Innovatieproject Doelmatig gebruik luchtwassers

Transcriptie

1 Innovatieproject Doelmatig gebruik luchtwassers Eindverslag Aanvrager Overeem-Van Middendorp v.o.f. Schoenlapperweg PL NIJKERK Projectleider H. Zeewuster / B. Snel / Uitvoering DLV WUR-Livestock Research Datum: 13 maart 2012 D L V I n t e n s i e f A d v i e s B V D L V R u n d v e e A d v i e s B V W W W. D L V. N L Noord President Kennedylaan 35a Postbus AJ Heerenveen Tel Fax Oost Munsterstraat 16 Postbus AM Deventer Tel Fax Zuid Oostwijk 5 Postbus AM Uden Tel Fax West Engherzandweg 36a 3461 AE Linschoten Tel Fax E X P E R T S I N A D V I E S

2 Inhoudsopgave 1. Doelstelling van het project Activiteiten en fasering Voorbereidingsfase Uitvoeringsfase Analyse Resultaten Parameters Resultaten bij de deelnemers Opgedane kennis: tips en aanbevelingen Tips en aanbevelingen voor gebruikers Tips en aanbevelingen voor beleidsmakers, handhavers, e.d Communicatie Plaatsen van artikelen in vakbladen Houden van presentaties Nieuwsbrief Gesprekken met leveranciers Contacten met gemeentes Samenvatting...26 Bijlagen...27 Bijlage 1 Artikel voor de nieuwsbrief van PVV en PPE...28 Bijlage 2 Nieuwsbrief voor de deelnemers...32 Bijlage 3 Uitkomsten doelmatig gebruik luchtwassers...35 Bijlage 4 Uitkomsten doelmatig gebruik luchtwassers (totaaloverzicht)...38 Bijlage 5 Rapport vergelijking rendementsmetingen bij luchtwassers...43 Bijlage 6 Artikelen...68 Bijlage 7 Begrippenlijst...83 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

3 1. Doelstelling van het project De doelstelling van het project is te komen tot een doelmatig gebruik van luchtwassers op veehouderijbedrijven. De doelen in het project zijn daarbij: - optimalisatie van de eisen die gesteld worden aan de werking van de luchtwasser, vanuit milieu, dierwelzijn etc.; - praktische en kosteneffectieve werkwijze voor meting van de duurzame werking van de luchtwasser (rendementsmeting). Doelgroep in het project zijn veehouders die gebruik maken van een luchtwasser of dit in de toekomst gaan doen. De voornaamste groepen van veehouders in het project zijn varkenshouders, vleeskalverhouders en pluimveehouders. De uitwerking van het project vindt plaats door: - uitvoeren van metingen op bedrijven; - aangeven/onderzoeken van verbeteringen op de bedrijven, opstellen van verbeteringsplan; - onderzoek naar praktische uitvoerbare rendementsmeting. Begeleidingsgroep Voor het project is een begeleidingsgroep gevormd. Hierin hebben de volgende personen zitting: J. Overeem aanvrager van het project, varkenshouder LTO H. Bloemenkamp varkenshouder NVV M. Broekhuizen pluimveehouder PPE F. Visscher kalverhouder LTO M. Hanssen PVV+PPE DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

4 2. Activiteiten en fasering De activiteiten binnen het project worden in een aantal fases uitgevoerd. Deze zijn: voorbereidingsfase uitvoeringsfase analyse rapportage/communicatie Voorbereidingsfase In de voorbereidingsfase is een analyse gemaakt van de problemen die optreden op de bedrijven. Daarvoor zijn uitgevoerd: - analyse van de resultaten van enquêtes, gehouden onder gebruikers van luchtwassers in Nederland; - metingen op 10 bedrijven om meer inzicht te krijgen in prestaties op het bedrijf en optredende knelpunten; - verzameling van resultaten van project Elektronisch monitoren op bedrijven, onderzoek WUR- Livestock Research. In deze fase heeft ook de werving van de deelnemers plaatsgevonden om mee te doen in het project. Aan het project nemen 15 veehouders deel, 13 varkenshouders, één kalverhouder en één opfoklegpluimveehouder. De deelnemers hebben samen 24 luchtwassers, waarvan 12 chemische, 10 biologische en 2 combi wassers. De wassers zijn afkomstig van 7 merken/leveranciers. Eén van de deelnemers doet ook mee aan het project Elektronisch monitoren. Dit bedrijf heeft een biologische luchtwasser. Op dit bedrijf worden meer gegevens over de werking van de luchtwasser verzameld omdat hier meer meters geplaatst zijn met automatische gegevensverzameling. Er zijn parameters geformuleerd om te komen tot een betrouwbare methode om de werking van de luchtwasser op het bedrijf aan te tonen. Voor de gebruiker tevens bruikbaar om de luchtwasser goed te kunnen aansturen en optimaal te gebruiken. Deze parameters zijn: 1. De drukverschillen in het systeem. 2. Het ventilatiedebiet in relatie tot drukverschillen. 3. ph en geleidbaarheid van het waswater. 4. Rendement met detectiebuisjes. 5. Verbruik zuur (in geval van chemische wasser). 6. Productie spuiwater. Bij het formuleren van bovenstaande controlepunten is gebruik gemaakt van de deskundigheid en ervaring in de persoon van Dr.Ir. Ronald Melse die zijn opgedaan bij WUR-ASG voor het testen van de luchtwasser. Er is een checklist opgesteld die is aangevuld met gegevens die in de loop van het project belangrijk werden geacht om mee te nemen. De lijst omvat inmiddels 90 gegevens. Deze checklist is gebruikt voor het doen van waarnemingen bij de deelnemers. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

5 Daarbij ging het om het vastleggen van de technische uitvoering, ervaringen met en feiten over de luchtwasser. Dit in samenhang met het klimaat in de stal. In de voorbereiding is overleg geweest met de afdelingen handhaving van een aantal gemeenten in het gebied, zoals gemeente Ede. In de milieuvergunning zijn vaak voorwaarden opgenomen betreffende de werking en controle van luchtwassers. Voortschrijdend inzicht leidt er nu toe dat ook gemeenten op zoek zijn naar een verantwoorde en praktische controle. In de praktijk constateren gebruikers nu dat er beoordelingscriteria zijn die niet overeenkomen met de landbouwkundige praktijk. Veelal zijn voorschriften opgenomen die afkomstig zijn uit een industriële omgeving Uitvoeringsfase Op de deelnemende bedrijven zijn een of meer inventarisaties en metingen uitgevoerd. Dit zijn de bevindingen: 1. Op basis van de opgestelde checklist zijn technische gegevens van de luchtwasser en klimaatgegevens verzameld, alsmede gebruikservaringen 2. Er zijn verbruiks- en meetgegevens vastgelegd, op maximaal 4 momenten in het jaar. Dit zijn de volgende punten: a. Ammoniakconcentratie in de lucht voor en na de luchtwasser. b. Zuurgraad en geleidbaarheid van het waswater. c. Drukverschillen in het luchtstromingskanaal. d. Zuurverbruik met kosten. e. Stroomverbruik met kosten. f. Spuiwaterproductie met kosten. 3. In het projectplan wordt ervan uitgegaan dat er op 15 bedrijven eenmalig een uitgebreide meting zal plaatsvinden in de vorm van de nat chemische methode. Deskundigen van WUR hebben aangegeven, dat bij een eenmalige meting per bedrijf, er onvoldoende betrouwbare gegevens naar voren zullen komen. Uitvoering van herhaalde metingen op minder bedrijven geven beter betrouwbare cijfers. Daarom is, in afwijking van het projectplan, besloten om op 5 bedrijven tijdens 3 verschillende dagen op verschillende tijdstippen 3 maal een rendementsmeting uit te voeren. Op deze bedrijven waren 4x een chemische wasser in gebruik en 1x een biologische wasser. Er is tevens een vergelijking gemaakt met de meting d.m.v. het Kitagawa apparaat om de NH 3 te bepalen. De resultaten van alle metingen zijn in een aparte rapportage door WUR vastgelegd. Deze rapportage is als bijlage aan dit verslag toegevoegd. De belangrijkste uitkomsten zijn: De uitgebreide rendementsmeting is een momentopname. Op verschillende dagen kunnen de uitkomsten behoorlijk verschillen. Uit de metingen blijkt dat bepaling van het verwijderingsrendement voor ammoniak met gasdetectie buisjes niet gelijkwaardig is aan de bepaling met de natchemische methode Analyse De verzamelde gegevens zijn verwerkt. Op basis van de resultaten uit de meetgegevens per bedrijf wordt geanalyseerd hoe doelmatig de luchtwasser werkt. Daarvoor wordt per bedrijf gezocht naar een verband tussen drukverschillen, het zuurverbruik en het energieverbruik. Tevens wordt inzicht verkregen in de werking van de wasser die uiteindelijk de reductie moet laten zien waarvoor hij is geïnstalleerd. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

6 De analyse van de meetresultaten geeft inzicht in het functioneren van de wasser en de impact op het ventilatiesysteem. Hieruit volgt een advies per bedrijf voor gewenste drukverschillen tussen dierverblijven, drukkamer en afzuigkanaal. Op basis van deze gegevens is per bedrijf een verbeterplan opgesteld waarin de mogelijkheden zijn aangegeven om het gebruik van de wasser te optimaliseren. De betreffende gebruiker kon hiermee, eventueel samen met zijn leverancier, verbeteringen aanbrengen. Later zijn de bedrijven nogmaals bezocht om vast te stellen of de gegeven adviezen daadwerkelijk tot verbeteringen in de werking van de wasser hebben geleid. De resultaten hiervan zijn samengevat in hoofdstuk 3. Er is een bijeenkomst met de deelnemers aan het project belegd om de uitkomsten van de metingen te bespreken en ervaringen met elkaar te delen. Er wordt een methode ontwikkeld om op een praktische wijze de werking van de wasser vast te stellen. Deze methode wordt gebruiksvriendelijk gemaakt voor de gebruiker en tevens geschikt gemaakt als verantwoording naar de handhaver. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

7 3. Resultaten 3.1. Parameters Er is een inventarisatie naar het gebruik en de werking van luchtwassers uitgevoerd onder 15 gebruikers. Deze inventarisatie betrof meer dan 80 punten die betrekking hebben op de capaciteit, het verbruik, de arbeid en de mogelijke problemen met de bijbehorende oplossingen, die zich voorgedaan hebben. Er zijn metingen verricht om sensoren te testen en er is gekeken naar de gevolgen van de drukverschillen die zich kunnen voordoen in de verschillende ruimtes van het luchtkanaal. Opvallend is de grote variatie in uitkomsten van parameters. In onderstaande tabel is een samenvatting weergegeven. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

8 Aantal Gem. Variatie Opmerking Richtlijn DLV Opmerking Deelnemer - wassers Paar deelnemers met meer dan 1 wasser Investering( incl opslag) /m3 lucht max 0,75 0,27-1,67 wasser incl. opslag spuiwater 0,4-1,- Invloed: capaciteit, type, % standaard. Kg zuurverbruik/jr per m3 max. ventilatielucht per uur. Berekend 6 2,2-12,6 basis aankoopbonnen Per kg NH3 3 kg zuur De reductie in kilo's wordt door de wetgever forfaitair berekend. De reductie in kilo's in de praktijk hangt af van meerdere factoren zoals stalsysteem en emiterend oppervlak. Ruilvat zuur of vaste tank 9xvast, 4xruil voorkeur: gesloten ruilvat kosten zuur / kg excl.btw 0,143 0,10-0,17 Marktgevoelig Collectief inkopen voor een periode is een optie m3 Spuiwater/jr praktijk/jaar Bedrijfsniveau Chemisch: ltr Spuiwater/jr /100m3 max lucht per uur 107, Per standaard eenheid Chemisch: 40 ltr, Biologisch 400 ltr. Leverancier geeft de referentie aan. Kosten afzet spuiwater per m mest of kunstmest Als kunstmest: 0,0 ; als mest: marktprijs. Werken volgens het protocol: facturatie en bemonstering DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

9 Aantal Gem. Variatie Opmerking Richtlijn DLV Opmerking Stroomverbruikpomp(en) Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur Stroomverbruik ventilatoren Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur Bouwjaar Aanname totaal maximale. tegendruk stal in Pa. Vlgs leverancier Max. tegendruk totaal aanname wasser in Pa vlgs leverancier 14 6 tot tot Sterk afhankelijk van drukval, bron DLV Nauwelijks verschil ontdekt. Kan sterk uit de hand lopen. 8 Kwh / jaar / 100m3 luchtcapaciteit 20 Kwh / 100m3 luchtcapaciteit max 20 Pa Verticale luchtstroom: max 50Pa Horizontale luchtstroom max 120 Pa Ter discussie stellen bij aanschaf. Ter discussie stellen bij aanschaf. Drukverschil tussen buiten en afzuigkanaal Ter discussie stellen bij aanschaf. Benodigde ventilatiecapaciteit 1 x onder - gedimensioneerd minimaal 10% overdimensionering op normen klimaatplatform. normen toepassen Luchtsnelheid bij max.vent. 1,19 0,6-3,3 capaciteit circ.pomp 0,75 Kwh- 5 Kwh. Werking bij max. ventilatie?? volgens leaflet wasser Zie richtlijn stroomverbruiik Let op verschillen per merk wasser Let op stroomverbruik DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

10 Aantal Gem. Variatie Opmerking Richtlijn DLV Opmerking Praktijk zuuraankoop /jr % % NH3-reductie ingaande tov uitgaande lucht % NH3 wassing wasser 80% 68% 14-96% nadere analyse nodig uitschieters weggelaten Gemiddeld over deze groep 12% afwijking Toetsing en verklaring minimaal 90% Afwijking minder dan 10% Afhankelijk van stalsysteem en emiterend oppervlak. Enige afwijking is acceptabel Enige afwijking is acceptabel Ph waswater meting DLV EC-meting Kast-DLV 6x afwijking >10% 5x afwijking >10% onderhoudscontract 8 x ja, 8 wel, 16 niet Sensoren wijken vaak af Sensoren wijken vaak af Inhoud onderhoud vaak onbekend. Afwijkling maximaal 5% Afwijkling maximaal 5% Afsluiten ijking noodzakelijk ijking noodzakelijk met afspraken over de werkzaamheden drukmeter over de wasser of over ventilatoren 3 x ja Meestal geen drukmeter Aanbrengen zowel over de wasser als over de ventilatoren Op tijd reageren voorkomt verstopping. noodluik. 12x ja Aanbrengen Tevens voor veiligheid gebruiker. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

11 Aantal Gem. Variatie Opmerking Richtlijn DLV Opmerking frequentie visuele controle op werking frequentie reiniging waspakket 5 x dagelijks, 12 x wekelijks 1x pjaar, 1x p wk Hoe reiniging 11 x hogedruk Tijd reiniging 1-8 uur Drukverschil drukkamer en centraal afzuigkanaal Pa Hoge druk / slang Uitschieters weggelaten Betrouwbare signalering aanbrengen, vervolgens 1x per week visuele controle. Indien drukverschillen oplopen <<<<<<<<<<< <<<<<<<<<<< effectief <<<<<<<<<<< i.g.v. Verticale luchtstroom: max 50Pa i.v.g. Horizontale luchtstroom max 120 Pa Streven naar zo laag mogelijk. Welke storingen lekkage, pompen en sensoren Schuim/slijmvorming 5x schuim, Bij de start slijmvorming Diverse middelen op de markt. Instroomring 13x ja Instroomring + uitstroomring = 20% minder weerstand aan laten brengen <<<<<<<<<<<<<< DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

12 Aantal Gem. Variatie Opmerking Richtlijn DLV Opmerking Uitstroomring 24 x nee aan laten brengen <<<<<<<<<<<<<< luchtgeleiding in de drukkamer goed/slecht redelijk 4x goed 6xredelijk 6xmatig/slecht Veel verbetering mogelijk aan laten brengen <<<<<<<<<<<<<< Luchtsnelheid per sec. Centraal Afzuigkanaal 3,03 1,1-4,4 Uitschieters weggelaten, advies = 2,5m/sec 2,5m/sec Streven naar zo laag mogelijk. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

13 Het resultaat was een groeiende overtuiging dat luchtwassers prima kunnen functioneren, mits de gebruiker bij storingen tijdig een signaal krijgt en daarop adequaat reageert. Er zou meer aandacht moeten zijn voor signalering bij de luchtwassers. Signalering van afwijkingen, bijvoorbeeld in de ph van het waswater e.d., is de belangrijkste maar niet het enige aandachtspunt dat uit het project is gekomen. Hieronder volgt een opsomming van de bevindingen, gerangschikt naar de onderdelen veiligheid, signalering, kosten, rendement en werking, en controle door de gemeente. Veiligheid Zuuropslag. De gevaren van het zuur worden vaak onderschat. Het is belangrijk dat de opslag goed wordt afgeschermd. Toegankelijkheid van het luchtkanaal, de drukkamer en de luchtwasser. Als de toegangsdeuren worden uitgerust met deugdelijke sloten dan kunnen onbevoegden geen toegang krijgen. Toetreding wasser. Gebruikmaking van stevige trappen met een stroef looppad en leuningen maakt het mogelijk om de luchtwasser op een veilige manier te bereiken. Door de grote drukverschillen in het afzuigkanaal en de drukkamer vallen deuren snel dicht waardoor men opgesloten kan raken. Aanbrengen van alarmering kan ongelukken voorkomen. Bereikbaarheid van de waspakketten. De ruimte rondom de pakketten is vaak nat en glad, men kan er moeilijk bijkomen terwijl regelmatige controle en reiniging noodzakelijk is. Men moet voorkomen dat zuurbijvoeging direct in waswater plaatsvindt, zodat men niet direct in contact met zuur kan komen. Bereikbaarheid sproeiers/verdelers. Goede bereikbaarheid van de sproeiers maakt controle makkelijker waardoor deze ook vaker zal plaatsvinden. Controle ventilatoren. Een goede afscherming van de ventilatoren verhoogt de veiligheid voor de persoon die de controle moet doen. Signalering Signalering van de volgende parameters geeft snel inzicht in de werking van de wasser of waar afwijkingen optreden: Drukverschil drukkamer - buiten (wasser). Vervuiling van de wasser geeft een groter drukval. Drukverschil wasser - buiten (druppelvanger). Wanneer de druppelvanger niet nat wordt gehouden, vervuilt hij snel waardoor een groter drukverschil optreedt met als gevolg een hoger stroomverbruik. Drukverschil centraal kanaal - drukkamer (ventilatoren). De ventilatoren moeten de totale drukopbouw van het ventilatiesysteem en de wasser overwinnen. Drukverschil centraal kanaal - afdeling via de meet-smoorunits. Een (te) nauwe afstelling van de meet-smoorunits geeft extra tegendruk. Drukverschil afdeling - buiten (luchtinlaat). Veehouders zijn geneigd de luchtinlaten te verkleinen om windinvloeden te voorkomen. Dit geeft extra drukopbouw met als gevolg hogere stroomkosten. Nulmeting drukverschillen in relatie tot het ventilatieniveau. Bij de verschillende ventilatorstanden horen verschillende Pa-waarden. Het geeft veel inzicht als deze referentiewaarden worden bepaald bij een schone wasser of bij in gebruik name. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

14 Sensoren voor ph en EC (maat voor vervuiling van het waswater). De ph is erg belangrijk i.v.m. de NH 3 -binding. De vervuiling van het waswater heeft veel invloed op de bacteriegroei bij een biologische wasser, met als mogelijk gevolg een slecht werkende wasser Flowmeters op sproeiers. Deze meters geven inzicht in de verdeling van het waswater over de pakketten. Een regelmatige verdeling is belangrijk voor een optimale werking van de wasser. Spuiwater. Streven naar weinig spuiwater met een optimaal rendement Kosten Aanschaf van de luchtwasser. Een goede voorbereiding door kennisverzameling en beoordelen van offertes borgt een goede prijs-kwaliteit verhouding Circulatiepompen. Deze moeten niet groter zijn dan noodzakelijk is voor de werking van de wasser. Het is belangrijk om de weerstand laag te houden. In combinatie met het gebruik van een frequentieregelaar beperkt dit de stroomkosten. Spuiwater. De gebruiker moet een optimum zoeken in vervuiling van het waswater en het functioneren van de wasser. De afzet van spuiwater als kunstmest is mogelijk en een mooi product voor de afnemer (grondgebruiker), hierdoor kunnen de kosten sterk worden gereduceerd. Aankoop zuur. Er zijn grote prijsverschillen, dus vergelijken van aanbieders loont. Onderhoud. Een goed onderhoudscontract waardoor regelmatig onderhoud wordt gepleegd beperkt onnodige storingen en reparaties. Tijdig signaleren en handelen beperkt fouten Periodieke controle. Het is aan te bevelen om een abonnement op een jaarlijkse controle te nemen, waarbij wordt aangetoond dat de wasser goed werkt Stroomverbruik. Door regelmatig het systeem te reinigen kunnen oplopende drukverschillen en daarmee oplopende stroomkosten worden voorkomen. Arbeid. Een doeltreffende signalering op de werking van de wasser is arbeidsbesparend. Rendement / werking Onafhankelijke controle op rendement en werking van de wasser. Een éénmalige meting geeft geen zekerheid dat de wasser vervolgens jaren een goed rendement geeft. Die zekerheid wordt vergroot door jaarlijkse controle. Onafhankelijke controle van ph en ms met sensoren. IJking van de apparatuur is essentieel om permanent betrouwbare uitslagen te hebben. Reserveonderdelen. Het is belangrijk om van wezenlijke onderdelen zoals sensoren en de circulatiepomp een exemplaar in reserve te hebben zodat storingen snel verholpen kunnen worden Aanvoer van zuur. Het verbruik van zuur kan eenvoudig berekend worden en kan dienen als controle op de werking. Elektriciteitsverbruik. Door het plaatsen van meters bij de wasser en het ventilatiesysteem kan het verbruik van de verschillende onderdelen eenvoudig worden vastgesteld. Hoeveelheid spuiwater. Voor elke wasser kan een optimum vastgesteld worden. Draaiuren pomp. Met behulp van een meter wordt vastgesteld of de wasser wel of niet gedraaid heeft. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

15 Controle handhaver (gemeente) Logboek. Periodiek noteren van verbruiksgegevens met vermelding van de calamiteiten geeft inzicht voor de handhaver. Belangrijk zijn: gegevens van sensoren, draaiuren van de pomp, verbruik van zuur en productie van waswater. Onderhoudscontract/controleafspraak. Het aanwezig zijn van een periodiek controlerapport door derden geeft de handhaver inzicht. Luchtsnelheid. Het doorstroomoppervlak in het centrale luchtkanaal in relatie tot de maximum ventilatie in m 3 geeft een indicatie voor de opbouw van het systeem. Elektronische monitoring. In feite is dit een automatisch elektronisch logboek. Data worden vastgelegd in een database. In een pilot project, uitgevoerd door de provincie Noord Brabant in samenwerking met Utrecht en Overijssel, vindt nader onderzoek plaats naar de mogelijkheden van dit systeem. Verschillen tussen diersoorten Bij de verschillende diersoorten komen de problemen met luchtwassers sterk overeen. Alleen op het gebeid van stof bestaan er grotere verschillen. In de pluimvee- en vleeskalverhouderij zijn er meer problemen met stof in relatie tot de werking van de luchtwasser. Hiervoor zijn oplossingen gevonden in de vorm van een extra wassing van de lucht met water aan de voorkant van de luchtwasser, of door de luchtstroom tegen de waterstroom in de wasser in te sturen. Een aantal fabrikanten hebben deze voorzieningen in hun wasser aangebracht Resultaten bij de deelnemers De deelnemers zijn actief geweest in het aanbrengen van verbeteringen, dit bleek tijdens de vervolgbezoeken aan de deelnemers in het najaar van In onderstaand overzicht is hier een inventarisatie van gemaakt ingedeeld naar adviesgebied: Veiligheid Rendement Over het algemeen denken de deelnemers nog te weinig na over de veiligheid rondom de luchtwasser. Drie deelnemers hebben voorzieningen getroffen voor een veiliger betreden van de wasser. Bedrijven met personeel hebben de zaken vaak wel goed voor elkaar. Meerdere deelnemers hebben voor bezoekers waarschuwingsborden aangebracht voor de ruimte waarin zwavelzuur wordt opgeslagen. Daarnaast zijn sloten aangebracht. Problemen met het rendement van de wassing hebben bijna altijd te maken met het vervuilen van de waspakketten. Alle deelnemers hebben hier ervaring mee en vaak is pas na meerdere probeersels moeizaam een oplossing verkregen. Een enkele keer heeft het te maken met afwijkingen in de zuurgraad van het waswater. De deelnemers geven unaniem aan dat ze zich er bewuster van zijn geworden dat het pakket schoon moet blijven en plannen het reinigen regelmatig in. Eén van de deelnemers heeft met de leverancier een oplossing gevonden voor de afwijkende zuurgraad van het waswater door een extra vuilwaterafvoer te maken. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

16 Signalering Kosten Werking Wanneer de wasser goed wordt gecontroleerd en er doelgericht onderhoud plaats vind kan men er van uit gaan dat de gewenste reductie wordt gerealiseerd. Bij vijf ad random gekozen deelnemers zijn drukmeters geplaatst. Samen met een 0-meting waarbij per ventilatiedebiet de druk wordt weergegeven heeft de gebruiker een doeltreffend hulpmiddel in handen om vervuiling tijdig te signaleren. Bij twee deelnemers is per ventilator een alarmering aangebracht die stroomuitval signaleert. Een periodieke controle van de sensoren is noodzakelijk. Hiervan is nog niet iedereen doordrongen. Uitvoering hiervan kan het beste gebeuren door een gecertificeerd bedrijf dat tevens de werking van de wasser inspecteert. Een flowmeter kan een regelmatige verdeling van waswater over het pakket signaleren, maar de gebruiker zal dit op het oog ook moeten controleren. Alle deelnemers geven aan zich bewust te zijn geworden van de kosten. Uit de inventarisatie zijn waardevolle referenties gekomen waar de gebruiker zich aan kan toetsen. Realisatie van kostenbesparing is vaak een moeizaam proces. De leverancier kan hierbij een belangrijke rol spelen, met name bij de afstelling van bepaalde onderdelen van de wasser. Drie deelnemers doen verwoede pogingen om het zuurverbruik omlaag te krijgen. Twee deelnemers hebben een te hoge spuiwater productie, waar ze in samenwerking met de leverancier oplossingen voor zoeken. Door inzicht in de drukverschillen en de impact daarvan op de elektriciteitsrekening zijn de deelnemers alerter op de weerstand van het pakket. Alle deelnemers hebben maatregelen genomen om het elektriciteitsverbruik omlaag te brengen. Drie deelnemers hebben plannen om de drukkamer te voorzien van een verbeterde luchtgeleiding. Dit geeft minder weerstand. Minstens de helft van de deelnemers was niet op de hoogte van de regelgeving rond de afzet van spuiwater. Vier deelnemers hebben contacten gelegd met potentiële afnemers om het spuiwater tegen lagere kosten af te zetten. De deelnemers zijn zich bewust geworden van de noodzaak om het logboek nauwgezet bij te houden. Elektronische monitoring kan hierbij een arbeidsbesparend hulpmiddel zijn. Voor controle op en borging van de werking van de wasser kan de betrokkenheid van een gecertificeerd en onafhankelijk bedrijf van belang zijn. Cruciaal hierbij is om afstemming te verkrijgen tussen de verschillende partijen over een uniform uit te voeren controle. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

17 Handhaving De verantwoordelijkheid voor de werking van de wasser ligt bij de gebruiker. Wanneer de wasser op een correcte manier wordt gemanaged is vervolgens de leverancier degene die er voor in moet staan dat de betreffende reductie wordt gehaald. Alle deelnemers gaan proberen hun controle en borging zó in te richten dat ze aan kunnen tonen dat de wasser werkt. Een aantal van de deelnemers kregen tijdens de looptijd van het project te maken met een controle door de handhaver. Hieruit is een grote diversiteit in uitvoering van de controle gebleken. Dit heeft vooral te maken met verschillen in kennisniveau van de controleurs. Het is gebleken dat scholing van de controleurs noodzakelijk is. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

18 4. Opgedane kennis: tips en aanbevelingen 4.1. Tips en aanbevelingen voor gebruikers De verzamelde bedrijfsgegevens en de analyse daarvan hebben geleid tot onderstaande tips en aanbevelingen voor gebruikers: Veiligheid voor mens en dier Onbevoegden en kinderen mogen niet in de buurt van zuur kunnen komen. Verschillende ruimtes, zoals de drukkamer, het luchtkanaal en de ruimtes met zuuropslag, moeten met degelijke deuren en sloten worden afgesloten. Zorg dragen voor veilige trappen en leuningen. Ervoor zorgen dat een aantal onderdelen, bijvoorbeeld sensoren en een circulatiepomp standaard in voorraad zijn. Afschermen van ventilatoren. Het waswater bevat veel nitriet, als dieren daarvan enkele slokken binnenkrijgen sterven ze binnen 10 minuten. Zorg ervoor dat waswater niet in de stal terecht komt, door bijvoorbeeld de wateraanvoer naar de luchtwasser niet te combineren met andere waterleidingen en de wasser regelmatig te controleren op lekkage. Signalering Plaats drukmeters, over de wasser, de druppelvanger en over het gehele pakket. Voer een eenmalige nulmeting uit, die de drukverschillen in relatie tot ventilatiedebiet vaststelt. Laat een periodieke controle uitvoeren van sensoren e.d. door een onafhankelijke partij. Plaats flowmeters op de waterstroom naar het pakket. Kosten Vergelijk het stroomverbruik met dat van collega s. Plaats meters bij de wasser en het ventilatiesysteem Zoek het optimum tussen de vervuiling van het waswater en het optimaal functioneren van de wasser. Minder m 3 spuiwater betekent minder afzetkosten. Zet spuiwater af als kunstmest. Dit kan per m 3 al snel 10,- besparen. Vergelijk het zuurverbruik met het theoretische verbruik. Zoek een goed rendement met niet meer zuurverbruik dan noodzakelijk. Voorkom tijdrovende calamiteiten door op tijd te reageren op signalen, zoals grote drukverschillen. Vervuilde pakketten kunnen leiden tot tijdrovende schoonmaakwerkzaamheden. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

19 Effect van drukverschillen in de luchtwasser op de stroomkosten Vb m3 lucht/hr Verbruik Impact t.o.v. 30Pa Pa Hz kw Kwh per jaar In kw In euro's ,21 0, ,34 0, , , , , , , > Rendement / werking Controleer periodiek op: Draaiuren van de pomp Elektriciteitsverbruik van de pomp Sensoren voor ph en ms Meting van de behaalde reductie tijdens periodiek onderhoud Zuurverbruik Drukverschillen Controle handhaver Van elk type luchtwasser is er een informatiedocument van Infomil waarop de controles staan beschreven ( Zorg dat u de werking van de luchtwasser kunt aantonen d.m.v. het logboek waarin u relevante parameters bijhoudt zoals zuurverbruik, waterverbruik en draaiuren van de circulatiepomp Tips bij aanschaf Bestudeer het informatiedocument luchtwassers van Infomil ( Laat voor het opstellen van een offerte u op de hoogte brengen van de gebruikelijke kosten (alle!) voor aanschaf van een wasser met opslagtanks en montage. Zorg er voor dat u een goed beeld heeft van de bereikbaarheid van de wasser, zoals de waspakketten en sproeiers en hoe schoongemaakt moet worden. Kies voor een adequaat signaleringssysteem met goede afleesbare meters. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

20 Vraag een paar offertes aan bij verschillende fabrikanten aan de hand van een uitgebreide checklist. Hierop staan o.a. capaciteiten, NH3 reductie, signaleringsmogelijkheden, verbruik, kosten, maten. Maak duidelijke afspraken en beding haalbare garanties Tips en aanbevelingen voor beleidsmakers, handhavers, e.d. Voor het controleren van diverse zaken op en rond het boerenerf is inleving in de situatie waarin de veehouder zich bevindt cruciaal voor het uiteindelijke resultaat. Over het algemeen is de luchtwasser voor de gebruiker een apparaat dat hem arbeid en geld kost. De veehouder kan in de meeste gevallen alleen zijn bedrijf blijven uitoefenen en/of uitbreiden met behulp van de luchtwasser. De steeds toenemende kosten kunnen betaald worden door middel van verbeteren van de efficiëntie en schaalvergroting. Voor de beeldvorming: de jaarkosten voor een luchtwasser bedragen al gauw 10,- à 20,- per gemiddeld aanwezig vleesvarken, dit is ca. 25 van het besteedbaar inkomen van de varkenshouder. Hier volgen een paar aandachtpunten: a. Het is belangrijk dat de controleur beschikt over voldoende kennis over de werking van luchtwassers, met name over de punten waarop hij moet letten om vast te kunnen stellen dat de wasser de afgelopen periode heeft gewerkt. b. Er is een aantal referenties beschikbaar waarmee u de gebruiker kunt adviseren in geval daarvan afgeweken wordt. c. De gebruiker is in eerste instantie degene die de werking van de luchtwasser moet kunnen aantonen. Als dat het geval is, kan het rendement niet meer ter discussie staan. De werkende wasser is immers van een label voorzien waarin de behaalde reducties zijn vastgesteld door de overheid. Het is een ongewenste situatie dat de handhaver aan de gebruiker gaat vertellen dat zijn wasser niet werkt. d. Probeer te voorkomen dat de ondernemer onnodige kosten moet maken, zoals die van een uitgebreide rendementsmeting. Hiermee kan een slechte verstandhouding worden voorkomen. e. Om controle en borging van de wasser doeltreffend uit te kunnen voeren is een uniforme werkwijze met toepassing van uniforme logboeken zeer aan te bevelen. f. De gebruiker zou de tijd moeten krijgen om zijn wasser te leren kennen en te bedienen. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

21 5. Communicatie In samenspraak met de begeleidingsgroep is een plan voor communicatie opgesteld. De communicatie bestond uit de volgende activiteiten: 5.1. Plaatsen van artikelen in vakbladen De vakbladen Boerderij, Agrarisch Dagblad, Nieuwe Oogst, Varkensbedrijf, Pig Business, Pluimveehouderij, De Kalverhouderij zijn individueel benaderd voor het plaatsen van artikelen. Verschillende bladen hebben hieraan gehoor gegeven. Hier volgt een overzicht van de artikelen: Datum Blad Artikel AGD Belang luchtwassers beter onder de aandacht brengen Boerderij Wasser vraagt om aandacht Boerderij Tijd voor een dashbord 1-12 Pig Business Gebruik luchtwassers kan veel voordeliger AGD Eenduidigheid in controle werking luchtwasser Varkens Uniform protocol luchtwassers Nieuwe Oogst Fabrikanten luchtwassers gaan uniformeren Site Boerderij Prachtwassers Varkensbedrijf Luchtwasserfabrikanten tekenen intentieafspraak Nieuwe Oogst Wildwest bij luchtwassers Boerderij Meer eenheid bij luchtwassers Dec-11 Stal en Akker Enorm verschil wassergebruik Dec-11 De Kalverhouder Een luchtwasser is geen blackbox Boerderij Dashboard wordt standaard 5.2. Houden van presentaties Er is een presentatie samengesteld waarin de verworven kennis en uitkomsten van dit project zijn verwerkt. De presentatie is opgenomen in het DLV programma voor studiegroepen en aangeboden aan LTO en NVV en voerleveranciers. Aan het einde van de looptijd van het project stonden nog een aantal presentaties gepland, w.o. voor twee veevoerleveranciers. De volgende presentaties zijn gehouden: Plaats 17/11 Arnhem Legpluimveehouders PPE 3/11 Voorthuizen Vleeskalverhouders LTO 7/12 Stegerden Varkenshouders LTO 12/12 Apeldoorn Varkenshouders LTO Deventer Varkenshouders Studieclubs varkenshouderij Dronrijp Varkenshouders Studieclubs varkenshouderij Ommen Varkenshouders Studieclubs varkenshouderij Woubrugge Varkenshouders Studieclubs varkenshouderij Wierden Varkenshouders Studieclubs varkenshouderij DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

22 5.3. Nieuwsbrief Er zijn twee nieuwsbrieven uitgebracht voor de deelnemers aan het project. Daarnaast is een lijst met tips en aanbevelingen geschreven voor de nieuwsbrief van PVV en PPE Gesprekken met leveranciers Er zijn individuele gesprekken gevoerd met 12 leveranciers. Het doel van de gesprekken was om de leveranciers op de hoogte te brengen van de globale uitkomsten van het project en het bespreken van mogelijke gezamenlijke vervolgacties. We kunnen stellen dat dit initiatief door alle leveranciers na afloop als positief is beoordeeld. Een aantal gaf te kennen dat het veel eerder plaats had moeten vinden, maar tot nu toe was er niemand die het initiatief nam. We hebben aangegeven dat het project geen merkenonderzoek is. Sommige leveranciers hadden wel iets dergelijks verwacht. Alle leveranciers hebben aangegeven dat zij een wasser verkopen die goed functioneert. Leveranciers hebben meerdere malen aangegeven dat ontwikkeling van nieuwe systemen momenteel op een laag pitje staat omdat iedereen bang is dat zijn product nagemaakt gaat worden door de concurrent. De regelgever heeft namelijk de productie van alle typen luchtwassers vrijgegeven. De RAV nummers zijn losgekoppeld van het merk van de wasser. Hierdoor kan de wasser met toebehoren door iedere willekeurige producent nagebouwd worden. De volgende afspraken zijn voortgekomen uit de gesprekken: Intentie Alle leveranciers hebben hun medewerking aan het project toegezegd. Dit betekent dat ze actief meedenken en ideeën aandragen. Een houding aannemen van openheid en vertrouwen, vooral naar de initiatiefnemer. Zoeken naar gezamenlijke belangen in plaats van negatieve uitlatingen doen over elkaar. Alle leveranciers hebben zich bereid verklaard om mee te werken aan het tot stand brengen van een omslag in denken. De luchtwasser is geen hightech instrument waar hoogwaardige kennis voor nodig is om het te laten functioneren. Uniforme lijst van gegevens Vanaf offerte tot in gebruik name is het erg handig om gegevens van de wasser met richtlijnen, eigenschappen, gebruikershandleidingen en gebruiksgegevens in een handomdraai paraat te hebben. Uniformiteit hierbij is voor de sector belangrijk om misverstanden en indianenverhalen te kunnen voorkomen. Motivatie van gebruikers Alle betrokkenen (leveranciers, gebruikers, handhavers en adviseurs) zullen hun bijdrage moeten leveren om de luchtwasser Nederland tot een succes te maken. De gemiddelde ondernemer zal gestimuleerd en overtuigd moeten worden van de noodzaak van een goede werking van zijn wasser. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

23 Werking De geplaatste wassers moeten naar behoren werken. De gebruikers moeten dat zelf kunnen aantonen, zodat ze gevrijwaard kunnen worden van een dure rendementsmeting. Het elektronisch monitoren zou daarvoor een uitstekend hulpmiddel kunnen zijn, maar het zal naar verwachting nog wel enige tijd duren voor dit algemeen is geïmplementeerd. Het aantonen van de werking met een gericht aantal kengetallen is geen ingewikkelde zaak. Volgens de leveranciers zou het erg zinvol zijn dat het aantonen van een juiste werking van de wasser met behulp van een uniforme lijst zou plaatsvinden. Er moet een protocol/werkwijze worden opgezet die door alle betrokkenen wordt gedragen. Vanuit het project wordt hier een concept voor opgesteld. Onafhankelijke controle Met alle leveranciers is gediscussieerd over het oprichten van een onafhankelijke controle op de werking van de wasser. Een aantal leveranciers wil hier nog eens over nadenken. Een aantal vond dit een zeer goed idee. De controle kan op een eenvoudige wijze worden uitgevoerd als er bij de gebruikers uniforme kengetallen worden geregistreerd. De controle kan dan voor acceptabele kosten worden uitgevoerd. Conclusies/acties Opstellen van een protocol voor het beoordelen van de juiste werking van de wasser; Eén geluid naar buiten brengen over de uitgebreide rendementsmeting; Meer nadruk leggen op de noodzaak van een goed onderhoudscontract; Opstellen van richtlijnen voor de aanschaf van een wasser; Opstellen van richtlijnen voor het gebruik van de wasser en van een goede gebruikershandleiding. Het belang van de uniformiteit in de wijze van aantonen en borgen van de werking is ook onderkend door 13 leveranciers van luchtwassers. In een gezamenlijke bijeenkomst hebben alle leveranciers een intentieafspraak ondertekend, waarin ze afspreken om te komen tot uniformering rond gebruik, gegevensverstrekking en controle van luchtwassers. Het volgende overzicht is hiervan het resultaat: DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

24 Uniform overzicht controlepunten luchtwasser Richtlijnen en referenties Naam bedrijf: Onderwerp Onderdelen Richtlijn / referentie indien van toepassing wasser Algemeen Logboek Draaiuren pomp waswater Per week: Spuiwaterhoeveelheid Per maand: Vers waterverbruik Per maand: Zuurverbruik Per jaar: Geleidbaarheid Zuurgraad Verslag onderhoud Aantal per jaar: Reinigingsacties Verslag in logboek Storingen Verslag in logboek Analyse uitslagen Aantal per jaar: Check Controle ph-sensor Aantal keer per jaar: Sensor geleidbaarheid Controle drukmeter(s) Drukverschillen Analyse waswater Rendement NH3 middels gasdetectiebuisjes Aantal keer per jaar: Aantal keer per jaar: Aantal keer per jaar: Aantal keer per jaar: Aantal keer per jaar: DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

25 5.5. Contacten met gemeentes Er is een bijeenkomst in Zwolle belegd met vertegenwoordigers van gemeentes in het noorden van het land, waarbij het doel was om inzicht te krijgen in de vragen en ideeën die leven onder ambtenaren over het gebruik van luchtwassers. Hieruit bleek het volgende: 1. Kennisbehoefte. Het kennisniveau is per persoon heel verschillend, dit heeft ook met de individuele interesses te maken. Algemeen wordt gesteld dat er behoefte is aan veel basiskennis over de werking van luchtwassers. Daarnaast ook over de wijze van controle op de werking. Er bestaat een duidelijk verschil in kennisbehoefte van vergunningverleners en handhavers. De vergunningverleners hebben behoefte aan referentiegetallen en kennis over het dimensioneringsplan. De handhavers zoeken kennis over waar het mis kan gaan met de werking van de luchtwasser en waar ze dan op moeten letten. 2. Men verwacht veel van het elektronisch monitoren. 3. Ieder is het erover eens dat de uitgebreide rendementsmeting een momentopname is en weinig zegt over de werkelijke werking van de luchtwasser. 4. De groep is het er over eens dat het gewenst is dat er een eenvoudig protocol komt waarmee de werking van de wasser aangetoond kan worden. We zijn echter wel gebonden aan de leaflets en het technisch document voor luchtwassers. Dit is de wettelijke basis. Het zou goed zijn om de wetgever ervan te overtuigen dat het eenvoudiger kan en moet. Hiervoor zouden wij vanuit het project advies kunnen geven ondersteund door de belangenbehartigers. Daarnaast zijn we uitgenodigd op een vergadering van een groep van teamleiders van de afdeling handhaving van verschillende provincies (het zogenaamde SKP netwerk). In deze vergadering hebben we kort de activiteiten van het project toegelicht. In de discussie kwam hier ook duidelijk naar voren dat zij de uitgebreide rendementsmeting ook zien als een momentopname en liever een eenvoudig protocol zouden willen hebben op basis waarvan de werking van de luchtwasser kan worden aangetoond. Er is een presentatie gehouden voor de begeleidingsgroep van het project Elektronisch monitoren. Bespreekpunten daarin zijn geweest de samenwerking met de veehouders en het zoeken naar oplossingen vanuit de praktijk. De discussie ging over de relevante punten die vastgelegd moeten worden voor de beoordeling van een goede werking van de luchtwasser. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

26 6. Samenvatting In het kader van het project Doelmatig gebruik luchtwassers zijn op 15 bedrijven met 24 luchtwassers technische gegevens van de wassers en gebruikservaringen verzameld. Er zijn verbruik- en meetgegevens vastgelegd. Dit heeft geresulteerd in een tabel met referentiewaarden van verschillende parameters en een overzicht van praktische tips en aanbevelingen op de volgende onderdelen: Veiligheid voor mens en dier in de omgeving van de wasser Signalering van mogelijke afwijkingen en storingen Kosten bij het gebruik van een luchtwasser Rendement/werking van de wasser Controle op de werking door de handhaver (gemeente) Tips bij aanschaf van een luchtwasser Met de leveranciers van luchtwassers zijn afspraken gemaakt om te komen tot uniformering rond gebruik, gegevensverstrekking en controle van luchtwassers. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

27 Bijlagen DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

28 Bijlage 1 Artikel voor de nieuwsbrief van PVV en PPE Project Doelmatig gebruik luchtwassers Met subsidie van het Productschap Vee en Vlees en het Productschap Pluimvee en Eieren en het Ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie voert DLV een onderzoek uit naar het doelmatig gebruik van luchtwassers. Aan dit onderzoek wordt door 15 veehouderijbedrijven, waaronder 13 varkensbedrijven, een kalverbedrijf en een opfoklegpluimvee bedrijf deelgenomen. Deze bedrijven hebben óf een chemische luchtwasser, een biologische wasser of een combiwasser op hun bedrijf. Het doel van dit onderzoek is om de veehouder die al een luchtwasser heeft óf plannen heeft om deze aan te schaffen te voorzien van tips en aanbevelingen waardoor de hoeveelheid arbeid en de kosten gereduceerd kunnen worden. Om dit te kunnen bereiken is het van belang om inzicht te hebben in de effectiviteit van de luchtwasser. Bijgevoegd treft u meer informatie aan over de resultaten die tot nu beschikbaar zijn. De doelstelling van dit project is in de eerste plaats om gebruikers van luchtwassers handvaten aan te reiken waarmee ze met minder arbeid en kosten de luchtwasser kunnen managen. Inzicht in de effectiviteit van de wassers is hierbij een belangrijk punt. Er zijn 15 deelnemers aan het project, 13 varkenshouders, één kalverhouder en één opfoklegpluimveehouder. De deelnemers hebben samen 24 luchtwassers, namelijk 12 chemische, 10 biologische en 2 combi wassers. Het doel was niet om een vergelijkingsonderzoek te doen naar merken, doch te onderzoeken hoe het gebruik van luchtwassers te verbeteren is. De afgelopen tijd is onder gebruikers van luchtwassers een inventarisatie uitgevoerd naar hun ervaringen met het gebruik en de werking van luchtwassers. Deze inventarisatie betrof meer dan 80 vragen die betrekking hebben op de capaciteit, het verbruik, de arbeid en de mogelijke problemen met de bijbehorende oplossingen, die zich voorgedaan hebben. Er zijn metingen verricht om sensoren te testen en er is gekeken naar de gevolgen van de drukverschillen die zich kunnen voordoen in de verschillende ruimtes van het luchtkanaal. Opvallend is de grote variatie in uitkomsten van parameters. Het driejarig project is de laatste fase ingegaan. De komende maanden zal communicatie naar gebruikers, leveranciers en andere betrokkenen worden verzorgd. Dit zal plaatsvinden in de vorm van 1 op 1 gespreken met leveranciers en het geven van presentaties aan (toekomstige) gebruikers van luchtwassers dan wel de erfbetreders en het verspreiden van de resultaten van het onderzoek in vakbladen. Parameter Investering in / m3 max.ventilatielucht per uur Kg zuurverbruik/jaar per 100 m3 max.ventilatielucht per uur Variatie in uitkomst Parameter Variatie in uitkomst 0,27-1,67 Ph meting 6 x een afwijking van >10% 2,2 12,6 Onderhoudscontract 8 wel, 16 niet Kosten zuur /kg excl. BTW 0,10-0,17 Drukmeter over de wasser of over de ventilatoren M3 spuiwater/jr/1000 m3 max. lucht per uur 0,25 8 Drukverschil drukkamer en centraal afzuigkanaal 3 x ja Pa Kosten afzet spuiwater per m Voorgekomen storingen Lekkage, pompen, sensoren DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

29 Stroomverbruik van ventilatoren Kwh jaarbasis /100 m3 lucht per uur Luchtsnelheid m/sec bij maximum ventilatie Praktijk zuuraankoop per jaar t.o.v. theoretische verbruik NH3 reductie ingaande t.o.v. uitgaande lucht Schuim/slijmvorming Bij 5 wassers trad schuimvorming op en bij 1 slijmvorming 0,6 3,3 Luchtgeleiding in de 6x matig / slecht drukkamer goed/matig/slecht 20% - 200% Luchtsnelheid in centraal 1,1 4,4 afzuigkanaal in m/sec 14% 96% Noodluik 12 x ja De WUR is vanwege haar expertise op het gebied van luchtwassers betrokken bij het doen van 9 metingen bij 5 bedrijven. Naar aanleiding van deze bezoeken zijn al bij een aantal bedrijven verbeteringen aangebracht. Het resultaat was een groeiende overtuiging dat luchtwassers prima kunnen functioneren, mits de gebruiker bij storingen tijdig een signaal krijgt en daarop adequaat reageert. Het aspect van de signalering is bij luchtwassers van onvoldoende kwaliteit. Signalering van afwijkingen, bijvoorbeeld in de ph van het waswater, is de belangrijkste maar niet het enige aandachtspunt dat uit het project is gekomen. Samenvattend hebben alle verbeterpunten geleid tot onderstaande tips en aanbevelingen: Veiligheid voor mens en dier Onbevoegden en kinderen mogen niet in de buurt van zuur kunnen komen Verschillende ruimtes, zoals de drukkamer, het luchtkanaal en de ruimtes met zuuropslag, moeten met degelijke deuren en sloten worden afgesloten Zorg dragen voor veilige trappen en leuningen Ervoor zorgen dat een aantal onderdelen, bijvoorbeeld sensoren en een circulatiepomp standaard in voorraad zijn. Afschermen van ventilatoren. Het waswater bevat veel nitriet, als dieren daarvan enkele slokken binnenkrijgen sterven ze binnen 10 minuten. Zorg ervoor dat waswater niet in de stal terecht komt, door bijvoorbeeld de wateraanvoer naar de luchtwasser niet te combineren met andere waterleidingen en de wasser regelmatig te controleren op lekkage. Signalering Plaats drukmeters, over de wasser, de druppelvanger en over het gehele pakket. Voer een eenmalige 0-meting uit, die de drukverschillen in relatie tot ventilatiedebiet vaststelt. Laat een periodieke controle uitvoeren van sensoren e.d. door een onafhankelijke partij. Plaats Flowmeters op de waterstroom naar het pakket. Kosten Vergelijk het stroomverbruik met dat van collega s. Plaats meters Zoek het optimum tussen de vervuiling van het waswater en het optimaal functioneren van de wasser. Minder spuiwater betekent minder afzetkosten. Zet spuiwater af als kunstmest. Dit kan per m3 al snel 10,- schelen. Vergelijk het zuurverbruik met het theoretische verbruik. Zoek een goed rendement met niet meer zuurverbruik dan noodzakelijk. ( 5 kg zuur per 100 m3 lucht kost 1500,- /jaar). DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

30 U kunt mogelijk een dure rendementsmeting van 2000 à 3000 voorkomen door zelf de werking aan te (laten)tonen. Voorkom tijdrovende calamiteiten door op tijd te reageren op signalen, zoals grote drukverschillen. Vervuilde pakketten kunnen dagen schoonmaak kosten. Tabel: effect van drukverschillen in de luchtwasser op de stroomkosten/jr. Druk in de wasser (Pa) Hz Kwh Kwh verbruik Kwh jaar per Extra Kwh verbruik t.o.v. 30 Pa Extra kosten bij 18ct / Kwh ,21 0, ,34 0, , , , , , , > Door met name vervuiling van de wasser ontstaan grote drukverschillen. Deze drukverschillen veroorzaken een grote stijging in stroomkosten (zie bovenstaande tabel) Rendement / werking Controleer periodiek op: Draaiuren van de pomp Elektriciteitsverbruik van de pomp Sensoren voor Ph en ms Rendementsmeting Zuurverbruik Drukverschillen Controle handhaver Van elk type luchtwasser is er een informatiedocument van Infomil waarop de controles staan beschreven ( Zorg dat u de werking van de luchtwasser kunt aantonen d.m.v. het logboek waarin u relevante parameters bijhoudt zoals zuurverbruik, waterverbruik en draaiuren van de circulatiepomp. Tips bij aanschaf Bestudeer het informatiedocument luchtwassers van Infomil. Laat u voor het opstellen van een offerte op de hoogte brengen van de gebruikelijke kosten(alle!) voor aanschaf van een wasser met opslagtanks en montage. Zorg er voor dat u een goed beeld heeft van de bereikbaarheid van de wasser, zoals de waspakketten en sproeiers, hoe schoongemaakt moet worden. Kies voor een adequaat signaleringssysteem met goede afleesbare meters. Vraag een paar offertes bij verschillende fabrikanten aan de hand van een uitgebreide checklist. Hierop staan o.a. capaciteiten, NH3 reductie, signaleringsmogelijkheden, verbruik, kosten, maten. Maak duidelijke afspraken en beding haalbare garanties Sluit een duidelijk onderhoudscontract af DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

31 De resultaten van het project worden in november 2011 verwacht. Deze worden weer via deze PVEnieuwsbrief gecommuniceerd. Voor nadere informatie over dit onderzoek kunt u contact opnemen met de heer G. de Vries van DLV (tel.nr , of G.de.Vries@dlv.nl). Voor informatie over praktijkonderzoek voor de varkenshouderij dat door het PVV wordt gefinancierd, kunt u contact opnemen met Marlies Hanssen (tel.nr / mhanssen@pve.nl). Voor informatie over praktijkonderzoek voor de pluimveehouderij dat door het PPE wordt gefinancierd, kunt u contact opnemen met Rik te Loo (tel.nr / rteloo@pve.nl ) DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

32 Bijlage 2 Nieuwsbrief voor de deelnemers Nieuwsbrief: Doelmatig gebruik luchtwassers nummer 2 Juni 2011 Voor u ligt de tweede nieuwsbrief van het project: Doelmatig gebruik luchtwassers. Het afgelopen half jaar is er veel werk verzet door Gerben de Vries, adviseur DLV Intensief en Roland Melse, onderzoeker bij WUR. Via deze nieuwsbrief wordt u als deelnemer persoonlijk op de hoogte gesteld van de voorlopige resultaten en ontwikkelingen binnen het project. Verbeterplan luchtwasser Op alle deelnemende bedrijven is het afgelopen jaar een inventarisatie gedaan door Gerben de Vries, om te komen tot verbeterpunten Hij bezocht 12 varkenshouders, 2 vleeskalverbedrijven en een pluimveebedrijf. De bedrijven hebben totaal 24 luchtwassers staan. Het gebruik werd op 90 punten gecheckt. Het betrof 10 biologische, 12 chemische en 2 combi-luchtwassers. Alle facetten rondom luchtwassers zijn meegenomen bij de inventarisatie welke ook bestond uit een aantal testmetingen over de werking van de wasser. De belangrijkste aspecten waar de aandacht naar uitgegaan is waren: veiligheid, werking wasser, signalering, de kosten en de handhavingscontrole. Aan de hand van deze inventarisatie worden er op elk bedrijf verbeterpunten geformuleerd Hierin gaat het vooral om een doelmatige signalering, verminderen van stroomkosten, het beperken van zuurgebruik en productie van spuiwater, het optimaliseren van het rendement en het verhogen van de veiligheid rond de wasser. Ondanks andere berichten kan geconcludeerd worden dat luchtwassers wel degelijk goed (kunnen) werken. Het ontbreekt echter vaak aan aandacht van zowel de gebruiker met zijn adviseurs als die van de leverancier, Na installatie trekt de installateur zich vaak terug. De veehouder houdt zich weer bezig met zijn andere activiteiten op het bedrijf. Met eenvoudige tips ten aanzien van signalering en het reinigen van de luchtwasser is in de praktijk veel winst te behalen. Dit blijkt uit het onderzoek. Hieronder een overzicht met specifieke aandachtspunten en tips. Zeven belangrijke aandachtspunten: 1. Drukverschillen in het systeem 2. Afwijkingen van sensoren 3. Checken van sensoren 4. Reinigen van het pakket 5. Verdeling waswater 6. Arbo-zaken 7. Administratie-logboek Top vijf verbetertips 1. Kennis vóór aanschaf 2. Doeltreffende signalering op drukverschillen. 3. Kosten afzet spuiwater 4. Weerstand in het systeem verlagen 5. Aanbrengen van sloten, leuningen 6. veilige trappen en dergelijke. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

33 WUR-metingen Momenteel lopen er bij drie deelnemers uitgebreide rendementsmetingen. Deze moeten duidelijkheid verschaffen over de betrouwbaarheid van het gebruik van gasdetectiebuisjes, alsmede over het praktische aspect van het doen van dergelijke metingen als eis door de handhaver. Planning komende periode De komende periode zal de aandacht vanuit het project vooral gericht zijn op de individuele verbeterpunten en communicatie over de bekendmaking van de projectervaringen. Uit de inventarisatieronde blijkt, dat er nog veel te verbeteren is. Veehouders kunnen met een actieve opstelling veel ellende, maar ook veel geld besparen. Voorgenomen activiteiten zijn: a) Individueel vervolg naar aanleiding van verbeterpunten. b) Communicatie naar leveranciers van luchtwassers. c) Communicatie met initiatiefnemers van het elektronisch monitoren. d) Communicatie met handhavende instanties over projectresultaten. e) Artikelen in vakbladen met de resultaten van het project en interviews met deelnemers aan het project. f) Afronden van de WUR-metingen met betrekking tot rendement en gebruik detectiebuisjes. g) Na toekenning financiering: start studiegroep als vervolg op het huidige project. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

34 Werkwijze meting gasdetektiemeting Deze meting moet gezien worden als een indicatie. Met onderstaande werkwijze kunnen afwijkingen voorkomen worden waarmee een grotere nauwkeurigheid bereikt kan worden. Desondanks kunnen afwijkingen gemeten worden doordat bijvoorbeeld een onregelmatige luchtverdeling over het pakket of wanneer vochtdruppeltjes de meting verstoort. Advies werkwijze: 1) Gebruik van buisjes met af te lezen schaalverdeling bij "standaard" gebruik. 2) Toepassing van een koker voor uitgaande lucht te voorkoming van windinvloeden (advies: doorsnee 50 cm, 30 cm hoog ) 3) Gemiddelde van minimaal 3 willekeurig over pakket verdeelde meetpunten voor uitgaande lucht. 4) 1 meting van de ingaande lucht in de drukkamer, zo mogelijk < 50 cm vóór intredepakket van de wasser. DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

35 Bijlage 3 Uitkomsten doelmatig gebruik luchtwassers Deelnemer - wassers 1W 2D 3H 4O 5F 6F 7F 8V 9R 10 1A 10 2A 11B 12vdB zuhh frequentie visuele controle op werking dagelijks dagelijks wekelijks wekelijks 1x per week 1x per week 1x per week 1x3à4 wk wekelijks 1x per jr 1x per jr wekelijks wekelijks frequentie reiniging waspakket 4x p. jaar 1x 14 dgn 1 à 2 wk 4-5 keer p.j. 1x per week 1x per week 1x per week 1x per jaar 1x 4mnd nooit nooit 2-3 x per jaar 2-3 x pj Hoe reiniging hoge drukreiniger hoge drukreiniger hoge drukreiniger hoge druk hoge druk reiniger hoge druk reiniger hoge druk reiniger waterslang slang slang Tijd reiniging min. 10 min 15 min 1 uur 1 uur 1 uur 1 uur 1 uur 1 uur 4 uur 4 uur Drukverschil drukkamer en centraal afzuigkanaal 70Pa bij 35 Hz 3 Pa bij 25 Hz 20Pa bij 24 Hz 5 Pa bij 24 hz 27Pa bij 27,5 Hz 15 Pa bij 12,5 Hz 60 Pa bij 27 Hz 45 Pa bij 20 hz 150 Pa bij 42 Hz 2Pa bij 32 Hz 2Pa bij 22 Hz 35Pa bij 18Hz 45Pa bij 18 Hz Welke storingen pompen geen Zoutmeter kleine storingen sensoren en kleppen sensoren en kleppen sensoren en kleppen sensoren, zuurpomp, koppelingen zuurpomp, sensoren lekkage bak pomp Uitlezing/displ ay defect Schuim/slijmvorming 1x per mnd ja ja, bij druppel vanger nee bij de start, druppel vanger bij de start, druppel vanger bij de start, druppel vanger Nauwelijks ja, bij de start nee nee nee Instroomring ja Nee nee ja ja ja ja nee ja ja ja ja ja Uitstroomring nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee luchtgeleiding in de drukkamer goed/slecht redelijk Luchtsnelheid per sec. Centraal Afzuigkanaal Redelijk Redelijk redelijk goed goed goed redelijk slecht matig matig redelijk redelijk 3,2 4,3 3,4 2,3 2,0 1,7 1,1 2,3 3,9 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

36 Aantal Gemid deld Variatie Opmerking frequentie visuele controle op werking wekelijks dagelijks dagelijks wekelijks 2xper wk 2x per wk dagelijks wekelijks 5 x dagelijks, 12 x wekelijks frequentie reiniging waspakket 1x pmnd 1x p. halfjaar ad hoc nooit nooit nooit 1x per ronde 1x pj 1x pjaar, 1x p wk Hoe reiniging hoge druk Waterslang slang koud water hoge druk Hoge druk Hoge druk 11 x hogedruk Hoge druk / slang Tijd reiniging 3 uur / wasser 1 uur 3 uur dagen 8 uur dag 1-8 uur Drukverschil drukkamer en centraal afzuigkanaal 23 bij 12 hz 50 Pa bij 26Hz 30 bij 26Hz 50Pa bij 25 hz 245 Pa bij 40 Hz 40Pa bij 18 Hz Pa Uitschieters weggelaten Welke storingen zuurdos ering defect zuurdos ering defect geen Pomp Pakket, sensoren lekkage, pompen en sensoren Schuim/slijmvorming schuim schuim nee nee geen Schuim Instroomring ja ja nee ja nee nee 13x ja 5xschuim Bij de start slijmvorming Instroomring + uitstroomring = 20% minder weerstand Uitstroomring nee nee nee nee nee nee 24 x nee Deelnemer - wassers 13B Nw1 14B Nw2 15be 16AL 17BL 18BA 19G 20St 21Ru 22Ru 23Br 24Bl Paar deelnemers met meer dan 1 wasser DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

37 luchtgeleiding in de drukkamer goed/slecht redelijk matig matig matig goed 4x goed 6xredelijk 6xmatig/ slecht Veel verbetering mogelijk Luchtsnelheid per sec. Centraal Afzuigkanaal Deelnemer - wassers 13B Nw1 14B Nw2 1,2 4,7 3,1 1,3 4,4 6,5 3,03 1,1-4,4 15be 16AL 17BL 18BA 19G 20St 21Ru 22Ru 23Br 24Bl Uitschieters weggelaten, advies = 2,5m/sec Paar deelnemers met meer dan 1 wasser DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

38 Bijlage 4 Uitkomsten doelmatig gebruik luchtwassers (totaaloverzicht) Deelnemer - wassers Investering /m3 lucht max Kg zuurverbruik/jr basis aankoopbonnen Kg zuurverbruik/jr per m3 max. ventilatielucht per uur. Berekend Ruilvat zuur of vaste tank kosten zuur / kg excl.btw ltr Spuiwater/jr /100m3 max lucht per uur Kosten afzet spuiwater per m3 Stroomverbruikpo mp(en) Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur Stroomverbruik ventilatoren Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur 1W 2D 3H 4O 5F 6F 7F 8V 9R 10 1A 10 2A 11B 0,44 0,84 0,95 0,64 1,27 0,48 0,38 0,75 0,83 0,40 0,44 1,67 1,67 1,29 0, nvt nvt nvt nvt nvt 6,40 5,69 10,54 5,98 >>>> 6,95 <<<< 8,10 1,93 nvt nvt nvt nvt 3,43 3,43 3,41 nvt vast ruil vast vast vast vast vast vast vast nvt nvt nvt nvt ruil ruil vast nvt 12vdB zuhh 0,13 0,13 0,117 0,117 0,117 0,10 0,14 nvt nvt nvt nvt 0,12 0,12 0,17 nvt 34,78 43,10 53,76 79,70 40,23 40,00 21,43 456,25 0,00 180,00 105,88 53,33 0,00 10,- bij 33kgN op eigen grond Eigen grond Loonwe rker >>> 5 / ton <<< Zelf 0,0 bij > 40kgN 10/m3 13B Nw1 14B Nw2 10/m be 0,0 bij 38kgN/t n 0,0 0,0 13,6 17,1 >>> 12,7 <<< 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Bouwjaar Ch /bio / com Ch Ch Ch Ch Ch Ch Ch Ch Ch bio bio bio bio bioch bioch ch Bio 16AL DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

39 Aantal Gemiddeld Variatie Opmerking Deelnemer - wassers 17BL 18BA 19G 20St 21Ru 22Ru 23Br 24Bl Paar deelnemers met meer dan 1 wasser Investering /m3 lucht max 0,29 0,48 0,34 0,60 0,53 0,75 0,27-1,67 wasser incl. opslag spuiwater Kg zuurverbruik/jr basis aankoopbonnen Kg zuurverbruik/jr per m3 max. ventilatielucht per uur. Berekend nvt nvt 4050 nvt nvt 3000 nvt nvt nvt 12,66 nvt nvt 3,00 nvt 6 2,2-12,6 basis aankoopbonnen Ruilvat zuur of vaste tank nvt nvt Ruil nvt nvt vast nvt 9xvast, 4xruil kosten zuur / kg excl.btw nvt nvt 0,16 nvt nvt 0,3 nvt 0,143 0,10-0,17 Marktgevoelig ltr Spuiwater/jr /100m3 max lucht per uur 18,52 811,1 1 43,75 31,91 31,91 40,00 73,33 107, Per standaardeenheid van 100 m3 max. capaciteit Kosten afzet spuiwater per m3 5 eur / ton eigen grond eigen grond 0 12, mest of kunstmest Stroomverbruikpomp(en) Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur Stroomverbruik ventilatoren Kwh jaarbasis / 100m3 lucht per uur tot 20 0,0 0,0 14,8 0,0 0,0 0,0 34,2 13 tot 34 Sterk afhankelijk van drukval, bron DLV Bouwjaar Nauwelijks verschil ontdekt. Ch /bio / com Bio bio Ch ch bio bio ch bio 12x Ch, 10x Bio, 2xcombi DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

40 Aanname totaal maximale. tegendruk stal in Pa. Vlgs leverancier Max. tegendruk totaal aanname wasser in Pa vlgs leverancier Ventilatiecapaciteit bij max. tegendruk in m3/hr vlgns DLV Kan sterk uit de hand lopen. Benodigde ventilatiecapaciteit x onder - gedimensioneerd Luchtsnelheid bij max.vent. 0,7 0,8 0,9 0,8 1,2 1,2 0,6 1,19 0,6-3,3 Werking bij max. ventilatie?? capaciteit circ.pomp 0,8 6 1,1 4,4 4,4 8 0,75 Kwh- 5 Kwh. Praktijk zuuraankoop /jr % nadere analyse nodig % NH3-reductie ingaande tov uitgaande lucht 78% 82% 96% 33% 84% 68% 14-96% uitschieters weggelaten % NH3 wassing wasser % Gemiddeld over deze groep 12% afwijking Ph waswater meting DLV 7,3 7,25 1,4 6,3 7,5 6,7 6x afwijking >10% Sensoren wijken vaak af EC-meting Kast-DLV 20, , ,9 5x afwijking >10% Sensoren wijken vaak af DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

41 onderhoudscontract ja ja ja, zelf monteur nee nee nee ja 8 x ja, 8 wel, 16 niet Inhoud onderhoud vaak onbekend. drukmeter over de wasser of over ventilatoren nee nee nee nee nee nee 3 x ja Meestal geen drukmeter noodluik nee ja nee nee nee ja 12x ja DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

42 Aanname totaal max. tegendruk stal in Pa. Vlgs leverancier Max. tegendruk totaal aanname wasser in Pa vlgs leverancier Ventilatiecapaciteit bij max. tegendruk in m3/hr vlgns DLV Benodigde ventilatiecapaciteit Luchtsnelheid bij max.vent ?? >>> <<< >>> <<< ,3 1,7 2,2 1,3 0,9 0,9 1,2 0,8 0,7 0,7 0,9 1,1 1,1 1,7 1,3 capaciteit circ.pomp 2x 0,75 Kw 2,2 Kw 2,2 Kw 2,2 Kw 2,2Kw 2,2Kw 2,2Kw 5Kw 1x 2 Kw 1x2Kw edw300t 1,1 Praktijk zuuraankoop /jr % NH3-reductie ingaande tov uitgaande lucht 75% 71% 89% 82% 84% 86% 73% 72% 33% 54% 43% 14% 88% 58% % NH3 wassing wasser Ph waswater meting DLV 1,94 2,96 3,5 >>> 1,95 tov 2,68 <<< 2,2 3,5 6,7 7,3 8-7,5 7,3-7,6 Tr. 1: 7,5 Tr. 2: 7,0 Tr. 1: 7,9 tr. 2: 7,3 1-jan 7,7 EC-meting Kast-DLV , tr.1:14,3 tr.2 54,8 tr. 1:1,1 tr. 2 43, onderhoudscontract nee nee nee ja ja ja ja ja nee nee nee nee ne nee nee ja nee drukmeter over de wasser of over ventilatoren nee nee nee nee nee nee nee ja nee nee nee nee nee ja ja nee nee noodluik nee ja luik nee ja ja ja ja ja ja nee nee ja ja ja nee nee DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

43 Bijlage 5 Rapport vergelijking rendementsmetingen bij luchtwassers DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

44 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

45 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

46 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

47 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

48 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

49 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

50 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

51 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

52 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

53 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

54 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

55 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

56 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

57 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

58 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

59 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

60 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

61 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

62 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

63 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart

64 DLV Intensief Advies BV DLV Rundvee Advies BV 13 maart