycholoog Steven C. Hayes. In ACT wordt cliënten geleerd zich te richten op zaken die ze op directe wijze kunnen beïnvloeden, zoals hun eigen gedrag, in plaats van controle proberen te krijgen over ervaringen die niet direct te beïnvloeden zijn, zoals emoties en gedachten. Dit impliceert een acceptatiegerichte houding ten opzichte van deze emoties en gedachten. Kern van ACT is de filosofie dat het vechten tegen onvermijdelijke zaken uiteindelijk ten koste gaat van een waardevol leven. Bron Wikipedia Dit is boeddhistisch geïnspireerd, echter zonder deze of een andere religie aan te hangen. ACT kan men een derde generatiegedragstherapie noemen. Waarbij als eerste generatie de klassieke conditionering (Pavlov) aantoonde dat een bepaalde stimulus een bepaalde respons teweeg bracht. De tweede generatie gedragstherapieën beschrijven de operante conditioneringen (Skinner) waarbij gedrag kan geconditioneerd worden met beloning of straf. ACT komt voort uit de gedragsanalyse, en is gefundeerd op de zogenaamde Relational Frame Theory (RFT). Relational frame theory (RFT, of in het Nederlands ook wel Relationele kadertheorie) is een psychologische theorie die verklaart hoe menselijke vermogens tot het leggen van relaties tussen allerlei zaken, leiden tot cognities, taal en gedrag. Paradoxaal genoeg werkt RFT dus met het niet waarneembare gedrag: de emoties en gedachten, en met hoe verbale verbanden worden gelegd tussen niet arbitraire (niet fysieke) stimuli. Deze theorie werd opgesteld door de psychologen Steven Hayes, Dermot Barnes-Holmes en Bryan Roche. RFT is te situeren binnen de gedragsanalyse en is een uitbreiding van het behaviorisme van Skinner ( (

5 3. Werking van ACT Het belangrijkste onderscheid van ACT met cognitieve gedragstherapie (CGT) is dat CGT zich richt op symptoomverlichting door verandering van de inhoud van gedachten ( ), terwijl ACT zich richt op het veranderen van de relatie die een cliënt heeft met zijn gedachten, dus het veranderen van de functie van deze gedachten. ACT is in dat opzicht beïnvloed door de boeddhistische inzichten dat lijden onlosmakelijk verbonden is met leven en niet vermeden kan worden, en dat het vergroten van een houding van ontvankelijkheid en mededogen meer ruimte brengt tot ervaringen naast en met dat lijden. Aandachtsgerichte oefeningen (waarbij mindfulness niet als techniek maar als een proces wordt aangereikt), metaforen, de therapeutische relatie, en ervaringsoefeningen zijn hierbij van groot belang. Ook kan gesteld worden dat de meeste probleemoplossende therapieën gericht zijn op het de cliënt helpen herkrijgen van controle over een probleem. Maar dit zou wel eens het omgekeerde effect kunnen hebben op langere termijn en juist tot experiëntiële vermijding kunnen leiden. Terwijl ACT net werkt aan het loslaten van controlesystemen, en zich richt naar het vergroten van de openheid tot ervaren van het onbekende bij de cliënt, zonder het probleem persé te willen oplossen. Aanvaarding van alles wat is, en de bereidheid hebben ermee om te gaan zonder het te bevechten leidt tot psychologische flexibiliteit. Dat is wat ACT betracht. 4. Wat is experiëntiële vermijding Experiëntiële vermijding ontstaat wanneer een pijnlijke of moeilijk te verwerken gebeurtenis of gedachte, wordt verdrongen of weggeduwd, of wordt vervangen door bv magisch denken ( als ik dit doe, dan kan er dat niet meer gebeuren ), of wanneer de cliënt anderszins een controle over ongewenste gevoelens wil verkrijgen. Op korte termijn kunnen deze tactieken werken. Het niet willen ervaren van hetgeen pijn doet of van hetgeen moeilijk is, en er afleidend gedrag voor in de plaats (proberen) zetten, ondersteund door een gecreëerd mentaal kader, noemt men experiëntiële vermijding.

6 Op langere termijn echter is gebleken dat net hetgeen men wil verdringen, een nog prominentere plaats inneemt, en nog meer controle vereist om onder controle gehouden te kunnen worden. Vb1: ik mag in mijn favoriete restaurant niet meer roken. Nu kan ik er niet meer van het eten genieten want ik moet de hele tijd de aandrang tot het roken van een sigaret onderdrukken. Dus heb ik besloten daar niet meer te gaan eten. Maar ik mis wel het eten daar. Vb2: ik ben bang voor een angstaanval op straat, dus ga ik niet meer naar buiten. Door experiëntiële vermijding vindt geen contact meer plaats met de realiteit van de gevoelens over wat er zo krampachtig vermeden wordt, en blijft men in mentale structuren vastzitten. Deze mentale structuren beperken op hun beurt weer de leefwereld van de cliënt, want hij blijft binnen de zichzelf opgelegde (vermijdings)begrenzingen. Dit brengt psychologische inflexibiliteit teweeg. Zo kunnen er allerlei pathologieën ontstaan (zie over neurosen ook 5. Wat is een geconceptualiseerd zelf Iedereen is vanaf de eigen taalontwikkeling geconditioneerd in wat maatschappelijk aanvaarde of opgedrongen reacties op emoties en situaties zijn (bv. Een flinke jongen huilt niet ). Associaties en interpretaties worden gemaakt, op een directe en indirecte manier, en we leren naar die overtuigingen te handelen, zonder dit nog te bevragen in hun correctheid naar onze ware ervaring, of in hun al dan niet- geldende werkzaamheid. Dit ik denk, dus ik ben ( ik ben een flinke jongen, dus ik huil niet ) in de praktijk van elke dag, wordt zo automatisch nageleefd dat het een deel van de persoonlijkheid wordt, een geconceptualiseerd zelf als het ware, waar de cliënt mee fuseert. Bij een probleem vb. een angstige of verdrietige situatie waarbij cliënt zijn tranen voelt opkomen, zal cliënt met zijn verstand proberen controle te winnen over zijn tranen, door binnen het kader van dit geconceptualiseerde zelf te reageren ( ik ben flink, dus ik mag niet huilen. Ik ben flink, dus ik huil niet ). Daardoor verliest hij een ruimer beeld van zijn werkelijkheid en ervaringen, en van zijn eigen mogelijkheden om de situatie te beleven en anders te benaderen. Het verleden zowel als de toekomst worden aldus geconceptualiseerd binnen dit beperkende kader. Nieuwe ervaringsmogelijkheden worden erdoor buiten gesloten. Naarmate iemand zichzelf meer laat bepalen door zulke opgelegde en vermijdende gedachten zal het besef van diens eigen wensen en waarden verminderen, wat tot inactiviteit of net impulsiviteit kan leiden. Er is weinig zelfkennis en er is geen vervulling van de eigen levensvreugde. Er is een psychologische inflexibiliteit ontstaan.

7 ACT richt zich op het verkrijgen van psychologische flexibiliteit door het aanleren van positieve psychologische vaardigheden. Die vaardigheden kunnen omschreven worden in 6 kernprocessen. 6. De 6 kernprocessen van ACT 1. Aanvaarding en bereidheid 2. Cognitieve defusie 3. Het aanwezig zijn in het hier en nu 4. Het Zelf als context 5. Waardenbepaling 6. Toegewijde actie 6.1 Kernproces 1. Aanvaarding en bereidheid De cliënt wordt uitgenodigd zoveel mogelijk bereid te zijn tot ervaren van wat hij experiëntieel vermijdt, en er geen oordeel over te hebben. Het zo volledig mogelijk ervaren van alle emoties die hij maar kan voelen, kan een deel vergeleken worden met exposure. Toch heeft deze exposure in ACT niet het doel de responsintensiteit te verminderen, maar wel om de responsflexibiliteit en de bereidheid tot ervaren te vergroten. Door oefeningen en metaforen verandert de positie van de cliënt tegenover zijn oorspronkelijke probleem en leert hij andere aspecten van zijn probleem te ervaren. Het doel is niet om het probleem op te lossen, maar om de ervaring van de cliënt te verbreden en hem te leiden naar aanvaarding van wat is, zonder oordeel erover, en zonder er nog persé invloed en controle op te willen uitoefenen. De therapeut dient er op te letten niet verstrikt te geraken in het verhaal van de cliënt, hoe erg dat verhaal ook moge zijn, maar aandacht te houden voor de vermijdende reacties en oordelen van cliënt op zijn probleem. De cliënt kan daarbij geholpen worden door hem telkens in het huidige moment terug te brengen, en hem te doen inzien dat bereidheid in de toekomst ook weer een vermijdingsstrategie is ( Als ik mijn verlegenheid heb opgelost, dán zal ik nieuwe contacten kunnen leggen ). De bereidheid in het huidige moment om om te gaan met wat er is, is het enige werkzame ( ik ben bereid met mijn verlegenheid om te gaan, ook tijdens het leggen van nieuwe contacten ). Hierbij kan uitgelegd worden dat er een schone pijn bestaat, en een vuile pijn. Waarbij de schone pijn, de oorspronkelijke ervaring betreft die emoties en reacties heeft opgeroepen (vb. uitgelachen zijn geweest omwille van de verlegenheid). En dat de vuile pijn het extra lijden is geworden, door alle vermijdingsstrategieën en extra gedachten die rond de oorspronkelijke schone pijnervaring zijn

8 opgebouwd (vb. niet meer naar feestjes en andere potentieel leuke ontmoetingen durven). De therapeut kan de cliënt o.a. door middel van metaforen en inzichtelijke oefeningen helpen om hem te doen ervaren dat gedachten en gevoelens niets anders zijn dan wat ze zijn: gedachten en gevoelens, en dat die gedachten en gevoelens niet noodzakelijkerwijze valabel zijn om het gedrag van de cliënt te bepalen (vb. de therapeut zegt hardop ik durf niet rondstappen, ik durf niet rondstappen, ik kan niet rondstappen, terwijl hij door de kamer rondstapt). De tegenstrijdigheid van zijn woorden met zijn daden kan de cliënt inzicht en ruimte geven om niet meer volledig geconditioneerd te blijven door de gedachten die zijn hoofd hem de hele tijd in afweer en angst voor nieuwe situaties kenbaar maakt. Niet alle cliënten zijn hier toe in staat, en ook dat moet dan gerespecteerd blijven. Ook is het vastlopen van de therapeut en diens innerlijke reactie hierop een goede indicatie voor waar de therapeut zelf nog werk heeft aan bereidheid en aanvaarding Kernproces 2. De cognitieve defusie Bij cognitieve fusie zit de cliënt gevangen in taalassociaties (uit opvoeding, omgeving, vb. ik moét altijd flink zijn ) die zijn denkbeelden en gedrag beïnvloeden of zelfs volledig bepalen. Hij reageert dus niet meer vanuit zijn diepste zelf, maar vanuit aangeleerde of opgelegde mentale structuren. Hierdoor verliest hij een deel van de werkelijkheid en van de mogelijkheden tot breder evalueren en beleven van zichzelf, en van wat zich aandient. Cognitieve defusie bestaat erin om de kracht van zulke gedachtenstructuren letterlijk te doorbreken en de cliënt in een positie te krijgen waarin hij ervaart dat deze gedachtenstructuren op geen enkele manier hebben bijgedragen tot oplossing van zijn probleem. Dit is een heel ingrijpende zaak die met het nodige respect benaderd moet worden, want doorgaans brengt dit een terecht gevoel van hopeloosheid bij de cliënt teweeg. Zijn gehele gekende terrein, en hetgeen hij als ik beschouwde, blijkt immers niet te functioneren om een oplossing te vinden voor zijn grootste probleem, terwijl hij daar juist meestal al heel lang heel erg zijn best voor heeft gedaan. Deze fase noemt men bij ACT de creatieve hopeloosheid. Het is belangrijk om de cliënt voldoende ruimte en tijd te bieden om deze creatieve hopeloosheid zo volledig mogelijk te ervaren.

9 Het doel hiervan is dat de cliënt beseft dat al zijn eerdere pogingen van probleemoplossing en herkrijgen van controle experiëntieel vermijdend waren en tot niks hebben geleid. Mogelijk ervaart de cliënt ook een vorm van opluchting. Hij heeft zijn best gedaan, en wat niet gewerkt heeft, lag niet aan een tekort van zijn inzet. Ons verstand schotelt ons de illusie voor dat we de oorlog kunnen winnen door te vechten, door onze wapens tactisch te gebruiken en door de vijand van ons weg te houden. De waarheid is echter dat de vijand dat deel van onszelf is dat we niet in ons leven willen hebben. Je sombere gedachten, je angstige gevoelens; alles waar je tegen strijdt, is feitelijk al van jou. Je wilt het niet hebben, maar je zal het ook nooit kwijtraken. Gijs Jansen 6.3 Kernproces 3. Aanwezig zijn in het hier en nu De cliënt wordt uitgenodigd zoveel mogelijk aanwezig te zijn in het hier en nu, en om dit nu op alle mogelijke manieren waar te nemen. Het nu in geluiden waarnemen, in voelen, proeven, ervaren, in ruiken. Het doel is het nu te leren ervaren als een proces van zich opeenvolgende momenten. Daar kunnen weinig bepalende ideeën over bestaan, vermits elk moment aan het gebeuren is. Dit is vaak een verrassende ervaring voor een angstige cliënt: dit nu is niet bedreigend. De cliënt kan leren ervaren dat gedachten komen en gaan en niet méér zijn dan wat ze zijn: gedachten. Het nu trainen, is ook belangrijk om met aandacht waar te leren nemen wat er zich direct afspeelt, en dáárop te leren anticiperen. En niet weer in een gedachtenpatroon te schieten dat uit een geconceptualiseerd verleden is ontstaan, en daardoor een geconceptualizeerde toekomst vooropstelt, die niks nieuws kan inhouden. Noch verleden, noch toekomst zijn ooit controleerbaar geweest en zullen dat ooit zijn. Het verleden is wat het is, en de toekomst is ongekend terrein. Als cliënt het piekeren hierover kan transformeren naar een aanwezig zijn in het nu, ervaart hij openheid voor elke directe interactie, en kan zo in zeker opzicht dan toch wel invloed uitoefenen op zijn toekomst.

10 6.4 Kernproces 4. Het Zelf als context Het Zelf kan op 3 manieren ervaren worden. Het Zelf als inhoud, is hoe we onszelf beschrijven. Vaak zit daar een fusie met geconceptualiseerde gedachten aan vast ( ik ben altijd zorgzaam, ik ben een perfectionist ), en is het nuttig de strakheid van zulke zelfbeperkende gedachten te helpen nuanceren. Het Zelf als proces ervaren, geeft inzicht in hoe het leven zich elk moment ontrolt en overvloeit in het volgende moment, terwijl allerlei gedachten en indrukken hierover komen en gaan, en het zelf er ook steeds veranderende ervaringen bij heeft. Dit beseffen en gadeslaan zonder oordeel geeft de cliënt een meer aanwezig besef van zijn plaats in het geheel. Het Zelf als context heeft plaats wanneer iemand zichzelf volledig vereenzelvigt met zijn innerlijke ervaringen. Om hier uit los te geraken kan aan cliënt gevraagd worden of hij bijvoorbeeld een koosnaampje kan geven aan zijn verstand dat zovele gedachten kan denken en ook uitvindt. Dit kan de cliënt helpen in de rol van observator van zijn eigen gedachten te komen, en te leren ervaren dat zijn ik niet degene is die allerlei woorden denkt en daar dan gevoelens aan vastknoopt. Maar dat zijn ik de ervaring kan zijn van een innerlijk rustpunt van observeren, en dat dat rustpunt onveranderd blijft, al bedenkt zijn verstand intussen heelder rampscenario s. 6.5 Kernproces 5. Waardenbepaling Vaak zijn cliënten door hun angsten en problemen erg afgedwaald van hun oorspronkelijke dromen en idealen. Het in kaart brengen van wat de cliënt als waarden belangrijk vindt in zijn leven, helpt om cliënt te helpen inzien waar en wanneer hij door zijn vermijdend gedrag afwijkt. De waarden is de richting naar waar de cliënt zijn leven wil veranderen. Dat is weer anders dan een doel, een doel is een middel in de richting van de waarde. 6.6 Kernproces 6. Toegewijd handelen Toegewijd handelen volgens zijn eigen waarden, ondanks en met de problemen of angsten die er intussen zijn, werkt ontzettend versterkend voor het zelfvertrouwen van de cliënt. Hij zal ook beter

11 leren opmerken wanneer hij weer afdwaalt in oude patronen en zichzelf kunnen corrigeren naar handelen volgens wat hij belangrijk vindt in zijn leven. Ervaren ván al wat het leven kan brengen in een verbonden aanwezigheid met zichzelf, en met de omgeving, volgens zijn eigen waarden handelend, getuigt van psychologische flexibiliteit om het leven in al zijn facetten te benaderen en beleven. Dit is ACT in actie. 7. Casusconceptualisatie Voor en ook tijdens de therapie is het van belang een casusconceptualisatie met de cliënt te bespreken. Op welke punten van de hexaflex (zie kleurig kadertje hieronder) staat cliënt sterk, op welke vlakken heeft hij meer begeleiding nodig? Dit herevalueren geeft een goed inzicht in de processen die de cliënt intussen is doorgegaan. 8. De Hexaflex

12 Bron afbeelding: Tijdschrift Psychologie GZ, januari 2011 De Hexaflex geeft in een overzichtelijke structuur weer wat de 6 kernprocessen bij ACT zijn vanuit hun probleemsituatie (oranje stroken), over de therapeutisch inzichtelijke stappen (groene stroken) naar de verbrede ervaringsgerichte nieuwe houding van handelen en aanwezig zijn (geel gedeelte) die kenmerkend zijn voor psychologische flexibiliteit. Uiteraard kunnen verschillende stadia van verschillende kernprocessen door elkaar lopen of samen gebeuren. Het doel is psychologische flexibiliteit teweeg brengen, en dat kan alleen maar door zelf flexibel te zijn, niet door het stram therapeutisch hanteren van structurele richtlijntjes. Hierbij wil ik, in alle respect, opmerken dat een vitaal deel van de tekst van Constructief Denken helemaal niet is wat ACT als werkwijze kan bijtreden. Quote: De enige manier om ons onbewuste te beïnvloeden is positieve gedachten te blijven herhalen in onze verbeelding, en ons van ons doel steeds bewuster te maken. Zo ontstaan in ons vijf krachten, die onweerstaanbaar leiden tot het geluk, op voorwaarde dat zij samen aanwezig zijn. Einde quote. Ik kan aannemen dat deze werkwijze kan werken als kleine peptalk voor iemand die een heel direct doel wil bereiken en zichzelf wil overtuigen van zijn kunnen, maar als therapievorm werkt dit juist

13 experiëntiële vermijding in de hand. Wat op korte termijn goed kan uitpakken, maar op langere termijn niet werkt. Want, Het veranderen van deze angst op zich verandert immers nog niet de negatieve effecten van een disfunctionele leergeschiedenis. Dit is volgens Hayes een denkfout die veel gemaakt wordt. Het hebben van een positieve gedachte betekent nog niet dat de negatieve effecten van een disfunctionele leergeschiedenis daarmee zijn verdwenen. Jansen, G. GZpsychologie nummer 1, januari Tot slot Als ervaringsdeskundige door chronische pijn, heb ik de wegen die ACT beschrijft aan den lijve ondervonden en sinds bijna 20 jaar stevig geïntegreerd in mijn hele leven. Pijnvrij ben ik in al die tijd nooit meer geweest. Wel heb ik in alle beperkingen die er waren altijd ook gekozen voor de mogelijkheden die zich voordeden, waardoor ik steeds volgens mijn waarden heb kunnen leven. Daar ben ik heel dankbaar voor. Het leven is wat het is, en het gebeurt zoals het gebeurt. We hebben niets onder controle, en zelfs al gaan we duizend keer dood (of denken dat te doen), dan nog draait de wereld verder met alle vreugdes en verdriet die het maar kan bevatten. Dat maakt dat onze plaats in het geheel maar futiel is maar ook heel mooi als we het in flexibele aanwezigheid en verbondenheid met alles mogen beleven, ondanks bestaande moeilijkheden. ACT leert je dat genieten eenvoudig is, en dat een moeilijke ervaring er niet persé beter moet uitzien, en niet moet verdwenen zijn om nieuwe ervaringen ook al toe te laten. ACT leert je dat succes hebben okee is, en dat de ervaring van een mislukking niet slechter is dan succes.. Het leven is beweging en vraagt om geleefd te worden, het behoeft daardoor als ervaring geen oordeel. Bereid zijn het leven in zijn volheid te ervaren, hier en nu, met alles dat het bevat, en gestadig richting je eigen waarden bewegen.. dát is ACT. 10. Dank Aan mijn echtgenoot Albert de Folter, voor zijn enthousiasme en kritisch meedenken, en voor alle ruimte die hij me gegeven heeft tijdens mijn thesis en studie van ACT. Aan mijn dochter die, heel aanwezig in haar afwezigheid, me blijft uitdagen om ACT-gericht te blijven exploreren wat het leven verder ook inhoudt..

14 Aan Gijs Jansen, docent ACT aan de Radboud Universiteit Nijmegen, voor zijn extra informatie, en unieke lesgeven. Patricia Wittebroodt De overtreffende trap van Acceptatie: Het beste in jezelf boven halen Gijs Jansen 11. geraadpleegde en aanbevolen literatuur A-Tjak, J., De Groot, F. (2008) Acceptance and Commitment Therapy, een praktische inleiding voor hulpverleners Derkse, M. (2009) De weg ligt onder je voeten. Over het lef om te leven. Jacobs, Nele, Kleen, M., de Groot, F., A_Tjak, Jacqueline (2008, ) Het meten van experiëntiële vermijding. De nederlandse versie van de Acceptance and Action Questionnare-II (QQA- II) Jansen, G. (2007) Denk wat je wilt, doe wat je droomt Jansen, G. (2008) Laat Los, Ruimte voor alles wat je denkt en voelt Jansen, G. (2008) Leef zoals je eigenlijk zou willen Jansen, G. (2010) Mindfulness for the road Jansen, G., Rinsampessy, D.A., van den Berg, G.J., De Mey, H.R.A. (2011) Bewegen Richting Flexibiliteit met Acceptatie en Commitment Therapie (ACT) Kamphof, T. (2007) Tich Nhat Hanh, mededogen is zonder grenzen. Zijn visie en zijn leven Kristof, A., Emami, H. (1999) Enlightenment Beyond Traditions (The Complete Inner Map of Spiritual Awakening) Luoma, Jason B., Hayes, Steven C., Walser, en Robyn D. (2008) Leer ACT! Vaardigheden voor therapeuten

15