Programmadocument Energie
|
|
- Hanne Veenstra
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Energie Programmadocument Energie
2 Energie Inhoudsopgave 1. INLEIDING...1 ECONOMISCHE CONTEXT...1 KLIMAAT CONTEXT PROBLEEMSTELLING...3 DE UITDAGING VAN HET ENERGIECLUSTER...3 DE FOCUS VANUIT HET KLIMAATBELEID...3 DE INTERNATIONALE DIMENSIE...4 HET TEMPO MOET OMHOOG DOEL UITGANGSPUNTEN...6 VASTGESTELD BELEID...6 BELEID IN ONTWIKKELING ACTIVITEITEN...8 CRITERIA...8 INTERNATIONALE SAMENWERKING...8 VIJF PIJLERS...9 ENERGIEBESPARING IN DE GEBOUWDE OMGEVING, GLASTUINBOUW EN INDUSTRIE...9 DUURZAME ENERGIE...11 BIOBRANDSTOFFEN EN DUURZAME MOBILITEIT...13 SCHOON FOSSIELE ENERGIE...14 STIMULEREN VAN ONDERZOEK EN INNOVATIE VOOR ENERGIE...15 ONDERSTEUNEND SPOOR KOSTEN EN CAPACITEITSRAMING...19 TOTAALOVERZICHT BELEIDSINZET PER PIJLER...19 TOTAALOVERZICHT BELEIDSINZET KNELPUNTEN...20 TOTAALOVERZICHT BELEIDSINZET PER AFDELING...21 BESCHIKBARE MIDDELEN OPLOSSINGSRICHTINGEN PROGRAMMA ORGANISATIE...24 INTERNE ORGANISATIE...24 GEBIEDSGERICHTE BESTUURLIJKE SAMENWERKING...24 PROVINCIALE ROL PER PIJLER TOT SLOT: DOORKIJK OP TOEKOMSTIGE ONTWIKKELINGEN...25
3 1. Inleiding Energie is een van de sleutelgebieden geworden voor de toekomstagenda van de provincie Groningen. In internationale en nationale context spelen verschillende aspecten daarin een belangrijke rol zoals de aanwezigheid van een sterk energiecluster, toenemende 'sense of urgency' met betrekking tot de klimaatproblematiek, toenemende noodzaak voor grootschalige investeringen in energieopwekking en -infrastructuur vanuit het oogpunt van leveringszekerheid en toegankelijkheid van de energievoorziening, technologische ontwikkelingen en innovaties met betrekking tot energiesystemen, sterk stijgende vraag naar energie en daaraan verbonden prijsfluctuaties, internationale samenwerking op energiegebied, etc. etc. Al deze aspecten hebben twee zaken gemeen: ze bieden nieuwe kansen en nieuwe bedreigingen voor de economische ontwikkeling van Groningen. ze geven een impuls aan initiatieven om te komen tot een duurzame energievoorziening. Economische context De Europese Commissie liet in januari 2007 weten het concurrentievermogen van de Europese energiemarkt te willen vergroten en bovendien minder afhankelijk te willen worden van traditionele olie- en gasgrootmachten zoals Rusland. De Europese energieambities zijn klip en klaar, maar duidelijk is dat de nationale en Europese energiebelangen nog lang niet altijd hand in hand gaan. Uit onderzoek van de commissie naar het huidige functioneren van de energiemarkt komt naar voren dat nog lang niet alle voordelen van mededinging - zoals prijsverlagingen en -convergentie, hogere kwaliteit en meer innovatie en investeringen in de duurzame energiesector - worden gerealiseerd. De huidige verticale integratie zou de toegang tot cruciale infrastructuur voor potentiële nieuwkomers verhinderen en prikkels tot noodzakelijke investeringen op het gebied van verduurzaming verwijderen. Oorzaak zijn de sterke nationale marktposities van de grote spelers in bijvoorbeeld Duitsland, Frankrijk en Spanje. De Commissie concludeert dat er nog steeds een tekort aan transparantie is en dat een level playing field nog ontbreekt. Deze situatie vraagt om een voortdurende alertheid ten aanzien van de concurrentiepositie van het Energiecluster in Noord Nederland. Met het uitbrengen van de nota Pieken in de Delta is in het rijksbeleid het wegwerken van het economische faseverschil van regio s is als nationale beleidsdoelstelling losgelaten. Het nieuwe beleid richt zich op het stimuleren van economische kansen in alle regio s. Dit gebeurt in de vorm van zes gebiedsgerichte programma s. Het programma Koers Noord voor Noord-Nederland is één van deze zes. Kernopgaven daarin zijn om de (inter)nationale concurrentiekracht van de regio te vergroten, het oplossen van de ijlheid van de Noordelijke economie en het uitbouwen van de Noordelijke Ontwikkelingsas. Energie wordt hierbij onderscheiden als één van de kansrijke clusters. Hoewel de uitgangspositie van dit cluster goed is, zijn er tevens een aantal risicofactoren zoals een relatief laag opleidingsniveau van de werkzame beroepsbevolking, relatief laag aandeel hightech- en mediumtech werkgelegenheid en beperkte R&D en innovatie inspanningen. Het behouden en zeker het uitbouwen van het energiecluster is daarom geen vanzelfsprekende zaak maar vraagt een forse gezamenlijke inspanning van overheid en bedrijfsleven. 1
4 Middels het Lissabon-proces heeft Europa zich ten doel gesteld om de meest competitieve en dynamische kenniseconomie ter wereld te worden. Concurrentievermogen is stevig bovenaan de politieke agenda van de EU gezet. Daarbij wordt in toenemende mate gefocussed op kennisontwikkeling en innovatie. Europese middelen hiervoor worden met name gebundeld in het kaderprogramma voor de innovatie en het concurrentievermogen (CIP). Ook een belangrijk deel van de EFRO middelen is gericht op innovatie en kennisontwikkeling. Deze toenemende aandacht voor kennis en innovatie sluit naadloos aan bij onze ambities om te komen tot een transitie tot een kennisintensieve economie in Noord Nederland, zoals bijv. verwoord in Koers Noord. Daarbij wordt sterk ingezet op versterking van het MKB met betrekking tot innovatie (kennisoverdracht en faciliteren innovatieve bedrijfsactiviteiten), export en een hoogwaardige arbeidsmarkt. Samenwerking, ook in internationaal verband, is van groot belang om ambities op dit terrein te realiseren. Klimaat context Na de Europese Commissie hebben ook de Europese regeringsleiders zichzelf harde doelstellingen opgelegd in de strijd tegen de mondiale opwarming van de aarde. De EU-lidstaten legden zich recentelijk vast op een reductie van broeikasgassen van 20 procent in 2020 ten opzichte van Daarnaast moet een vijfde van de energieconsumptie in 2020 uit duurzame bronnen als wind, water en zon, of biomassa komen, en moet 10 procent van benzine en diesel voor de transportsector vervangen worden door biobrandstoffen. In het Coalitieakkoord van het kabinet hebben de Europese doelen ook hun weerslag gekregen, namelijk: 20% hernieuwbare energie in 2020, een energiebesparingstempo van 2% per jaar, een realisatie van een CO 2 -emissiereductie van 30% in 2020 ten opzichte van 1990 bij voorkeur in Europees verband (ondermeer via het opslaan van CO 2 ) en 10% aandeel van biotransportbrandstoffen. Om deze doelstellingen te realiseren is inmiddels onder de titel 'Nieuwe energie voor het klimaat' een werkprogramma verschenen voor de komende jaren. Daarbij moet wel worden opgemerkt dat de bijdrage van Nederland aan de mondiale emissies ongeveer 0,5% bedraagt en die van Europa rond de 12,5%. Zelfs als Nederland en de EU er dus in slagen om een trendbreuk te realiseren, blijft dit nog een bescheiden bijdrage op mondiaal niveau. Dat ontslaat Nederland niet van de verplichting voor een stevig en solide klimaat- en energiebeleid, maar laat wel zien dat alleen een breed internationaal klimaat- en energiebeleid een mondiale trendbreuk teweeg kan brengen. 2
5 2. Probleemstelling Als provincie Groningen (als onderdeel van het Energy Valley-gebied) hebben we momenteel te maken met een veelheid aan energiegerelateerde activiteiten, mede dankzij de inspanningen die Noord-Nederland sinds 2003 heeft gedaan om het Energy Valley-gebied als dé energieregio binnen Nederland en West-Europa te positioneren. Steeds meer wordt duidelijk dat het in de veelheid van mogelijke energieprojecten zaak is te focussen op de echte kansen en sterke punten van Noord-Nederland. Kortom niet alles doen wat kan, maar kiezen voor datgene wat echt kansrijk is. Dat roept de vraag op welke capaciteit en middelen de provincie kan en wil inzetten voor het uitvoeren van energiegerelateerde activiteiten. De uitdaging van het Energiecluster Een belangrijke drijvende kracht voor energiegerelateerde activiteiten wordt gevormd door ons economisch beleid, dat gericht is op economische structuurversterking door behoud, uitbouw en concentratie van energiegerelateerde activiteiten (Energy Valley). Mede door inspanningen op dit gebied komen er in toenemende mate Europese, nationale en regionale middelen beschikbaar voor initiatieven op energiegebied (bijv. Koers Noord, OP-EFRO, Waddenfonds). Daarnaast zien we als resultante van gepleegde inspanningen een toename van energiegerelateerde projecten en projectinitiatieven in onze provincie. Ten slotte zien we dat vanwege de gunstige vestigingsfactoren in onze provincie en een gunstige ligging aan de Noordzee grootschalige projecten worden aangetrokken als de gasrotonde (aardgas, LNG aanlanding) en grootschalige elektriciteitsproductie (realisering gas- en kolengestookte centrales en windparken). Een essentiële randvoorwaarde om het energiecluster in de provincie daadwerkelijk te kunnen behouden en uit te kunnen bouwen is om op korte en middellange termijn te komen tot een groeibestendige energie infrastructuur. Daarbij gaat het om capaciteitsuitbreiding van transportnetten voor elektriciteit, aardgas en CO 2 maar ook om bijvoorbeeld om het aanpassen van onze haveninfrastructuur met het oog op de aanlanding van kolen en LNG. We zien dat ook in andere Nederlandse en Europese regio's forse inspanningen worden gepleegd om te komen tot opbouw en uitbouw van energiegerelateerde activiteiten tot concurrerende clusters (Rotterdam Climate Initiative, Sun Valley Zuid Limburg, Gent bio-energy valley). Het is daarom van belang dat we voldoende voortgang boeken om de concurrentiepositie van het Noord Nederlands energiecluster blijvend te versterken. Met name waar het gaat om het versterken van het MKB ligt hier voor de komende jaren een belangrijke uitdaging. Een uitdaging die de provincie aangaat in samenwerking met andere stakeholders (bijv. VNO/NCW, MKB Noord, EVD, Stichting Energy Valley). De focus vanuit het klimaatbeleid Een belangrijke focus in de (vanuit milieudoelen gedreven) energieactiviteiten is aangebracht in de in 2003 afgeronde potentieelstudie. Daarbij zijn drie speerpunten onderscheiden: Energiebesparing in de industrie; Energiebesparing in de gebouwde omgeving; Duurzame Energie. In ons provinciaal klimaat/co 2 programma (april 2005) is samenhang aangebracht tussen diverse beleidsinitiatieven in de provincie die te maken hebben met energiebesparing en duurzame energie. In de snel veranderende context is dit programma inmiddels alweer met diverse 3
6 initiatieven aangevuld en uitgebreid (een publiek-private samenwerking rond het afvangen, transporteren en opslaan van CO 2 (CCS-alliantie), toekomstagenda duurzame transportbrandstoffen, actieplan biomassa, actieplan gebouwde omgeving, het energieakkoord van de Energy Valley-provincies met het kabinet, etc.). Centraal element in zowel het economische als het klimaatbeleid is de focus op kennis en innovatie als drijvende kracht. We verwachten dat kennis en innovatie ons enerzijds in staat zullen stellen om een economisch sterk en exportgericht energiecluster te behouden en ontwikkelen. Anderzijds zullen kennis en innovatie ons in staat stellen de nadelige milieueffecten van de energievoorziening te minimaliseren en de CO 2 -emissiereductiedoelstelling helpen realiseren. De internationale dimensie Ten slotte constateren we dat onze omgeving in hoog tempo internationaliseert. We zullen ons daarom in de uitwerking van onze energieactiviteiten veel internationaler moeten opstellen dan in het verleden. De belangen die we trachten na te streven delen we vaak met gebieden in onze directe geografische omgeving maar vaak ook met regio's in het buitenland die in een vergelijkbare economische positie verkeren of soortgelijke prioriteiten hebben. De bestuurlijke omvang en potentie van een provincie als Groningen is in het algemeen te klein om geheel zelfstandig de belangenbehartiging op belangrijke Europese beleidsterreinen als Energiebeleid en Innovatiebeleid te kunnen verzorgen. Samenwerking is daarom geboden om enerzijds een krachtiger geluid te kunnen laten horen en anderzijds een hogere efficiëntie van de eigen inzet, zowel in personele als in financiële zin, te kunnen bereiken. Het tempo moet omhoog Als provincie staan we op het punt om een forse tempoversnelling te maken in drie richtingen: Duurzame economische doorontwikkeling van het energiecluster inclusief regionale marktcreatie; Transitie naar een kennisintensieve economie voor wat betreft energie en klimaat; Transitie naar een duurzame energievoorziening (zo weinig mogelijk, efficiënt, schoon, betrouwbaar, toegankelijk en betaalbaar). In alle drie richtingen moeten in hoog tempo concrete projecten gerealiseerd worden in onze provincie (meters maken). Alleen op die manier kunnen we onze voorsprong vergroten en kansen voor economische structuurversterking optimaal benutten. Een actieve inzet voor projectverwerving achten we hierbij van groot belang, evenals een toenemende inzet op grensoverschrijdende samenwerking met betrekking tot uitwerking van energiegerelateerde activiteiten. Niet in de laatste plaats om voldoende nationale en Europese middelen beschikbaar te krijgen voor realisering van onze ambities. Deze ambitie kan alleen gerealiseerd worden met een goed georganiseerd en aangestuurd energieprogramma. Daarin gaat het niet alleen om de rol van de provincie zelf, maar ook om andere stakeholders. Voor een deel van de energiegerelateerde activiteiten is de provincie regievoerder (elektriciteitsinfrastructuur, energiebesparing gebouwde omgeving). En daar waar de regie bij andere partijen ligt, leveren we een belangrijke bijdrage in bijv. regulerende (bijv. planologisch, begeleiding vergunningtrajecten,) en stimulerende zin (bijv. subsidies). Bij dit alles zullen strategische keuzes gemaakt moeten worden ten aanzien van toekomstige activiteiten waarmee we geconfronteerd zullen worden. 4
7 3. Doel Op basis van de probleemstelling in hoofdstuk 2 en uitgaande van het Energieakkoord Noord- Nederland als richtinggevend kader komen we tot een vierledige hoofddoelstelling van het provinciale energiebeleid: Het creëren van de juiste randvoorwaarden om een sterk energiecluster voor Noord- Nederland te behouden; Stimuleren van de economische ontwikkeling en structuur van Noord-Nederland door het uitbouwen en versterken van energie- en energie-innovatie activiteiten; Behoud en versterken werkgelegenheid door het verwerven en realiseren van concrete energieprojecten en doorontwikkeling bedrijfsactiviteiten; Meehelpen de kabinetsdoelstellingen op het gebied van klimaat en energie te realiseren. Voor de lopende kabinetsperiode zijn in het Energieakkoord Noord-Nederland de volgende kwantitatieve doelstelling opgenomen voor het Energy Valley-gebied (de provincies Drenthe, Fryslân, Groningen en de kop van Noord-Holland): PJ duurzame energie in 2011; 4-5 Mton CO 2 -emissiereductie in Voor 2020 wordt de CO 2 -emissiereductie geschat op Mton omdat CO 2 -afvang, transport en -opslag pas op zijn vroegst na 2013 grootschalig van de grond kan komen; De oprichting van een drietal kenniscentra rond energie-innovatie, innovatieve piloten demonstratieprojecten en het substantieel bijdragen aan start ups van nieuwe energiegerelateerde bedrijvigheid. Met dit programmadocument energie willen we uitwerking geven aan de doelstellingen uit het energieakkoord door: het vormen van een samenhangend programmatisch kader voor energiegerelateerde ontwikkelingen waarbij de provincie Groningen betrokken is; het opstellen van een set van criteria aan de hand waarvan gestructureerde beleidskeuzes gemaakt kunnen worden t.a.v. toekomstige ontwikkelingen waarmee we geconfronteerd zullen worden; inzicht bieden in personele en financiële consequenties van een versnelling in energiegerelateerde ontwikkelingen. Onze ambities kunnen alleen gerealiseerd worden door "eendrachtige samenwerking tussen de rijksoverheid, regionale overheden, bedrijfsleven, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en burgers". In het energieakkoord is in dit verband bijvoorbeeld expliciet opgenomen dat andere overheden het akkoord mede kunnen ondertekenen en is ruimte gelaten voor andere partijen om te participeren. Door regionale en (inter)nationale samenwerking creëren we meerwaarde, efficiëntie en effectiviteit met betrekking tot energiegerelateerde activiteiten. Maar samenwerking biedt vooral ook de mogelijkheid op optimaal in te spelen op kansrijke en innovatieve initiatieven vanuit bedrijfsleven, maatschappelijke organisaties en burgers. Activiteiten met betrekking tot adaptatie ten behoeve van klimaatverandering vallen buiten de scope van het energieprogramma. Adaptatie wordt in het POP III betrokken. Om die reden maakt ook de kustvisie en het project Hotspot Klimaatbestendig Omgevingsplan Groningen geen deel uit van het energieprogramma. 5
8 4. Uitgangspunten Vastgesteld beleid Collegeprogramma , waarin geconstateerd wordt dat Groningen dé energieprovincie van Nederland is en dat ook moet blijven. Daartoe wil het college de noordelijke energiesector laten uitgroeien tot een economische trekker van (inter)nationale betekenis. Realisering van concrete projecten, gericht op energietransitie en innovatie, is daarbij van groot belang. Energieakkoord (8 oktober 2007). Het akkoord is ondertekend door de Rijksoverheid en de vier Energy Valley provincies (Drenthe, Fryslân, Groningen en Noord Holland). Het akkoord beoogt met een gecoördineerde beleidsinzet en een bundeling van regionale en rijksmiddelen een forse bijdrage te leveren aan de realisering van de klimaat en energiedoelstelling van het kabinet voor POP II (juli 2006). In POP2 is vastgelegd dat de provincie een evenredige bijdrage wil leveren aan de nationale doelen van het Kyotoprotocol door energiebesparing, inzet van duurzame energie en efficiency verbetering. Ten aanzien van het gebruik van de diepe ondergrond is vastgelegd dat delfstofwinning prioriteit heeft. De diepe ondergrond mag in beperkte mate gebruikt worden voor berging van (afval)stoffen. Opslag van kernafval is daarbij uitgesloten. Provinciaal klimaat/co 2 programma (April 2005). Overzicht van de provinciale inzet op het gebied van klimaatbeleid, en dan met name gericht op het onderdeel energie en CO2- emissiereductie. Inzet vindt plaats vanuit verschillende POP-thema's, en heeft dus invulling gekregen vanuit verschillende afdelingen. Een aantal initiatieven is vooral gestart vanuit een economische invalshoek, economische structuurversterking (zoals bijvoorbeeld Energy Valley en Costa Due), terwijl andere juist de aanpak van het klimaatprobleem als drijfveer hebben (zoals BLOW, Energieconvenant Groningen en het Uitvoeringsprogramma BANS/Klimaatconvenant). Deze integrale aanpak moet er toe leiden dat de provincie een evenredige bijdrage levert aan 'Kyoto'. Uitvoeringsplan Klimaatbeleid Provincie Groningen. Daarin staan concrete activiteiten benoemd die we uitvoeren in het kader van het BANS Klimaatconvenant ( ). Nota Mestvergisting. Bevat beleidskaders waarbinnen vergistinginitiatieven wat betreft de provincie tot stand kunnen komen. In de Nota is verder een stimuleringsbeleid beschreven, dat ondernemers de mogelijkheid moet bieden om, met ondersteuning van de provincie, onderzoek te doen naar de haalbaarheid van vernieuwende technieken bij de vergisting van mest en het gebruik van co-substraten en de uitgaande stromen. Actieplan Biomassa Het Actieplan Biomassa beschrijft een programmatische aanpak ter stimulering van het gebruik van biomassa voor de productie van duurzame energie, transportbrandstoffen en bioraffinage. Het uitvoeringsprogramma voor de periode bestaat uit 2 sporen: 1) Meerjarenprogramma: 17 projecten die wij als provincie (actief) zullen oppakken, onderverdeeld in algemene, randvoorwaardenscheppende en concrete projecten. 2) Ondersteuningsprogramma: reserveren van middelen en uren voor het ondersteunen van projecten van derden. Energieconvenant Groningen (ECG), een samenwerkingsverband met als deelnemers provincie Groningen, gemeente Groningen, Nuon en Gasunie. Het doel van het ECG is het gezamenlijk realiseren van resultaten op het gebied van duurzame energie en energiebesparing. ECG II loopt t/m ECG III is inmiddels in voorbereiding. 6
9 Innovatieve Actieprogramma Groningen (IAG). Het IAG ondersteunt innovatieve projecten met een experimenteel karakter o.a. binnen het thema 'duurzame energie'. Er zijn reeds verschillende projecten gestart, zoals Biogas in het Westerkwartier en Puur Dierlijke Olie. De looptijd van het IAG is 2 jaar ( ). Beleidskader stedelijke vernieuwing provincie Groningen Nota bouwen en wonen Koers Noord, op weg naar Pieken, waarin wordt ingezet op de transitie naar een kenniseconomie en waarbij energie onderscheiden is als een belangrijke Piek. Operationeel programma Noord-Nederland Daarin wordt energie (Energy Valley) aangemerkt als een van de groeisectoren. Beleids- en activiteitenagenda Economische Speerpunten Provincie Groningen Projectplan verwerving, ontwikkeling en financiering van Energy Valley Projecten, Dit projectplan heeft als doel het stimuleren, faciliteren, mee ontwikkelen en subsidiegereed maken van energiegerelateerde projecten in Groningen. Beleid in ontwikkeling De oprichting van een publiek-private samenwerking voor CO 2 -afvang, -transport en -opslag in Noord-Nederland. Toekomstagenda duurzame mobiliteit. Actieplan gebouwde omgeving (voorjaar 2008). Actieplan energiebesparing industrie (2008/2009) Notitie Ondergrondse Energieopslagsystemen. Projectplan verwerving, ontwikkeling en financiering van Energy Valley Projecten, Derde fase Energy Valley Nota Bouwen en Wonen (2008 en verder) 7
10 5. Activiteiten Criteria We willen met dit programma werken aan de realisatie van de doelstellingen door een effectieve inzet van de beschikbare fte en middelen. Dat betekent in de praktijk dat we strategische keuzes moeten maken over de wijze waarop en de mate waarin we uitvoering willen geven aan energiegerelateerde activiteiten. De hoge dynamiek in het energie- en klimaatveld maakt het lastig om dergelijke keuzes op voorhand vast te leggen. We moeten optimaal kunnen inspelen op nieuwe ontwikkelingen. We ontwikkelen daarom een robuuste set van criteria om toekomstige ontwikkelingen en activiteiten te kunnen beoordelen. Daarbij geldt dat ontwikkelingen en activiteiten die op meer of alle criteria voldoen de prioriteit krijgen. De criteria zijn: het behouden en versterken van het energiecluster in onze provincie en Noord-Nederland (economisch belang); het realiseren van de doelstellingen uit het energieakkoord tussen het kabinet en de Energy Valley provincies (energie- en klimaatbelang); inspelen op Nederlandse of internationale marktvraag in de toekomst (innovatie en economisch belang); aansluiten bij kernkwaliteiten Groningen, met andere woorden: Groningen kan excelleren in betreffende ontwikkelingen en activiteiten; het verminderen van de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen (energiebesparing, duurzame energie opwekking); bijdragen aan een schone, betrouwbare, betaalbare en toegankelijke energievoorziening (maatschappelijk belang); Aan de hand van deze criteria willen we een heldere focus aanbrengen in energiegerelateerde activiteiten in onze provincie. Internationale samenwerking Een belangrijk deel van de energiegerelateerde activiteiten in onze provincie kent een internationale dimensie (bijv. met betrekking tot energie-infrastuctuur, CCS en Europese fondswerving). We willen daarom internationale samenwerking voortvarend ter hand nemen. In de eerste plaats in relatie tot concrete projectinitiatieven in onze provincie. Bij wijze van pilot willen we hiertoe internationale samenwerking in het Costa Due project uitwerken. Verder dient per project de afweging gemaakt te worden of er kansen zijn voor internationale samenwerking. Een dergelijke afweging dient gemaakt te worden op basis van de meerwaarde van internationale samenwerking voor het project en de slaagkans om die meerwaarde daadwerkelijk te realiseren (bijv. de slaagkans om een project uit te voeren in het kader van het Intelligent Energy - Europe Programma). De kaders voor internationale samenwerking worden in de eerste plaats gevormd door grensoverschrijdende samenwerking in het kader van de Eems Dollard Regio (EDR), de Nieuwe Hanze Regio, de Noordelijke Ontwikkelingsas en Hanzepassage II. Maar ook Oost Europa beschouwen we als belangrijke regio om samenwerking mee te intensiveren. In dit verband streven we naar het realiseren van concrete energieprojecten als gevolg van verdergaande ambtelijke en bestuurlijke samenwerking in deze regio's. De eerste prioriteit van deze samenwerking wordt gevormd door lopende infrastructurele projecten (op het gebied van energie bijvoorbeeld: NorNed kabel, aardgastransport leiding Duitsland - Nederland, etc). Internationale 8
11 samenwerking kan echter ook een belangrijke rol bij een effectieve uitvoering van onze ambities ten aanzien van projectverwerving, bijv. om Europese gelden binnen te halen voor internationale projecten. Concreet voorbeeld hiervan is het in ontwikkeling zijnde Intelligent Energy - Europe Programma (IEE) project belemmeringen biobrandstoffen, waarin we samenwerken met verschillende Europese landen (waaronder Oost Europese landen). Dergelijke initiatieven vinden totnogtoe plaats op ad hoc. basis. We streven echter naar een structurele oplossing. Dit willen we tevens verder uitwerken in het kader van de 3 e fase van Energy Valley. Vijf Pijlers Binnen het energieprogramma hanteren we de vijf pijlers zoals die ook zijn gehanteerd bij het energieakkoord die de Energy Valley provincies met het rijk hebben afgesloten, te weten: 1. Energiebesparing in de gebouwde omgeving, glastuinbouw en industrie; 2. Duurzame energie: onder andere biomassa, windenergie en zonne-energie; 3. Biobrandstoffen en duurzame mobiliteit; 4. Schoon fossiele energie onder meer door het mogelijk maken van opslag van CO 2 ; 5. Het stimuleren van onderzoek en innovatie voor energie. In aanvulling op deze 5 inhoudelijk georiënteerde pijlers onderscheiden we een ondersteunend spoor waarin activiteiten zijn ondergebracht die betrekking hebben op de uitvoering van het programma in het algemeen, faciliterend zijn ten aanzien van de uitvoering van activiteiten in één van de vijf pijlers of daarvoor een randvoorwaarde vormen. In het navolgende werken we deze 5 pijlers nader uit conform hetgeen reeds is afgesproken in het energieakkoord. Per pijler geven we aan wat de doelen zijn, waarbij we tevens aangeven waar de prioriteit (focus) ligt vanuit het Energieprogramma. Deze 'Groningse Focus' beoogt niet om andere initiatieven uit te sluiten, maar is bedoeld om duidelijk te maken waar de meeste aandacht naar uit gaat. Uitgangspunt voor de Groningse Focus wordt gevormd door de 6 genoemde criteria. Vervolgens geven we aan welke beleidsinzet met bestaande capaciteit en middelen is te plegen en welke (toekomstige) knelpunten we nu al kunnen voorzien. Energiebesparing in de gebouwde omgeving, glastuinbouw en industrie Doelen (conform energieakkoord) Een verbeterde energieprestatie voor alle gebouwen binnen de provincies Drenthe, Fryslân en Groningen. Het streven is om per 2008 te komen tot een aangescherpte EPC-norm voor nieuwbouwwoningen van 0,5 en per 2011 tot 0,3 (in huidig Bouwbesluit 0,8). Voor nieuwe wijken met minimaal 500 woningen geldt aanvullend dat de EPL gelijk aan of groter dan 8.0 moet zijn. Ook streven we naar een overeenkomstige aanscherping van de epc-norm voor utiliteitsbouw. Uitgangspunt is om hierbij gebruik te maken van het Experimenteerartikel duurzaam bouwen (artikel 7a) van de Woningwet 1. Op dit punt werken we samen met gemeenten, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars, bouwbedrijven, kennis- en opleidingsinstituten (onder andere verenigd in de Noordelijke Regieraad Bouw). Daarbij gaat het niet alleen om het realiseren van hoge ambities in grote projecten maar ook om het faciliteren van MKB bedrijven en burgers met nieuwbouwplannen, bijvoorbeeld middels het informatiepunt duurzaam bouwen. Verdere uitwerking vindt plaats in het actieplan energiebesparing gebouwde omgeving. 1 Daarbij is het overigens mogelijk dat in overleg blijkt dat niet de EPC, maar een ander instrument beter past om deze doelstelling te realiseren. 9
12 de energie-index van bestaande woningen met minimaal twee stappen te verbeteren en de aanwezigheid van energielabels te stimuleren. Dat willen we doen door (1) met betrekking tot herstructurerings- en renovatieprojecten concrete afspraken te maken met gemeenten, woningbouwcorporaties en projectontwikkelaars; (2) een programmatische benadering van alle geledingen van de gebouwde omgeving (waaronder eigen woningbezitters, particuliere verhuurders, makelaars, banken), waarbij we gebruik maken van innovatieve (financierings-)concepten (te denken valt aan een verdere uitrol van Wonen++ en cvoptimalisatie). Toepassing van HRe-ketels in 5-10 duizend woningen in Noord-Nederland en ontwikkeling van het SPS (Smart Power Systems concept) tot een commercieel inzetbaar aansturingssysteem voor decentrale energieopwekkers (waaronder ook bijv. PV en kleinschalige windenergie). Toepassing van innovatieve energieopties bij bestaande en toekomstige glastuinbouw ontwikkelingen in Groningen. Bevordering van energiebesparing in de industrie, bijvoorbeeld door het gebruik van restwarmte en reststromen in de Eemsdelta. Groningse Focus Noordelijk bouwbesluit (met name nieuwbouw); Toepassing van HRe ketels; Ketenefficiency in de industrie regio Eemsdelta. Samenhang met Duurzaam bouwen; Gezondheid en milieu (binnenmilieu woningen); Sociale agenda (woonlasten); Milieuvergunningen. Beleidsinzet In tabel 1 is de jaarlijks benodigde beleidsinzet in fte weergegeven om de doelen te kunnen realiseren. In tabel 2 zijn de benodigde middelen weergegeven per jaar. Activiteiten waar (op onderdelen) sprake is van nieuwe beleidsinzet ten opzichte van de huidige situatie zijn cursief weergegeven. Tabel 1 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 1: FTE voor de periode Taak/activiteit/project/programma Noordelijk bouwbesluit ECG III Actieplan energiebesparing gebouwde omgeving 2 3 2,8 2,8 2,8 Actieplan energiebesparing in de industrie 3 p.m. p.m. p.m. p.m. Totaal 3,0 + p.m. 2,8 + p.m. 2,8 + p.m. 2,8 + p.m. 2 Inclusief lopende projecten gebouwde omgeving zoals, Implement/Wonen++, CV Optimalisatie en EnergieBeter. 3 Dit traject wordt eind 2008 opgepakt. Dan zal duidelijk worden welke capaciteit en middelen nodig zullen zijn. 10
13 Tabel 2 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 1: Middelen voor de periode Taak/activiteit/project/programma Noordelijk Bouwbesluit ECG III Actieplan energiebesparing gebouwde omgeving Actieplan energiebesparing in de industrie 2 p.m. p.m. p.m. p.m. Totaal Knelpunten De huidige beschikbare formatie en middelen zijn voldoende voor ECG III en het actieplan energiebesparing gebouwde omgeving. Knelpunten zijn: De ontwikkeling en uitvoering van een actieprogramma energiebesparing industrie 2008/2009 (concrete capaciteit en middelenclaim volgt najaar 2008). Trekkersrol ligt bij MV. De voorbereiding en implementatie van het Noordelijk Bouwbesluit eind 2007 en geheel 2008 (benodigde middelen per provincie ten behoeve van inhuur externe capaciteit en eventueel extra middelen voor bijv. externe juridische deskundigheid). Duurzame energie Doelen (conform energieakkoord) Biomassa: o Faciliteren clusters van biomassaverwerkende industrie en energiecentrales in de Eemshaven (groene methanol, bio-energie, bioraffinage, bulkvergroening, biobrandstoffen, etc.); o Faciliteren clusters van groen gasproductielocaties (bijv. Groningen, Essent/Vagron) en de opbouw van hoogefficiënte gebruiksnetwerken van groen gas (met onderzoek naar gecombineerd gebruik van bestaande transportnetwerken voor verschillende energiedragers). o Ondersteunen van hoogwaardige en duurzaam producerende land- en tuinbouwbedrijven bij het zoeken naar mogelijkheden om de bedrijfsbasis te versterken met het toepassen van biomassateelt (zoals miscanthus en energiemaïs), energieopwekking uit biomassa(reststromen) uit de landbouw (bijv. stro) en de introductie van nieuwe technieken en processen (bijv. mest- en covergisting met restwarmtebenutting, decentrale vergassing of bio-ethanolproductie). Windenergie: Noord-Nederland is bereid een aanzienlijk deel van de ambities voor de uitbreiding van het windenergievermogen on- en offshore uit Schoon en Zuinig (2000 MW respectievelijk 450 MW) voor hun rekening te nemen, waarbij het accent ligt op de provincies Groningen en Noord-Holland. Mede in het licht van de CU motie om te komen tot meer dan 300 MW on shore windenergie, willen we actief de mogelijkheden onderzoeken in Groningen. Deze mogelijkheden kunnen meegenomen worden in de Landelijke Uitwerking Windenergie (LUW). Tevens willen we in relatie tot offshore windenergie ook mogelijkheden faciliteren om te komen tot een assemblage locatie in de Eemshaven. 4 Mogelijk komt daar nog een p.m. bij in verband met het inhuren van externe deskundigheid. 5 Waarvan voor 1 fte coördinator Energie Convenant Groningen III. Deze fte is niet opgenomen in het overzicht van fte's. De overige is vastgelegd in het Collegeprogramma. 11
14 Warmte- en koudeopslag en geothermie: stimuleren van de uitbreiding van het aantal systemen in de woning- en glastuinbouw en onderzoeken van de mogelijkheden voor efficiencyverhoging in elektriciteitsopwekking door geothermie. Groningse Focus Biomassa: innovatieve biomassaverwerking (mate waarin provincie ondersteunend optreed is afhankelijk van innovativiteit/hoogwaardigheid biomassaproject); Windenergie: meters maken door grootschalige on shore project realisatie en door realisering assemblage faciliteiten Eemshaven. Samenhang met Milieuvergunningen/luchtkwaliteit; Klimaatbeleid; Bodembeleid. Beleidsinzet In tabel 3 is de jaarlijks benodigde beleidsinzet in fte weergegeven om de doelen te kunnen realiseren. In tabel 4 zijn de benodigde middelen weergegeven per jaar. Activiteiten waar (op onderdelen) sprake is van nieuwe beleidsinzet ten opzichte van de huidige situatie zijn cursief weergegeven. Tabel 3 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 2: FTE voor de periode Uitvoering actieplan biomassa 6 2,1 2,3 2,3 2,3 Planologisch faciliteren biomassaverwerkende industrie, energiecentrales en grootschalige windparken en assemblage faciliteiten voor offshore windturbines 1,0 1,0 1,0 1,0 Planologisch faciliteren WKO en Geothermie 0,1 0,1 0,1 0,1 Totaal 3,2 3,4 3,4 3,4 Tabel 4 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 2: Middelen voor de periode Actieplan biomassa Planologisch faciliteren biomassaverwerkende industrie, energiecentrales en grootschalige windparken en assemblage faciliteiten voor offshore windturbines Planologisch faciliteren WKO en Geothermie Totaal Knelpunten De huidige beschikbare formatie is voldoende voor Uitvoering Actieplan biomassa en het planologisch faciliteren van biomassaverwerkende industrie en energiecentrales. De middelen voor het actieplan biomassa zijn ook reeds beschikbaar, onder de veronderstelling dat uit BANS2 beschikbaar komt voor de gehele periode. Deze subsidie moet nog aangevraagd worden. Er ligt een knelpunt ten aanzien van het planologisch faciliteren van WKO en Geothermie van 0,1 fte. 6 Inclusief BANS2 medewerker vanaf half 2008 (0,4 fte Actieplan GO, 0,4 fte AB). 12
15 Biobrandstoffen en duurzame mobiliteit Doelen (conform energieakkoord) Faciliteren van een cluster van productie van biomassa en biobrandstoffen: o biodieselproductie-installaties bijv. Eemshaven (Biovalue), ethanolproductieinstallaties. o Andere initiatieven zoals BMCN te Delfzijl (biomethanol 500 miljoen liters, uitbreiding in de komende jaren tot maximaal 2 miljard liters, en projecten rondom productie van biogas uit reststoffen, injectie in het gasnet en rijden op biogas. Versterken van het biobrandstofcluster door marktcreatie duurzame mobiliteit: ambitie om in 2015 in Noord-Nederland voertuigen op alternatieve brandstoffen of elektrische aandrijving te laten rijden, inclusief ontwikkeling van de bijbehorende tankinfrastructuur; een deel hiervan zal reeds in 2011 zijn gerealiseerd. Groningse Focus Biobrandstoffen: 2 e generatie biobrandstoffen (innovatiebelang); Stimuleren en faciliteren van het gebruik van bio-transportbrandstoffen (Creëren lokale markt voor high blends en CNG, mede vanwege behoefte vanuit producenten). Samenhang met Klimaatbeleid; Gezondheid en milieu (fijn stof). Beleidsinzet In tabel 5 is de jaarlijks benodigde beleidsinzet in fte weergegeven om de doelen te kunnen realiseren. In tabel 6 zijn de benodigde middelen weergegeven per jaar. Activiteiten waar (op onderdelen) sprake is van nieuwe beleidsinzet ten opzichte van de huidige situatie zijn cursief weergegeven. Tabel 5 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 3: FTE voor de periode Toekomstagenda duurzame mobiliteit en brandstoffen 1,0 1,0 1,0 1,0 Planologisch faciliteren productieclusters van biobrandstoffen 0,5 0,5 0,5 0,5 Totaal 1,5 1,5 1,5 1,5 Tabel 6 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 3: Middelen voor de periode Toekomstagenda mobiliteit en duurzame brandstoffen Planologisch faciliteren productieclusters van biobrandstoffen Totaal Knelpunten Door herprioritering van taken binnen de afdelingen is voldoende formatie beschikbaar voor uitvoering van de toekomstagenda en het planologisch faciliteren van productieclusters. In verband met tekort in de financiering van de toekomstagenda duurzame mobiliteit is er een extra financieringsbehoefte voor de periode van per jaar. 13
16 Schoon fossiele energie Doelen (conform energieakkoord) Voorbereidingen voor en eventuele realisatie van CO 2 -afvang, -transport en -opslag en het faciliteren van innovaties op dat terrein ondermeer bij: o Faciliteren en geschikt maken van de 1200 MW NUON Magnum-centrale voor CO 2 -opslag en realisatie van opslag vanaf 2013/14. o Faciliteren en het geschikt maken van de 1600 MW RWE energiecentrale voor CO 2 -opslag en realisatie van opslag vanaf 2013/14. Faciliteren van de andere initiatieven met betrekking tot CO 2 -afvang, -transport en -(seizoens)opslag in Groningen, bijvoorbeeld in aquifers, gasvelden en zoutcavernes. Mogelijkheden onderzoeken om CO 2 nuttig te hergebruiken in de industrie (bijv. Chemiepark Delfzijl) en de glastuinbouw. Internationale samenwerking: betrekken Dörpen (Duitsland) in verband met CO 2 afvang. Beleidsmatige uitwerking met betrekking tot CO 2 -afvang, -transport en -opslag wordt in 2008 opgepakt in het traject om te komen tot een integrale visie op het gebruik van de (diepe) ondergrond. Daarbij worden tevens andere claims op de (diepe) ondergrond betrokken zoals winning van delfstoffen, warmtekoude opslag, gas- en olieopslag, geothermie en kernafval. Dit traject wordt door de Energy Valley provincies gezamenlijk opgepakt, waarbij de provincie Drenthe als trekker fungeert. Het reeds gestarte project 'CCS alliantie' (publiek-private samenwerking met energiebedrijven, kennisinstellingen en overheden) zorgt voor het bij elkaar brengen van partijen om tot realisatie te komen van (pilot) initiatieven en opschaling daarvan. Bijzonder aandachtspunt daarin betreft het beheer van ondergronds opgeslagen CO 2 (juridische verantwoordelijkheid). De Noord-Nederlandse samenwerking heeft tot doel te zorgen dat dit leidt tot directe meerwaarde, een stevige alliantie en dat financiële belemmeringen kunnen worden weggenomen. In het eindbeeld zijn Noord-Nederland en de bijbehorende energiecentrales zodanig gepositioneerd dat zij een goede kans maken op een bijdrage uit het Europese EU-ETP ZEPP programma. Binnen dit programma worden 10 tot 12 grootschalige demoprojecten ondersteund. Groningse Focus Voorbereiden en faciliteren van de realisering CO 2 -afvang, -transport en -opslag initiatieven en innovaties; CO 2 -afvang, -transport en -opslag, specifiek met het oog op juridische verantwoordelijkheid bij het beheer van ondergronds opgeslagen CO 2 ; Onderzoeken mogelijkheden hergebruik CO 2 ; Visie op de diepe ondergrond; Vergroten van de maatschappelijke betrokkenheid (bijv. in relatie tot draagvlak voor de visie op de diepe ondergrond). Samenhang met Bodembeleid; Grondwaterbeleid; Ruimtelijke ordening ondergrond; Klimaatbeleid; 14
17 Economisch beleid. Beleidsinzet In tabel 7 is de jaarlijks benodigde beleidsinzet in fte weergegeven om de doelen te kunnen realiseren. In tabel 8 zijn de benodigde middelen weergegeven per jaar. Activiteiten waar (op onderdelen) sprake is van nieuwe beleidsinzet ten opzichte van de huidige situatie zijn cursief weergegeven. Tabel 7 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 4: FTE voor de periode Faciliteren publiek private samenwerking voor CCS 1,0 1,0 1,0 1,0 Ontwikkelen integrale beleidsvisie (diepe) ondergrond 1,0 Totaal 2,0 1,0 1,0 1,0 Tabel 8 Beleidsinzet ten behoeve van pijler 4: Middelen voor de periode Faciliteren publiek private samenwerking voor CCS Ontwikkelen integrale beleidsvisie (diepe) ondergrond Totaal Knelpunten Door herprioritering van taken is binnen de afdeling 0,5 fte beschikbaar gemaakt voor het faciliteren van publiek-private samenwerking voor CCS. Knelpunten zijn: Faciliteren publiek-private samenwerking voor CO 2 -afvang, -transport en -opslag in Groningen (en Drenthe). (Extra benodigde capaciteit: 0,5 fte en per jaar procesgeld); In samenwerking met de Energy Valley provincies een beleidsvisie op de (diepe)ondergrond maken met het oog op koude warmte opslag, gas- en olieopslag, CO2-opslag, geothermie, kernafval, etc. (1 fte en ,-); Stimuleren van onderzoek en innovatie voor energie Doelen (conform energieakkoord) Naast de reeds gerealiseerde kennis- en innovatietrajecten kiest Noord-Nederland voor de volgende aanpak op de strategische energiethema s: Oprichting van kennis- en innovatiecentra die primair inspelen op regionale kansen en behoeften en die de potentie in zich dragen om uit te groeien tot centra van (inter)nationale betekenis. Samenwerking tussen bedrijfsleven en bestaande onderwijs- en kennisinstellingenstaat hierbij voorop. Voorbeelden van initiatieven (die in voorbereiding) zijn: o GrASp Gas research And Sustainability programme, een multidisciplinair programma dat zich op de volledige gasketen richt en de sterkten van Noord-Nederland op dit terrein bundelt; o INES Innovatiecentrum voor duurzame EnergieSystemen, een samenwerking tussen Gasunie, Hanzehogeschool en TNO waarbij de koppeling tussen gas- en elektriciteitsystemen als basis voor de inpassing van duurzame energie leidend thema is. Uitbreiding met andere partners (ECN, KEMA etc) is voorzien; 15
18 o Katalysatorcentrum Duurzame Mobiliteit, dat zich op de toepassing (voertuigen, tankinfrastructuur etc) van biotransportbrandstoffen richt; o ETP Energietransitieparken, toegepaste technologiecentra die nauw aansluiten bij energie- en industriële activiteiten en die zich op de inzet van biomassa en andere reststromen richten voor de productie van elektriciteit, transportbrandstoffen, warmte, gas en grondstoffen. Mogelijke locaties zijn Delfzijl/Eemshaven, Emmen, Harlingen en Agriport/A7; o Bioerefinery Development Centre door o.a. ECN, WUR, RUG, Avebe, VNP, Cosun e.a., gericht op technologieontwikkeling voor het beter benutten van nevenstromen; o de door Carbohydrate Competence Centre ontwikkelde productinnovatie met koolhydraten als basis; o de door LOFAR ontwikkelde sensortechnologie, toepassing van sensortechnologie in o.a. energie- en watergerelateerde onderwerpen, zoals energie en ICT. Ontwikkeling van ondersteunende diensten en producten om de valorisatie van nieuwe kennis en innovaties te faciliteren. Daarbij valt te denken aan: o oprichting van een Energy Valoriser die als doel heeft om de omzetting van nieuwe kennis en innovaties in concrete producten en diensten te begeleiden en te versnellen. Hieronder vallen professionele begeleiding van starters (businessplannen), huisvesting en financiering; o oprichting van clusters van bedrijfsleven (met name MKB) en potentiële gebruikers zoals regionale en lokale overheden die als launching customer kunnen optreden. Een concreet voorbeeld is een cluster van gemeenten, woningbouwcorporaties en bouwen installatiebedrijven met als doel om op uitgebreide schaal bij bestaande en nieuwe woningen (combinaties van) innovatieve toepassingen en slimme aansturing te realiseren. Een ander voorbeeld is de inrichting van complete ketens van productie tot en met eindgebruik van groen gas voor mobiliteit en in de gebouwde omgeving; ondersteuning bij de ontwikkeling van nieuwe product-marktcombinaties door de hele keten heen, teneinde innovaties in kansrijke markten te laten landen. Voorbeelden hiervan liggen in de combinatie energie en ICT. kennisoverdracht en voorlichting, met name richting MKB en burgers, om hen kennis te laten nemen van nieuwe duurzame ontwikkelingen. Leggen van dwarsverbanden met andere speerpunten uit Koers Noord. Groningse Focus Versterking van het MKB met betrekking tot innovatie en export op energiegebied. Onder andere door middel van samenwerking met VNO/NCW, MKB Noord, EVD, etc. Bestaande beleidsinzet De doelstellingen van de pijler Kennis en Innovatie worden indirect gerealiseerd middels activiteiten in de overige pijlers en het ondersteunende spoor. Concreet valt daarbij bijvoorbeeld te denken aan: Het oprichten van het katalysatorcentrum duurzame mobiliteit, dat wordt opgepakt in het kader van de Toekomstagenda duurzame mobiliteit. Vervolgactiviteiten in het kader van Costa Due, gericht op ondermeer het realiseren van Energie Transitiepark Eemsmond (ETP). Activiteiten vanuit het projectplan projectverwerving en subsidiegereed maken van Energy Valley projecten in het kader van onder meer Koers Noord en OP-EFRO. 16
19 Knelpunten Knelpunten hangen samen met knelpunten die zijn geïdentificeerd in de overige pijlers en het ondersteunend spoor. Er zijn geen separate knelpunten benoemd. Ondersteunend spoor Naast de bovengenoemde inhoudelijke pijlers wordt er in meer algemene zin beleidsinzet gepleegd op de volgende punten: Coördinatie vergunningen en energie-infrastructuur Eemsdelta; Coördinatie CO 2 /Klimaatprogramma; Verwerving, ontwikkeling en financiering van Energy Valley projecten ; Creëren aantrekkelijke vestigingsvoorwaarden energiegerelateerde bedrijvigheid; Internationale samenwerking; Programmamanagement energieprogramma en implementatie/uitvoering energieakkoord. Beleidsinzet In tabel 9 is de jaarlijks benodigde beleidsinzet in fte weergegeven om de doelen te kunnen realiseren. In tabel 10 zijn de benodigde middelen weergegeven per jaar. Activiteiten waar (op onderdelen) sprake is van nieuwe beleidsinzet ten opzichte van de huidige situatie zijn cursief weergegeven. Tabel 9 Beleidsinzet ondersteunend spoor: FTE voor de periode Coördinatie vergunningen energie-infra Eemsdelta 1,5 1,5 1,5 1,5 Verwerving, ontwikkeling en financiering EV projecten 7 3,7 3,7 2,9 2,9 Coördinatie provinciaal klimaat en energieprogramma/bans vestigingsvoorwaarden energiegerelateerde bedrijvigheid 0,7 0,7 0,7 0,7 Projectleiding energie-infra 0,5 0,5 0,5 0,5 Structurele Internationale samenwerking Programmamanagement en Energieakkoord Totaal 11,4 11,4 10,6 10,6 Tabel 10 Beleidsinzet ondersteunend spoor: Middelen voor de periode Coördinatie vergunningen energie-infra Eemsdelta Verwerving, ontwikkeling en financiering EV projecten, inclusief Costa Due vv Coördinatie provinciaal klimaat en energieprogramma/bans vestigingsvoorwaarden energiegerelateerde bedrijvigheid Planologische procedures energie-infrastructuur (o.a. Tennet) Structurele internationale samenwerking Programmamanagement en EnergieAkkoord Totaal ,8 fte hiervan wordt gefinancierd vanuit Costa Due budget voor 2008 en Betref uit het Energy Valley krediet van (Voorjaarsnota 2007), beschikbaar van Betreft uit Energy Valley krediet van (Voorjaarsnota 2007), beschikbaar van
20 Knelpunten We hebben op programmabreed niveau vijf knelpunten: Ondersteuning coördinatie vergunningen en energie-infrastructuur Eemsdelta (extra benodigde capaciteit: 1,0 fte en ); Extra capaciteit voor projectverwerving, ontwikkeling en financiering energieprojecten (benodigde capaciteit 2,0 fte); Inzet van capaciteit met het oog op de planologische procedures rond de aanleg van energie infrastructuur, waaronder voor de korte termijn een nieuw tracé voor het vergroten van de capaciteit van het hoogspanningsnet (extra benodigde capaciteit 0,5 fte en ). Dit betreft een gezamenlijk knelpunt van RP/MV die in onderling overleg kan worden ingezet; Internationale samenwerking ten behoeve van het beschikbaar krijgen van Europese gelden uit bijv. het 7 e kaderprogramma EU of het Competitiveness and Innovation Framework Programme (CIP) 10 voor internationale energieprojecten. Ad hoc. ervaring binnen onze provincie met de IEE projecten Wonen++/Implement, EnergieBeter en Belemmeringen Biobrandstoffen, leert dat een aanzienlijke investering in capaciteit en middelen nodig is om dergelijke projecten in te dienen. Extra benodigde capaciteit voor een structurele aanpak (zoals bijv. Friesland die hanteert rond het thema water) bedraagt 2 fte en ; Ondersteuning programmamanagement energieprogramma en implementatie/uitvoering energieakkoord (extra benodigde capaciteit: 1,0 fte en ). 10 Binnen CIP zijn onder andere het programma Intelligent Energie - Europe (IEE) en het programma Entrepreneurship and innovation opgenomen (EIP). Doelgroep van het EIP is het MKB. 18
Energieakkoord Noord-Nederland
Energie akkoord Energieakkoord Noord-Nederland Ondergetekenden, 1. de Minister van Economische Zaken, handelend als bestuursorgaan, 2. de Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu,
Nadere informatiePostbusDVS - Brief PS over energieakkoord Rijk en Noord-Nederland.doc Pagina 1
PostbusDVS - Brief PS over energieakkoord Rijk en Noord-Nederland.doc Pagina 1 Aan: de voorzitter en leden van provinciale staten van Drenthe Assen, 9 oktober 2007 Ons kenmerk 41/5.10/2007012412 Behandeld
Nadere informatiePROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST
NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin
Nadere informatieDe Europese lidstaten in het kader van de Lissabon-afspraken de EU tot de meest innovatieve economie ter wereld willen maken;
INTENTIEVERKLARING CO 2 AFVANG, TRANSPORT en OPSLAG Partijen 1. De Minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, vertegenwoordigd door de heer ir. J. van der Vlist, Secretaris-Generaal
Nadere informatieProvinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL
Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in
Nadere informatieEnergieakkoord voor duurzame groei
Energieakkoord voor duurzame groei Netwerkbijeenkomst Duurzame regionale energie Gelderland 15 januari 2014 Lodewijk de Waal Energieakkoord Wie zaten aan tafel? Inhoud presentatie Hoofdlijnen Energieakkoord
Nadere informatieGreen Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei
Green Deals gesloten voor stimuleren groene economische groei Burgers, bedrijven, milieu-organisaties en overheden hebben vandaag op initiatief van minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en
Nadere informatieBetekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs
Betekenis Energieakkoord voor Duurzame Groei voor de Installatiebranche Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 3 februari 2014 / VSK beurs Inhoud Introductie Duurzame Energie Koepel en Sector beschrijving
Nadere informatieRoute naar een Duurzame Energievoorziening
Route naar een Duurzame Energievoorziening Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel Bijeenkomst: 25 november 2013, Power Lab 5 / USI & KIVI-NIRIA Inhoud Energie-transitie Energieakkoord voor duurzame groei
Nadere informatieHet Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten
Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder
Nadere informatie6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken
6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken
Nadere informatieBiomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie
Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!
Nadere informatieBeleidskader windenergie
Bijlage 1 Beleidskader windenergie Europese richtlijn 2009/28/EG De Europese richtlijn 2009/28/EG verplicht Nederland om in 2020 14 procent van het totale bruto-eindverbruik aan energie afkomstig te laten
Nadere informatie2-7-2014. Energieakkoord voor duurzame groei. Juli 2014 WERK IN UITVOERING. Ed Nijpels. Wie zaten aan tafel tijdens de onderhandelingen?
Energieakkoord voor duurzame groei Juli 2014 WERK IN UITVOERING Ed Nijpels Wie zaten aan tafel tijdens de onderhandelingen? 1 Waarom een Energieakkoord? Perspectief Consistentie Ambitie Realiteit Groei
Nadere informatieRegionale Energie Strategie
Regionale Energie Strategie Regionaal samenwerken voor realisatie van de Klimaatopgave Een historische opgave Om de opwarming van de aarde te beteugelen, zijn drastische maatregelen nodig. Dit jaar wordt
Nadere informatieENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED. Maart 2019
ENERGIE-INFRASTRUCTUUR IN HET ROTTERDAMSE HAVENGEBIED Maart 2019 Inleiding De concentratie van industrie in de Rotterdamse haven is een goede uitgangspositie voor het doen slagen van de energietransitie:
Nadere informatieRegionale Energie Strategie
Regionale Energie Strategie Regionaal samenwerken voor realisatie van de Klimaatopgave Een historische opgave Om de opwarming van de aarde te beteugelen, zijn drastische maatregelen nodig. Dit jaar wordt
Nadere informatieFlevoland maakt werk van duurzame energie
Flevoland maakt werk van duurzame energie Hans Rijnten Provincie Flevoland Chris de Visser Acrres Pieter Bergmeijer Trilance 6 december 2007 Workshop bioraffinage 1 Inhoud presentatie Flevoland maakt werk
Nadere informatieSpeech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014
Speech van commissaris van de koning Max van den Berg, debatavond Europese Commissie 'Energievoorziening in de toekomst', 30 januari 2014 Dames en heren, [Intro] Europa begint in Groningen. Zéker als het
Nadere informatieNoord-Nederland en OP EFRO
N o o r d - N e d e r l a n d Noord-Nederland en OP EFRO versterking van de noordelijke economie O P E F R O De afgelopen jaren heeft Noord-Nederland hard gewerkt aan de versterking van haar sociaal economische
Nadere informatieWat vraagt de energietransitie in Nederland?
Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen
Nadere informatieZonder Energieopslag geen Energietransitie. Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013
Zonder Energieopslag geen Energietransitie Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel WKO-Manifestatie / 30 Oktober 2013 Duurzame Energie Koepel 6 brancheorganisaties (wind, zon, bodemenergie, bio, warmtepompen,
Nadere informatieSchoner en zuiniger CO 2 ambitie verkeer & vervoer
Schoner en zuiniger CO 2 ambitie verkeer & vervoer Martine Uyterlinde, ECN Beleidsstudies, 14 mei 2007 www.ecn.nl Coalitieakkoord Onze ambitie is dat Nederland de komende kabinetsperiode grote stappen
Nadere informatieHelmonds Energieconvenant
Helmonds Energieconvenant Helmondse bedrijven slaan de handen ineen voor een duurzame en betrouwbare energievoorziening. Waarom een energieconvenant? Energie is de drijvende kracht Energie is de drijvende
Nadere informatieNeVER/VMR 18 juni Klimaatakkoord en omgevingsrecht vanuit energierechtelijk perspectief
NeVER/VMR 18 juni 2019 Klimaatakkoord en omgevingsrecht vanuit energierechtelijk perspectief Waar energie- en omgevingsrecht elkaar ontmoeten Ollongren ziet ruimte voor gemeenten om stoppen met aardgas
Nadere informatieGas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)
Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:
Nadere informatieMark Frequin. Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken
Mark Frequin Voormalig Directeur-Generaal Energie en Telecom Ministerie van Economische Zaken Energiebeleid: van context tot acties. Mark Frequin Rijks Universiteit Groningen Inhoud 1. Context 2. Richting
Nadere informatieKlimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen
Klimaat- en energiebeleid Gemeente Nijmegen Fons Claessen sr.adviseur klimaat, energie & duurzaamheid Gemeente Nijmegen Waarom moeten we iets doen?? 1: Klimaatverandering 2: Energie en grondstoffen 3.
Nadere informatieMANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008
MANAGEMENT SAMENVATTING ENERGIERAPPORT 2008 Er is de komende jaren een fundamentele verandering van onze energievoorziening nodig om het hoofd te bieden aan de mondiale uitdagingen op energiegebied: de
Nadere informatieEnergietransitie = CO 2 -transitie
Energietransitie = CO 2 -transitie MARJOLEIN DIEPERINK VMR 14 JUNI 2017 DE ACTOREN STIP OP DE HORIZON - PARIJSAKKOORD: Een (bijna) CO2-neutrale samenleving in 2050! EEN (BIJNA) CO2-NEUTRALE SAMENLEVING
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer
Nadere informatieEnergieakkoord Kansen voor Warmtepompsystemen
Energieakkoord Kansen voor Warmtepompsystemen Teun Bokhoven Duurzame Energie Koepel 20 november 2013 Inhoud Algemeen het SER Energieakkoord Proces, doelen, borging, hoofdlijnen & pijlers, concrete afspraken
Nadere informatieDe rol van biomassa in de energietransitie.
De rol van biomassa in de energietransitie. Bert de Vries Plaatsvervangend directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging, Ministerie van Economische Zaken Inhoud 1. Energieakkoord 2. Energietransitie
Nadere informatieOperationeel Programma EFRO Noord-Nederland
Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio
Nadere informatieWarmtetransitie en het nieuwe kabinet. Nico Hoogervorst
Warmtetransitie en het nieuwe kabinet Nico Hoogervorst 24 november 2017 Regeerakkoord Rutte III (2017 - ) Opmerkelijk: Lange formatie Klimaat-minister op EZ Duurzaam = klimaatbescherming Milieubescherming
Nadere informatieSymposium De Groene Delta van Nijmegen. Dag van de duurzaamheid 10 oktober 2014
Symposium De Groene Delta van Nijmegen Dag van de duurzaamheid 10 oktober 2014 Noodzaak tot veranderen 13-10-2014 2 En toen was daar... http://www.energieakkoordser.nl/ https://energiekgelderland.nl/paginas/default.aspx
Nadere informatieProvinciehuis Westerbrink 1 Assen Assen, 3 oktober 2011 Nummer: 11-089 Postbus 122
Provinciehuis Westerbrink 1 Assen Assen, 3 oktober 2011 Nummer: 11-089 Postbus 122 9400 AC Assen Dit is een gezamenlijk persbericht van de provincies Groningen, Fryslân, Drenthe en Noord- Holland, de gemeenten
Nadere informatieen uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018
Energie-infrastructuur: overzicht en uitdagingen voor de toekomst Pieter Boot, maart 2018 Indeling De drie fasen van ordening en regulering infrastructuur Nederland doorvoerland Wat is de opgave? Investeringen
Nadere informatieBeleid dat warmte uitstraalt. Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties
Beleid dat warmte uitstraalt Van warmteopties voor klimaatverbetering naar klimaatverbetering voor warmteopties Doelen rijksoverheid voor 2020 Tempo energiebesparing 2 % per jaar Aandeel duurzaam in totale
Nadere informatieKlimaatneutrale gemeenten. Frans Rooijers - directeur CE Delft
Klimaatneutrale gemeenten Frans Rooijers - directeur CE Delft CE Delft - Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 - Energie, transport en grondstoffen - Economische, technische en beleidsmatige expertise
Nadere informatieDe Energietransitie van de Elektriciteitsproductie
De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze
Nadere informatiePerspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas
Perspectief voor klimaat neutraal en hernieuwbaar gas Aardgas als transitiebrandstof of transitie van een brandstof? Marcel Weeda, ECN AkzoNobel Center, Amsterdam VEMW seminar, 22 april 2016 www.ecn.nl
Nadere informatiePresentatie Nieuwe energie voor het klimaat
Presentatie Nieuwe energie voor het klimaat WERKPROGRAMMA SCHOON EN ZUINIG en WKK Pieter Boot Inhoud 1. Waarom Schoon en Zuinig? 2. Welke doelen? 3. Hoe groot is de trendbreuk? 4. Hoofdlijnen gevolgde
Nadere informatieWaterstof, het nieuwe gas. Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft
Waterstof, het nieuwe gas Klimaatneutraal is de toekomst Frans Rooijers directeur CE Delft CE Delft Onafhankelijk onderzoek en advies sinds 1978 Energie, Transport en Grondstoffen Economische, technische
Nadere informatieHet huidige beleidstekort: er moeten nog heel wat tandjes bij. Ton van Dril 10 september 2009
Het huidige beleidstekort: er moeten nog heel wat tandjes bij Ton van Dril 1 september 29 Coalitieakkoord februari 27: 3% Broeikasgasreductie ten opzichte van 199 2% Aandeel duurzame energie in 22 2% Energie-efficiencyverbetering
Nadere informatieAmsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz
RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen
Nadere informatieDuurzame ontwikkeling:
Duurzaam Tynaarlo Duurzame ontwikkeling: Een ontwikkeling die kan voorzien in de behoeften van de huidige generaties zonder die van de toekomstige generaties in gevaar te brengen. (Our common future 1987)
Nadere informatieEnergietransitie Glastuinbouw en warmte
Energietransitie Glastuinbouw en warmte Inhoud 1. Inleiding 2. Energietransitie glastuinbouw 3. Warmteclusters 1. Doel 2. Aanpak en gebieden 4. Vragen/ discussie Nationale en internationale doelen ambitie
Nadere informatiePower to gas onderdeel van de energietransitie
Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte
Nadere informatieGroen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.
Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.
Nadere informatiegesprekken te voeren van ondernemer tot ondernemer en verbindingen te leggen.
Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg t.g.v. bezoek Duitse handelsdelegatie onder leiding van Minister Bode op 31 oktober 2011, Gasunie Groningen. Dames en heren, Vandaag en morgen wijzen
Nadere informatieGroen gas. Duurzame energieopwekking. Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Welke keuzes en wat levert het op?
Totaalgebruik 2010: 245 Petajoule (PJ) Groen gas Welke keuzes en wat levert het op? Huidig beleid 100 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 3 PJ. Extra inspanning 200 miljoen m 3 groen gas. Opbrengst: 6 PJ.
Nadere informatieGroeiplan voor warmte. een initiatief van provincies, gemeenten en sector
Groeiplan voor warmte een initiatief van provincies, gemeenten en sector 27 november 2015 De Provincies Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Holland, en Limburg, Metropoolregio Rotterdam Den Haag, de Gemeenten
Nadere informatieEneco Groep. Duurzame energie voor iedereen
Eneco Groep Duurzame energie voor iedereen Duurzame koploper Eneco is het grootste energiebedrijf van Nederland in publieke handen. Onze missie is betaalbare duurzame energie mogelijk maken die altijd,
Nadere informatieOp weg naar een duurzame energievoorziening in Mark Dierikx Directeur Generaal Energie, Telecom en Mededinging
Op weg naar een duurzame energievoorziening in 2050 Mark Dierikx Directeur Generaal Energie, Telecom en Mededinging Inhoudsopgave I. Mondiale ontwikkelingen II. Europese kaders III. Nationale inzet 2 I.
Nadere informatieCPB doorrekening verkiezingsprogrammaʼs: Duurzaamheid"
CPB doorrekening verkiezingsprogrammaʼs: Duurzaamheid" Inleiding! Wat zijn de plannen van de politieke partijen op gebied van duurzaamheid en wat betekent het voor de bouw?" Dit document zet de verschillende
Nadere informatieKlimaatakkoord Rijk en UvW
Klimaatakkoord Rijk en UvW Politieke en beleidsmatige context (klimaatbeleid) Rafaël Lazaroms 25 mei 2010 1 Inhoud presentatie Voorstellen Internationaal en nationaal klimaatbeleid Positie waterschappen
Nadere informatieStartnotitie Energietransitie. November 2018
Startnotitie Energietransitie November 2018 Startnotitie Energietransitie Een klimaatneutrale stad. Dat is wat Rotterdam wil zijn. Een groene en gezonde stad met schone lucht voor iedereen. Met een economie
Nadere informatieInhoud presentatie Cohesiebeleid 2014-2020 Situatie 2007-2013 Uitdaging 2014-2020 EU2020
OP EFRO OOST-NEDERLAND 2014-2020PRESENTATIE KENNISPARK, 23 APRIL 2014 JOLANDA VROLIJK, PROGRAMMAMANAGER EFRO OP EFRO Oost-Nederland 2014-2020 Inhoud presentatie 1. Inleiding Europese Fondsen: cohesie beleid
Nadere informatieSubsidie voor innovatieve projecten. Informatie over het Innovatief Actieprogramma Groningen. provincie groningen
Subsidie voor innovatieve projecten Informatie over het Innovatief Actieprogramma Groningen provincie groningen Subsidie voor innovatieve projecten INFORMATIE OVER HET INNOVATIEF ACTIEPROGRAMMA GRONINGEN
Nadere informatieVisieDuurzame Warmte/Koude
VisieDuurzame Warmte/Koude Teun Bokhoven Voorzitter Versterkingrolvan Duurzame Warmte/Koudealsonderdeelvan de EU doelstelling : De is de Nederlandse overkoepelende samenwerkingsorganisatie voor de duurzame
Nadere informatieDuorsume enerzjy yn Fryslân. Energiegebruik en productie van duurzame energie
Duorsume enerzjy yn Fryslân Energiegebruik en productie van duurzame energie 1 15 11 oktober 1 Inhoud Management Essay...3 1 Management Essay De conclusies op één A4 De provincie Fryslân heeft hoge ambities
Nadere informatieEnergievoorziening Rotterdam 2025
Energievoorziening Rotterdam 2025 Trends Issues Uitdagingen 9/14/2011 www.bollwerk.nl 1 Trends (1) Wereld energiemarkt: onzeker Toenemende druk op steeds schaarsere fossiele bronnen Energieprijzen onvoorspelbaar,
Nadere informatieWKO in duurzame gebiedsontwikkeling case Westland Ir. Marion Bakker SenterNovem 030 2393677 m.m.c.bakker@senternovem.nl
WKO in duurzame gebiedsontwikkeling case Westland Ir. Marion Bakker SenterNovem 030 2393677 m.m.c.bakker@senternovem.nl 12-11-2007Sheet nummer 1 Ontwikkelingen wereldwijd Heeft de Al Gore film impact?
Nadere informatieAL IN JANUARI 2007 BEREIKTEN WE MET HET MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN (EZ) VOLLEDIGE INSTEMMING OVER DE INHOUD VAN HET NIEUWE PROGRAMMA VOOR
20 AL IN JANUARI 2007 BEREIKTEN WE MET HET MINISTERIE VAN ECONOMISCHE ZAKEN (EZ) VOLLEDIGE INSTEMMING OVER DE INHOUD VAN HET NIEUWE PROGRAMMA VOOR ECONOMISCHE STRUCTUURVERSTERKING KOERS NOORD: OP WEG NAAR
Nadere informatieRegie op energie. Investeren in de productie van duurzame energie in de regio Arnhem-Nijmegen
Investeren in de productie van duurzame energie in de regio Arnhem-Nijmegen Regie op energie Wij, de 22 gemeenten in de regio Arnhem- Nijmegen, maken ons sterk voor een versnelde transitie van fossiele
Nadere informatieEnergietransitie bij Mobiliteit
Energietransitie bij Mobiliteit Aanpak openbaar vervoer in Zuid-Holland Jan Ploeger Presentatie voor Inspiratiedag KPVV 15 oktober 2015 In Zuid-Holland is pas 2,2 % van het energieverbruik duurzaam. Nationale
Nadere informatieTOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR
TOESPRAAK JOHAN REMKES, COMMISSARIS VAN DE KONINGIN IN NOORD-HOLLAND, TIJDENS HET SYMPOSIUM GROEN GAS IN ZICHT, OP 25 NOVEMBER 2010, TE ALKMAAR Groen Gas als kans voor Noord-Holland Dames en heren, Kansen
Nadere informatieNotitie energiebesparing en duurzame energie
Notitie energiebesparing en duurzame energie Zaltbommel, 5 juni 2012 Gemeente Zaltbommel Notitie energiebesparing en duurzame energie 1 1. Inleiding Gelet op de ambities in het milieuprogramma 2012-2015
Nadere informatieNet voor de Toekomst. Frans Rooijers
Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen
Nadere informatieNationale Energieverkenning 2014
Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare
Nadere informatieSAMENWERKINGSVERBAND NOORD-NEDERLAND (SNN) IS EEN SAMENWERKING VAN DE DRIE NOORDELIJKE PROVINCIES FRYSLÂN, GRONINGEN EN DRENTHE. DEZE SAMENWERKING IS
14 SAMENWERKINGSVERBAND NOORD-NEDERLAND (SNN) IS EEN SAMENWERKING VAN DE DRIE NOORDELIJKE PROVINCIES FRYSLÂN, GRONINGEN EN DRENTHE. DEZE SAMENWERKING IS VASTGELEGD IN EEN GEMEENSCHAPPELIJKE REGELING IN
Nadere informatieBijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken
Bijlage 1 Programma- en actielijnen Pieken Inhoud: A. Energie B. Water C. Sensortechnologie D. Agribusiness E. Life Science A. Energie Onder energie wordt verstaan: handel en distributie van aardgas, brandstoffen,
Nadere informatieToespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover
Toespraak commissaris van de koningin Max van den Berg, Statenexcursie 17/18 november 2011 naar Hannover Geachte aanwezigen, Noord-Nederland zet stevig in op sterke economische clusters rond agrofood,
Nadere informatieProvinciaal klimaat/co 2 programma
Provinciaal klimaat/co 2 programma April 2005 Provincie Groningen Vastgesteld door Gedeputeerde Staten op 19-04-05 Inhoudsopgave 1 ACHTERGROND 2 DOEL VAN DEZE NOTITIE 3 NATIONALE BELEIDSKADERS INZAKE
Nadere informatiePremier Rutte: hogere ambitie Europa bij terugdringen van CO2-uitstoot. Regionale Energiestrategie NHN. Katowice 4 december 2018
Premier Rutte: hogere ambitie Europa bij terugdringen van CO2-uitstoot Regionale Energiestrategie NHN Katowice 4 december 2018 Het Klimaatakkoord in wording 49% minder CO2 in 2030 t.o.v. 1990 Zomer 2018
Nadere informatieEnergievisie Borne 22 september 2011. Michel Leermakers Linda Rutgers Twence. Co Kuip HVC. www.twence.nl
Energievisie Borne 22 september 2011 Michel Leermakers Linda Rutgers Twence Co Kuip HVC Inhoud van vanochtend Gemeente Borne Visie Twence Werkwijze Energievisie Resultaten Huidige energieconsumptie Bronpotentieel
Nadere informatieProjectbureau Herstructurering Tuinbouw Bommelerwaard
Projectbureau Herstructurering Tuinbouw Bommelerwaard Gemeente Maasdriel commissie Ruimte 9 januari 2013 Teun Biemond Jan Woertman 1 Inhoud 1. Voorstellen 2.Herstructurering en Duurzaamheid 3.Duurzame
Nadere informatieEnexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015
Enexis De veranderende rol van de netbeheerder Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis 12 november 2015 Rol Enexis in de elektriciteitsketen Elektriciteitscentrale voor de opwek van elektriciteit
Nadere informatieGa in de Businesscase ook in op het bredere economisch/financieel perspectief en denk daarbij aan:
In deze toelichting vindt u een handreiking voor een businesscase specifiek gericht op innovatie (met uitsluiting van fieldlabs) (1) of fieldlabs (2) of koolstofarme economie (3). 1. Voor Innovatie: Het
Nadere informatieToespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011
Toespraak van commissaris van de koningin en SNNvoorzitter Max van den Berg, feestelijke start CCC2- programma, Groningen, 25 maart 2011 Dames en heren, Degenen, die hier te lande na 1820 verbetering van
Nadere informatieTussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020. SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt
Tussenstand OP EFRO Noord-Nederland 2014 2020 SNN PS bijeenkomst 25 juni Yvonne van Mastrigt Noordelijke specialisatie in beeld Samengestelde behoeften Samengestelde oplossingen Achtertuin als proeftuin/
Nadere informatieGroene Fabriek Lochem
Groene Fabriek Lochem CCS Energie, innovatief en integraal 12 adviseurs Onderwerpen Biomassa Mono-mestvergisting op de boerderij Biogasopwerking tot Groen gas Mestraffinage Houtstook / torrefactie Kennisoverdracht
Nadere informatieKLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018
KLIMAATAKKOORD NETBEHEER NEDERLAND 11 JULI 2018 DE OPDRACHT. Meer dan 100 partijen verlagen CO 2 -uitstoot van Nederland met 49% ten opzichte van 1990 via het klimaatakkoord. Maatschappelijke organisaties,
Nadere informatieEnergie efficiënte ruimtelijke ordening: hoe passen we energieopwekking uit hernieuwbare bronnen ruimtelijk in? Anders gezegd : welke plek geven we
Energie efficiënte ruimtelijke ordening: hoe passen we energieopwekking uit hernieuwbare bronnen ruimtelijk in? Anders gezegd : welke plek geven we dat en hoe doen we dat ruimtelijk zo optimaal mogelijk.
Nadere informatieEnergieakkoord voor duurzame groei. 6 september 2013
Energieakkoord voor duurzame groei 6 september 2013 Programma perspresentatie Korte toelichting Energieakkoord voor duurzame groei Wiebe Draijer Korte toelichting doorrekeningen ECN/PBL/EIB Maarten Hajer
Nadere informatie8.800 m2 dak, 4.600 zonnepanelen en 1,3 megawatt aan stroomproductie op het zonnepanelen project Helios, Scholtenszathe.
Programma 8. Groen Drenthe: Klimaat en Energie 8.800 m2 dak, 4.600 zonnepanelen en 1,3 megawatt aan stroomproductie op het zonnepanelen project Helios, Scholtenszathe. Missie Het thema energie is voor
Nadere informatieDe voortgang van het Nederlandse energie- en klimaatbeleid
De voortgang van het Nederlandse energie- en klimaatbeleid Wouter Wetzels Presentatie voor het HVC Innovatieplatform, 15 juli 2010, Petten www.ecn.nl Werkprogramma Schoon en Zuinig Doelen van het kabinet
Nadere informatieTransitie naar een duurzame elektriciteitsvoorziening en de rol van biomassa. Ir. Harry A. Droog
Transitie naar een duurzame elektriciteitsvoorziening en de rol van biomassa Ir. Harry A. Droog Voorzitter Platform Duurzame Electriciteitsvoorziening Biomassa meestook symposium, 27 mei 2010, Amsterdam
Nadere informatieNaar een 100% duurzame energievoorziening voor Flevoland?! Vera Pieterman, plv. directeur Energie & Omgeving
Naar een 100% duurzame energievoorziening voor Flevoland?! Vera Pieterman, plv. directeur Energie & Omgeving 6 december 2016 Hoofdpunten (Inter)nationale context van de ambitie van Flevoland De energietransitie
Nadere informatieKlimaatakkoord. Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus EK 'S-GRAVENHAGE
Klimaatakkoord Ministerie van Economische Zaken en Klimaat T.a.v. de heer ir. E.D. Wiebes Postbus 20401 2500 EK 'S-GRAVENHAGE BETREFT Procesbrief Klimaatakkoord DEN HAAG ONS KENMERK 5 oktober 2018 18.34838
Nadere informatieVNG Raadsledencampagne
Duurzaam Drimmelen VNG Raadsledencampagne Klimaat niet zonder de Raad Invloed raadsleden Borging beleid Collegiaal bestuur Collegeakkoord 2010-2014 Duurzame ontwikkeling: Een ontwikkeling die kan voorzien
Nadere informatieBeleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu
Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem
Nadere informatieEnergietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving
Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving Enexis: energie in goede banen Even if you doubt the evidence, providing incentives for energy-efficiency and clean energy are the right thing to do
Nadere informatieProgramma Kas als Energiebron
Programma Kas als Energiebron Bio-WKK voor een duurzame glastuinbouw Workshop 10 september 2009 Jan Smits Agenda Productschap Tuinbouw & kengetallen glastuinbouw Convenant Schone en Zuinige Agrosectoren
Nadere informatieWat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2
Wat verstaan we onder warmtehuishouding? Jo Cox Sponsor P2 Energietransitie Papierketen De ambities binnen Energietransitie Papierketen: Halvering van het energieverbruik per eindproduct in de keten per
Nadere informatieGREEN DEAL DUURZAME ENERGIE
GREEN DEAL DUURZAME ENERGIE In kort bestek Rafael Lazaroms INHOUDSOPGAVE 1. Wat houdt het in? 2. Motieven, doelstellingen en ambities 3. Organisatiestructuur GELOOFWAARDIGE BOODSCHAP Waterschappen hebben
Nadere informatiePresentatie SIM MEA-Industrie & LEA. Ron Bissels 16 april 2018
Presentatie SIM MEA-Industrie & LEA Ron Bissels 16 april 2018 Inhoud 1.MEA-Industrie (Maastrichts Energie Akkoord) 2.LEA (Limburgs Energie Akkoord) 2 3 Uitnodiging Niet alleen besparing Ook opwekking Duurzame
Nadere informatieEnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, Korte uitleg over de bijeenkomsten. KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16
EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 Korte uitleg over de bijeenkomsten KIVI-E/USI energynl2050 UvU 13 /10/16 EnergyNL2050, een serie van 4 bijeenkomsten, 2016-2017 (1) Organisatie: KIVI
Nadere informatiePAKKET ENERGIE-UNIE BIJLAGE STAPPENPLAN VOOR DE ENERGIE-UNIE. bij de
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 25.2.2015 COM(2015) 80 final ANNEX 1 PAKKET ENERGIE-UNIE BIJLAGE STAPPENPLAN VOOR DE ENERGIE-UNIE bij de MEDEDELING VAN DE COMMISSIE AAN HET EUROPEES PARLEMENT, DE RAAD, HET
Nadere informatie