muziek CD Secret Garden, nummer 3 song from a secret garden

Transcriptie

1 Sessie Suzanne van Horssen, 1 e Nationale congres voor hospicezorg Sessie: Helpen bij afscheid nemen Hoe help je mensen bij afscheid nemen van dit leven? Daarvoor moet je weten wat er mogelijk is en vooral waar je zelf staat in jouw leven als het om afscheid nemen gaat. Daar gaan we het over hebben in deze workshop. Tekst van de sessie In dit uur neem ik jullie mee naar de wereld van het afscheid nemen. Hoe begeleid je stervende mensen daarbij? Hoe begeleid je hun familie en vrienden daarbij? Weet jij wat je te bieden hebt aan deze mensen? Weet jij hoe je zélf afscheid zou willen nemen van dit leven? Wat zijn jouw roots, wat heb je meegekregen van huis uit aan normen en waarden, aan religie of andere spirituele bronnen? Ga eens terug naar je eigen zogenaamde binnentuin, en bedenk je de komende 3 ½ minuut waar jij vandaan komt. muziek CD Secret Garden, nummer 3 song from a secret garden Misschien kom je vanuit een religieuze opvoeding en heb je een God waar je nog steeds vertrouwen in hebt en zou je het liefste dat vertrouwen aan alle stervende mensen mee willen geven muziek CD Rust en Vrede, nummer 6 Gij die weet wat in mensen omgaat Misschien heb je je afgekeerd van het geloof waarin je bent opgegroeid, of heb je van huis uit nooit iets meegekregen op dit gebied, maar word je wel geraakt door teksten en liederen die voor jou iets zeggen over doodgaan en afscheid nemen.. muziek CD We gaan gelukkig dood, nummer 9 Testament Hoe dan ook, je neemt jezelf mee en wie jij bent in de zorg voor de stervende mens. Marinus van den Berg omschrijft dit als volgt: Ieder reist mee met zijn eigen levensverhaal in de rugzak. Dat eigen levensverhaal brengt eigen accenten aan. Nooit is alles hetzelfde (Berg, 2003, p. 63). In die zorg voor de stervende en zijn of haar familie en vrienden kom je emoties tegen. Bij de ander, maar ook bij jezelf. Emoties van verdriet, boosheid, angst, afschuw, vreugde en verbazing. Verdriet wat een gast kan hebben om het naderende afscheid, het moeten achterlaten van degene waar hij zo van houdt. Boosheid omdat hij zich afvraagt waarom ik? Angst voor wat er komen gaat, voor pijn of benauwdheid. Afschuw over hoe mensen soms een lange weg moeten gaan voordat de dood hen komt verlossen. Vreugde omdat er prachtige woorden nog gezegd worden, mooie muziek nog heeft geklonken, verzoening tot 1

2 stand is gekomen tussen familieleden en stervenden. Verwondering dat jij zo dicht bij mag komen en dat je zoveel moois mee mag maken. Voordat een gast in het hospice afscheid kan nemen van het leven, van de mensen om hem heen is het van belang om deze gast eerst welkom te heten: Welkom in dit huis, mag je er vrede en veiligheid vinden. Jij en de mensen die je lief zijn. Is je levensweg op een ander spoor gebracht. Werd je zo onverwacht kwetsbaar. Je kracht hopen we ook te zien en te waarderen. Wie je ten diepste bent Wat je vanuit je innerlijke zijn uitstraalt. Mag het ook ons aanraken. (Berg, 2003, p. 126) Een tekst die spreekt van wederzijds geraakt worden. De gast is geraakt door de liefdevolle zorg die geboden wordt en de medewerker of vrijwilliger is geraakt door wat de gast laat zien of horen in deze laatste fase van zijn of haar leven. Afscheid mogen nemen in een veilige omgeving is van grote waarde in het leven van de stervende. Het vraagt van ons betrokken zorgverleners dat wij goed met elkaar afstemmen wat we horen en zien zodat we elkaars bevindingen kunnen inzetten om de gast te helpen om afscheid te nemen van dit leven. 2

3 Hoe kunnen we samen met de gast komen tot een afscheidsritueel en is hier wel altijd behoefte aan? De ziekenzalving, het Sacrament der Stervenden, zoals het vroeger heette, is een afscheidsritueel vanuit het katholieke geloof. Veel geestelijk verzorgers hebben in de loop der jaren hier hun eigen draai aan gegeven en het ziekenzegening genoemd. Als geestelijk verzorger in een verpleeghuis heb ik vaak een ziekenzegening mogen geven bij cliënten die niet meer vanuit de katholieke traditie geloofden, maar wel dit grensmoment in hun leven wilden markeren. Met kaarslicht, muziek, woorden van bemoediging, maar ook van vergeving voor dat wat niet goed gegaan was in het leven, gaf ik de zieke een zegen en soms werd er dan nog symbolisch een handeling verricht. Ik kan mij het verhaal herinneren van een man die zich, na de dood van zijn vrouw, schuldig voelde omdat hij het idee had dat hij niet zorgzaam genoeg was geweest voor haar. Uit de verhalen van zijn kinderen bleek dat de relatie van hun ouders niet zo liefdevol was verlopen als zij gewenst hadden. Al pratend zijn we tot een ritueel gekomen met water, zand, een steen en drie kaarsjes. De kinderen haalden een schaal op in het ouderlijk huis met een steen die vader ooit gevonden had op een bergwandelvakantie. Deze steen lag altijd op de kast in de kamer zo konden zij zich herinneren. Op de schaal heb ik schelpenzand gestrooid, daarin de steen gelegd. Tijdens de ziekenzegening heeft een van de kleinkinderen de naam van opa in het schelpenzand geschreven en op het moment van de woorden van vergeving heb ik het water over de steen laten lopen zodat de naam langzaam uitgewist werd, als teken van vergeving voor dat wat niet goed gegaan was in het leven, dat wat niet uitgesproken was tijdens het leven omdat het hart niet praten kon. Er werd licht aangestoken voor de cliënt zelf, voor zijn overleden vrouw en voor zijn kinderen en kleinkinderen, voor hen die achterbleven. Op deze manier terugkijken op je leven kan verzoenend, bevrijdend en rustgevend werken. Er zijn niet altijd woorden nodig, soms kan in stilte met elkaar een kring vormen ook genoeg zijn, op het allerlaatste moment in iemands leven. muziek CD De schat van Amadoris, nummer 18 Als je hart niet praten kan Het lijkt vanzelfsprekend dat er goed afscheid genomen wordt door gasten die in het hospice verblijven, men weet immers dat dit het eindstation is. Maar wat is een goed afscheid? Een gast die nooit veel heeft gesproken, zal daar in de laatste fase mogelijk ook niet veel behoefte aan hebben en stilzwijgend de laatste fase ingaan. Soms is een familie niet in staat om afscheid te nemen of hebben zij niets met afscheidsrituelen waar ze deel van uit kunnen maken. Wij hebben zelf vaak plaatjes in ons hoofd van hoe een goed afscheid eruit zou moeten zien. Kunnen we onze eigen plaatjes opblazen en nabij blijven bij dat wat er is, bij die mens die er is? Nabij blijven is het allerbelangrijkste denk ik, voor de gast. Op wat voor manier dan ook. Op afstand, maar in contact. Nabij en liefdevol. Bescheiden en ook ruimte gevend aan de naasten van de stervende gast. Om in rust aanwezig te kunnen zijn is het voor de zorgverlener belangrijk om te vertragen zodra je in het hospice over de drempel bent. Dus weg met de boodschappenbriefjes die nog in je hoofd zitten, 3

4 maar aandacht voor het moment. Stel jezelf open voordat je de kamer van de stervende oploopt zodat je signalen kunt opvangen zonder dat je iets hoeft te zeggen. Ineke Koedam schrijft hierover: De stervende dienen vanuit een behoefte aan bevestiging, erkenning of waardering, is een dienen vanuit armoede..als we onze eigen behoeften kennen en daarboven uitstijgen dan dienen we vanuit rijkdom (Koedam, 2013, p. 133). Dan kunnen we nabij blijven vanuit het diepst van ons hart. muziek CD Karin Bloemen Licht, nummer 1 blijf dicht bij mij Het komt voor dat gasten spirituele ervaringen hebben vlak voor hun sterven zoals het zien van overleden familieleden die hen komen halen. Dit noemen we levenseinde-ervaringen. Dit kan confronterend zijn voor de zorgverlener, zeker als dit onbekend terrein is. De taal van het sterven te leren herkennen kan de stervende helpen maar ook de zorgverlener ondersteunen om de overgang te vergemakkelijken (Koedam, 2013, p. 36). Stilte kan helpen om die taal te leren herkennen. In stilte aanwezig zijn, in stilte dat doen wat nodig is, in stilte weer weggaan om de rust te bewaren en het proces niet te verstoren. Het kan voorkomen dat een gast aan de zorgverlener vraagt om samen te bidden, maar je kunt het ook zelf voorstellen als je weet dat de stervende gast hier behoefte aan heeft. Weet dan waar je zelf vandaan komt, wat jouw religieuze of spirituele bron is. Een tekst voorlezen uit bijvoorbeeld de bijbel of een gedichtenbundel kan de stervende rust geven, bijvoorbeeld omdat het een tekst is die hem een groot deel van zijn leven heeft vergezeld. En dan komt het sterven; de gast waar zoveel zorg aan is gegeven overlijdt. Met respect en aandacht wordt de laatste zorg verleend, het lichaam gewassen en aangekleed. Voor de naasten van de gast is het dan erg fijn om gezien en gehoord te worden. Het doet hen goed als er ook na de dood zorgzaam gewerkt wordt. Een voorbeeld daarvan is om nog iets voor te lezen of te zeggen als groet aan de overledene op het moment dat hij het hospice uitgedragen wordt. Het moment dat de naasten, maar ook de zorgverlener afscheid moet nemen is aangebroken. Een mooie tekst van Marinus van den Berg hierbij zou kunnen zijn: Nu je je laatste verblijf verlaat, nu je lichaam van hier gaat. Je bent ons hier vertrouwd geworden. We mochten tot het einde je verzorgen. We herinneren ons je vriendelijkheid en je humor. 4

5 We herinneren ons je zorg om je allerliefste. We wensen je vrede waarheen je ook gaat. We nemen onze taken weer op. Maar soms zullen we even stilstaan bij wat je deur was. En zeggen: weet je nog hij had zo graag iemand bij zich op het eind. We danken je voor wie je was. (Berg, 2003, p. 223) Soms gaat een afscheid heel anders dan je gehoopt of gewenst had voor die stervende gast. Ieder gaat op zijn of haar eigen manier. Soms met naasten om zich heen, soms juist alleen. Sterven is een individueel proces, wat eenieder die stervende is op zijn eigen manier moet doen. Wij, zorgverleners, kunnen helpen om afscheid te nemen van dit leven door stil, met aandacht en rust, nabij te blijven door er gewoon te zijn, ergens, in de buurt. Het is een voorrecht om zo dicht bij te mogen komen als een mens afscheid gaat nemen van dit leven. Het is een verrijking van ons leven. En van al die gestorven mensen nemen we hele kleine herinneringen mee in ons hart, zij blijven als het ware in ons verder leven. Wij, zorgverleners, naasten, mogen ook weer verder gaan en het leven vieren. Ik wens jullie mooie, verrijkende, stille, aandachtige momenten toe met stervenden en hun familie en vrienden. Laten we samen voor hen zingen You ll always live inside of me. muziek CD Dayna Kurtz Rise and fall, nummer 10 You ll always live inside of me Bibliografie: Berg, Marinus van den (2003). Voor de laatste tijd. Samen werken aan een goede dood. Kok: Kampen. Koedam, Ineke (2013). In het licht van sterven. Ervaringen op de grens van leven en dood. AnkhHermes/VBK Media: Utrecht. 5