Handelen en wandelen langs de gracht. CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singelgebied Woerden

Transcriptie

1 Handelen en wandelen langs de gracht CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singelgebied Woerden Onderzoek i.o.v. de gemeente Woerden April 2014

2 COLOFON Opdrachtgever Gemeente Woerden Team Ruimtelijk Beleid en Projecten Rachel Broekmeulen Projectleider renovatie oevers Singelgebied Gemeente Woerden Postbus AA Woerden Onderzoek, analyse en fotografie drs. F.A.C. Haans (MAB) drs. C.J.B.P. Frank (MAB) Projectleiding Drs. C.J.B.P. Frank (MAB) Kaarten Drs. J.A. Schenk (RAAP) Ing. G. Korenberg (MAB) Dit is een uitgave van het Monumenten Advies Bureau i.s.m. met RAAP Archeologisch Adviesbureau, Nijmegen/Leiden april 2014, copyright MAB Nijmegen 2014 MONUMENTEN ADVIES BUREAU drs. C.J.B.P. Frank drs. F.A.C. Haans mw. drs. C.H.J.M. van den Broek ing. G. Korenberg mw. drs. M. Lemmens Bredestraat SN NIJMEGEN tel: fax: Info@monumentenadviesbureau.nl / Website: Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 2

3 CULTUURHISTORISCHE ANALYSE EN WAARDERING Vestinggracht en singels Woerden Inhoud 1 INLEIDING HISTORISCHE ONTWIKKELING Inleiding Woerden op de grens; De Romeinen in Woerden Van castellum naar vestingstad; Woerden in de middeleeuwen Ontwikkeling van de vesting in de 16 de en 17 de eeuw : Het rampjaar en modernisering van de vesting : Woerden als onderdeel van de Hollandse Waterlinie Woerden in de 19 de eeuw Uitbreiding en ontsluiting in de 20 ste eeuw : BESCHRIJVING: DEELGEBIEDEN IN HOOFDLIJNEN Indeling in deelgebieden vanuit historisch perspectief Indeling in deelgebieden vanuit functie en beeld DE OEVERS: BESCHOEIINGEN, KADES EN STEIGERS Inleiding De oevers van de vestingwerken en singel in het verleden Ontwikkeling van kades en steigers bij haven en Singel Beschrijving van beschoeiingen en oevers in de deelgebieden HISTORISCH GROEN Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 3

4 5.1 Inleiding De groene singel in het verleden Groene oevers, grasbermen en bomen Parken, plantsoenen en tuinen De Haven Markante solitairen en kleine groepen CULTUURHISTORISCHE WAARDENSTELLING Cultuurhistorische waarden van de Singel op hoofdlijnen Vestingbouwkundige waarden Waardering van de ruimtelijke ontwikkelingen in de 19 de eeuw en 20 ste eeuw Cultuurhistorisch waardevolle structuren en elementen Losse objecten Bijzondere ensembles Groen Zichtlijnen Conclusies en consequenties waardering STERKE EN ZWAKKE PUNTEN PER DEELGEBIED Beoordeling vanuit karakter van de deelgebieden Sterke en zwakke punten per hoofddeelgebied AANBEVELINGEN Vestingterminologie LITERATUUR EN BRONNEN Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 4

5 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 5

6 1 INLEIDING 1.1 Cultuurhistorie van de singel in Woerden 1 De singel (gebied rond de buitengracht) behoort zonder twijfel tot de bekendste stadsgezichten van Woerden. Oorspronkelijk was het gebied rondom de singel onderdeel van de uitgebreide vestingwerken, die rondom de middeleeuwse stad waren aangelegd. Tegenwoordig is het een aantrekkelijk en levendig woon- en werkgebied, geliefd vanwege het overal aanwezige water, het groen en de mooie doorkijkjes op de Woerdense binnenstad. De aanleg van de singel, in de jaren , was de laatste grote ruimtelijke ingreep rondom de vesting om de militair-strategische betekenis ervan te versterken. De vestingwerken waren eeuwenlang de scheiding tussen stad en buitengebied, maar die barrière moest in de 19 de eeuw, na het opheffen van de vestingstatus van Woerden, stapsgewijs worden overwonnen bij de uitbreiding van de stad. Uiteindelijk kwam het singelgebied door de stadsuitbreidingen rondom de singel, maar ook door de herontwikkeling van de vestingwerken tot woon- en werkgebied midden in de bebouwde kom te liggen. De geschiedenis van de vesting is dan ook zeer bepalend geweest in de ruimtelijke en functionele ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen. Daarom heeft de gemeente besloten om deze beschoeiing de komende jaren te vervangen. Op enkele plaatsen is er al aan de beschoeiingen gewerkt, maar de start van een grootschalige aanpak staat nu gepland voor eind Het vervangen van de beschoeiingen biedt gelegenheid om te onderzoeken of er verbeteringen aan de singel mogelijk zijn, onder andere vanuit cultuurhistorisch perspectief. Op de eerste plaats wordt gedacht aan het versterken van de cultuurhistorisch waardevolle elementen en structuren van de vestingwerken. De intentie bestaat om bij het verbeteren van de beschoeiingen de natuurlijke oevers en oeverlijnen te behouden en beter zichtbaar te maken en de structuur van de vesting beter in beeld te brengen. Ook wil de gemeente de relatie tussen beide zijden van de singel versterken. Hiervoor is gedetailleerde informatie over het gebied nodig. Hoe zag de singel er in vroegere periodes uit? Wat is er door de eeuwen heen veranderd? En welke onderdelen van de vesting zijn nog aanwezig? Deze vragen worden beantwoord via de cultuurhistorische analyse, waarvan de resultaten in dit rapport worden gepresenteerd. De cultuurhistorische analyse, samengesteld in opdracht van de gemeente Woerden, brengt de cultuurhistorie van het singelgebied en de waarden daarvan in beeld en beschrijft deze in hun onderlinge samenhang. 1.2 Werkzaamheden langs de singel / aanleiding voor dit rapport Uit onderzoek is gebleken dat grote delen van de beschoeiing langs de Woerdense singelgracht en binnengracht in slechte staat verkeren. 1 Als in het rapport melding wordt gemaakt van het woord singel zonder hoofdletter, dan wordt daarmee de buitengracht (het water zelf) bedoeld. Een deel van de weg langs de buitenoever van deze gracht heeft ook de naam Singel, maar dan met een hoofdletter. 1.3 De cultuurhistorische analyse en de waardering De Cultuurhistorische analyse resulteert in een rapportage met een beschrijving van de aanwezige cultuurhistorische waarden, die tevens worden gevisualiseerd in een waardenkaart. De volgende onderdelen komen aan de orde: Beschrijven en in kaart brengen van de ontwikkelingsgeschiedenis van de vestingwerken van Woerden, Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 6

7 waarbij de periode van de singelaanleg en de ontwikkelingen in de 19 de een 20 ste eeuw de meeste aandacht krijgen (hoofdstuk 2). Nadere omschrijving in deelgebieden van de singels en de vestingwerken, zowel het gebied (hoofdstuk 3), als inzoomend op de beschoeiingen/kaden (hoofdstuk 4) en het groen (hoofdstuk 5). Cultuurhistorische waardenbepaling van de singels en de vestingwerken (hoofdstuk 6). Een duiding van de belangrijkste cultuurhistorische kwaliteiten en zwakke elementen (beknopte sterkte / zwakte analyse, hoofdstuk 7). Duiding van de cultuurhistorische waarden, in woord en beeld (Cultuurhistorische kaart). Aanzet tot wenken voor behoud, versterking en presentatie van de aspecten met cultuurhistorische waarde (hoofdstuk 8). Opstellen van een beschrijving van de vestingwerken (tbv. Wijziging in het monumentenregister van de RCE). Separaat document. 1.4 Het onderzoeksgebied Het onderzoeksgebied betreft de volledige vroeg 18 de -eeuwse singelstructuur rond de Woerdense binnenstad, bestaande uit de watersingel, begeleid door de Burgemeester H.G. Van Kempensingel, De Zandwijksingel, de Singel en de Stationsweg aan de buitenzijde van de singel. Aan de binnenzijde van de Singel wordt het gebied begrensd door de Haven, de Emmakade, de Nassaukade en de Prins Hendrikkade en valt het gebied met de oude grachten- en vestingstructuur (de vijfhoek, het gebied rond Plantsoen, Hoge Wal Oostsingel en Oostlaan) ook binnen het onderzoeksgebied. 1.5 Het doel van de analyse Het doel van deze cultuurhistorische analyse is om de aanwezige cultuurhistorische structuren en elementen in hun onderlinge samenhang te beschrijven, in kaart te brengen en te waarderen. Op deze manier kunnen ze een rol spelen in het opstellen van de plannen van de gemeente Woerden voor onderhoud en renovatie van de beschoeiingen en eventuele andere noodzakelijke werkzaamheden in het projectgebied. Daarnaast kan de informatie worden gebruikt om de publieke belangstelling voor het gebied te vergroten. 1.6 Werkzaamheden De gegevens voor deze analyse zijn verzameld tijdens veldwerkbezoek aan het gebied, archief- en literatuuronderzoek en via input van archivaris Rob Alkemade van het Regionaal Historisch Centrum Rijnstreek en Lopikerwaard (RHC) en de Klankbordgroep, die bij het project is betrokken. Deze klankbordgroep bestaat uit vertegenwoordigers van de gemeente Woerden, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, de Provincie Utrecht en van plaatselijke en regionale cultuurhistorische stichtingen en verenigingen. Voor het vervaardigen van kaartmateriaal is samenwerking gezocht met RAAP Archeologisch Advies Bureau. RAAP leverde de cultuurhistorische waardenkaart en de kaart met de veranderende contouren van de Singel door de eeuwen heen. Verder is meegelezen en meegedacht door de heer Wim Boerefijn, expert op het gebied van historische steden- en vestingbouw en zeer bekend met de plaatselijke historische situatie. Monumenten Advies Bureau, april 2014 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 7

8 Kaart van Google Maps van het centrum van Woerden met de binnengracht en singel. Luchtfoto van Woerden met singel uit RHC W 3580 Luchtfoto van het centrum van Woerden (bron: googlemaps). Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 8

9 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 9

10 2 HISTORISCHE ONTWIKKELING 2.1 Inleiding We staan er niet altijd bij stil dat de grond waarop we lopen soms al duizenden jaren geleden ook door mensen is betreden. Hebben de middeleeuwen in Woerden in de vorm van onder andere het kasteel en grote delen van de Petruskerk duidelijk zichtbaar bovengronds hun sporen nagelaten, de Romeinen, die in dit gebied ook bijzonder actief zijn geweest en misschien wel de feitelijke stichters van Woerden zijn, laten zich alleen zien wanneer de schop in de grond gaat voor archeologisch onderzoek. zoals bij de Oostsingel en de daarachter gelegen binnengracht, of aan de noordzijde bij het Westdampark, in andere gevallen sluit er een bedrijventerrein op aan. In dit onderzoek staat de singel centraal. Via de historische schets willen we uiteenzetten hoe de singel tot deze structuur is gekomen en hoe daar uiteindelijk de afgelopen 200 jaar mee is omgegaan, om duidelijk te krijgen waarom het singelgebied er nu zo uitziet. Onze dagelijkse omgeving, zeker die gebieden die gekenmerkt worden door zeer lange fasen van bewoning over ruim 2000 jaar zoals de kern van Woerden, tonen een samenspel van historische elementen uit verschillende perioden. Afhankelijk van de specifieke situatie overheerst daarbinnen een enkele tijdsperiode. Woerden bezit zowel ondergronds als bovengronds talloze meer of minder gaaf overgeleverde onderdelen van haar vestingbouwgeschiedenis, variërend van ooit in dienst van de verdediging gestaan hebbende bebouwing zoals het kasteel, arsenaal, kazerne tot muren, wallen, bastions, grachten, sluisjes en poorten. Bij kleinere vestingsteden zoals Woerden speelt de geschiedenis van de vesting met de daarbij behorende restanten ook nu nog een bepalende rol in het beeld van de stad. Soms is dat middels een sterk het beeld bepalend gebouw zoals het kasteel, of de molen De Windhond, hoog gelegen op het bastion, in andere gevallen is het een structuur, zoals de vijfhoek gevormd door de huidige Wilhelminaweg/Kruittorenweg/ Meulmansweg/Nieuwstraat/Hoge Wal/Plantsoen, wegen die lopen langs de voormalige middeleeuwse omwalling van de stad. Een eveneens sterk het beeld van Woerden bepalend element is de brede buitengracht (singel) die zich fraai rond het oude centrum heen kronkelt. Soms is het beeld rond deze Singel heel groen en romantisch, Op verschillende plaatsen in de stad wordt op fraaie panelen uitleg gegeven over belangrijke tijdsperioden in de geschiedenis van Woerden. Op de Hoge Wal is een bord gewijd aan de rol van het Romeinse Castellum Laurium (Woerden) binnen de Romeinse grens, die werd aangeduid als Limes. Het bord staat nabij de plaats waar rond 1576 bij het Holle Bastion een Romeins schip werd gevonden. In 1823 meldde Meulman deze oude vondst aan prof. C. Reuvens. De bron zelf (een stuk uit 1823 in het archief) is verloren gegaan. FH MAB 2014 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 10

11 2.2 Woerden op de grens; De Romeinen in Woerden In Woerden heeft zich vanaf de Romeinse tijd een nederzetting bevonden bestaande uit een castellum en een burgerlijke nederzetting. Het castellum Laurium in Woerden werd omstreeks 47 na Christus gesticht in een bocht van de Rijn waar in de nabijheid één of twee veenriviertjes in de Rijn uitmondden. Het castellum heeft ongeveer 200 jaar als militaire grensvesting gefunctioneerd. Kort na 260 na Christus zal het geheel verlaten en in verval zijn geraakt. De bij het castellum horende burgerlijke nederzetting (de zogenaamde Vicus Laurium), die vrijwel zeker sterk afhankelijk was van de handel via de rivieren, lag in ieder geval westelijk van het castellum langs het toenmalige verloop van de Oude Rijn. Het betreft hier het gebied rond de Meulmansweg en Kruittorenweg. Het castellum maakte als militaire schakel deel uit van de Romeinse grens (Limes). In die periode had de Rijn rond Woerden nog een andere loop. De vesting (het Castellum) was daarop georiënteerd en blijkt geen relatie te hebben met de vanaf de middeleeuwen aangelegde vestingwerken. 2.3 Van castellum naar vestingstad; Woerden in de middeleeuwen 2 De kiem van middeleeuws Woerden Aangenomen wordt dat de Romeinen in de loop van de derde eeuw vanwege interne problemen binnen het grote Rijk het gebied hebben verlaten. Uit recent onderzoek blijkt dat enige tijd na hun vertrek veel castella langs de Limes, ook in Nederland, weer door de Romeinen werden ingenomen. Of Woerden ook tot aan de vijfde eeuw Romeinen onder dak heeft gehad is niet duidelijk. Bodemvondsten wijzen hier vooralsnog niet op. Of Woerden net als bijvoorbeeld het Romeinse Utrecht (Trajectum) sinds het vertrek van de Romeinen van de vijfde tot en met de achtste eeuw continue bewoning heeft gekend, is vooralsnog ook onduidelijk. Er zijn nog geen sporen uit die periode in de bodem aangetroffen. Van het vroeg middeleeuwse Woerden is nog weinig bekend. Aangenomen wordt dat er in de achtste eeuw bewoning was, omdat Woerden toen behoorde tot het werkterrein van de missionaris Bonifatius. Als materieel bewijs voor de theorie van bewoning van Woerden in deze periode moet een schaarse scherf uit de Karolingische tijd, gevonden op het Kerkplein, dienen. Mogelijk is in die periode op het hoger gelegen terrein van het oude castellum een houten kerk gesticht. Bij de restauratie van de Petruskerk in zijn resten van voorgangers van de kerk in de kerk gevonden. In 1985 is ook buiten de kerk gegraven (tussen de kerk en het stadsmuseum), waarbij men stuitte op een zeer oude fundering, mogelijk van een pre- Romaans kerkgebouw. Strijd om de macht in Woerden Uit een lijst uit de 10 de eeuw blijkt dat het Utrechtse Sint- Maartenskapittel rechten bezat op goederen en horigen in Woerden. In de eeuwen daarna was er regelmatig strijd om Woerden tussen de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland. Bronnen maken in 1202 Romeins Woerden geprojecteerd over de huidige plattegrond van het centrum. Te zien is dat de loop van de Rijn toen anders was en dat het castellum (oranje omlijnd) in het huidige stadshart lag. Tekening Martijn Smits Hazenberg Archeologie. 2 De gegevens voor deze paragraaf zijn grotendeels ontleend aan R. Blijdenstijn, Waardevol Woerden Woerden 1999 en Jan van Es en Saskia van Ginkel-Meester, Woerden. Geschiedenis en architectuur. Zeist/Utrecht 2000, pp Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 11

12 melding van een brand in Woerden ten gevolge van een gevecht tussen Utrecht en Holland, waarbij de oude kerk ten onder ging. Ruim 40 jaar eerder, in 1159, was er sprake van de stichting van een burcht in Woerden door de Utrechtse bisschop Godfried van Rheenen. Door een dergelijke versterking was het makkelijker om deze grensplaats te verdedigen. Deze eerste burcht heeft niet op dezelfde plaats gestaan als het huidige kasteel. De locatie ervan is tot op heden onbekend, al zijn hierover inmiddels meerdere theorieën in boekvorm vastgelegd. Ook is weinig bekend over de aard van deze versterking, maar Jan van Es vermoedt dat het een motteburcht was, zoals de Burcht van Leiden of motteburcht van Oostvoorne. 3 Woerden behoort in die tijd tot het rechtsgebied van de bisschop van Utrecht, de reden waarom het bisschop Godfried was die de burcht liet bouwen. Voorbeeld van een vroege motteburcht met houten donjon en gepalissadeerde omwalling. Vanaf 1280 ging Woerden over naar het rechtsgebied van de graaf van Holland. De graaf nam kort daarna maatregelen om Woerden opnieuw te versterken. Floris V, graaf van Holland en Zeeland, liet ten eerste in 1288, mogelijk ter plaatse van de oude bisschoppelijke burcht een steenhuis bouwen, waardoor duidelijk is dat er dan sprake is van een tenminste deels in steen uitgevoerde versterking. 4 Net als bij de Romeinen was er dus in de hoge middeleeuwen in Woerden opnieuw sprake van een landsheerlijke, in dit geval grafelijke versterking (eerst een castellum, nu een burcht) in combinatie met een burgerlijke nederzetting. Deze nederzetting heeft vrijwel zeker de opzet van een dijkdorp gehad, aan één of twee zijden van de rivier. Deze rivier had inmiddels sinds de Romeinse periode zijn loop gewijzigd. Ontwikkeling waterwegen Voor de groei van de nederzetting was de ligging aan de Oude Rijn alleen niet voldoende. Deze nederzetting lag in de 12 de eeuw nog altijd voor een groot deel midden in uitgestrekte moerasgronden, waardoor nauwelijks sprake was van een economisch bruikbaar achterland. Ontginningen van deze gebieden vingen aan in de 12 de eeuw en zetten zich in de 13 de eeuw door. Voor een adequate afwatering van deze ontgonnen gebieden werden afwateringssloten en grotere waterlopen (weteringen) gegraven. In 1366 werd de Oude Grecht gegraven (thans genaamd Middenwetering in de polder Kamerik-Mijzijde), een noordzuid route waarlangs graan kon worden vervoerd dat was geïmporteerd uit de Oostzeelanden. In 1367 werd de Linschoten als route naar Oudewater verbreed en uitgediept. Andere vaarwegen, eerst gegraven als afwateringsweteringen ontstonden later (late 15 de eeuw) zoals een nieuwe vaart (de huidige Grecht) en de Jaap Bijzerwetering, ook wel Korte Linschoten genaamd. Deze wetering fungeerde hoofdzakelijk voor afwatering van het gebied en vormde de verbinding tussen de Rijn en de Linschoten. De Grecht werd 3 Jan van Es, Woerden. Geschiedenis en architectuur. p Auteur Plomp stelt in zijn publicatie Woerden 600 jaar stad, Woerden 1972 over het kasteel dat het steenhuis het later genoemde Huis Honthorst is geweest, dat in 1418 is afgebroken op bevel van Jan van Beieren. Zie Van Es, Woerden. Geschiedenis en architectuur, pag. 18 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 12

13 aanvankelijk gegraven ook ten behoeve van afwatering van polders op de oude Rijn (in dit geval Oud-Kamerik en Achttienhoven) gegraven. De Oude Rijn heeft vanaf de middeleeuwen tot aan het begin van de jaren 60 door het oude centrum van Woerden gelopen en vormde de economische ader van dit dijkstadje. Foto G. Th. Delemarre RDMZ 1959 (coll: RCE) De eerste middeleeuwse omwalling Waarschijnlijk vanwege de inmiddels toegenomen economische betekenis van Woerden en ommeland wilde de graaf van Holland zijn positie hier via meer uitgebreide defensieve maatregelen verstevigen. Omstreeks 1370 gaf de graaf opdracht aan baljuw Willem van Naaldwijk om rond de toen ontwikkelde nederzetting wallen en grachten aan te laten leggen. De inwoners van zijn gebied kregen als gemeenschappelijke taak het bewaken en versterken van de vesting. Mede op grond daarvan kreeg Woerden op 12 maart 1372 stadsrechten van hertog Albrecht van Beieren. Het aantal inwoners was toen ca 500. Volgens een bron uit 1371 omvatte het wallen- en grachtentracé een lengte van 416 roeden, omgerekend ongeveer 1500 tot 1600 meter lang. Bij de omwalling kwam men uit op een onregelmatige vijfhoek, waar als een slingerend verlopende diagonaal de Oude Rijn door heen stroomde. In de omwalling werden vier poorten opgenomen, de Linschoter (of Kromwijker) Poort, de Utrechtse Poort of Hofpoort, de Geestdorper- (Kamerikse) Poort en de Rietvelderpoort, die later ook wel Leidsepoort werd genoemd. 5 Naast de poorten die waarschijnlijk in steen waren gebouwd, zal deze omwalling zelf mogelijk ook al deels (of geheel) in steen zijn uitgevoerd. Uit bronnen blijkt namelijk dat de stad vanaf 1370 een officiële stadssteenoven bezat en dat de Woerdense steenbakker Jacob Hessel in 1371 een partij van stenen leverde voor de verbetering van de stadsomwalling. 6 De met wallen en grachten versterkte stad kreeg daarna (in 1410) ook in economische zin van de graaf ondersteuning via het recht om een jaarmarkt te houden. De twee belangrijkste poorten waren de Leidse- of Rietvelderpoort en de Utrechtse- of Hofpoort, aan respectievelijk het west- en oosteind van de huidige Voorstraat. Deze poorten werden een paar keer vernieuwd; de laatste versies werden in 1874 gesloopt. In 1375 probeerde de bisschop van Utrecht het gebied te heroveren, echter zonder succes. Een nieuwe poging volgde in de jaren 1417/18 kort na de voltooiing van het kasteel van Woerden. Ook deze aanval liep op niets uit. Gedurende het grootste deel van de 15 de eeuw beleefde de stad een periode van rust en voorspoed. Die rust werd in 1481 doorbroken met 5 De Geestdorper Poort, die opgenomen was in de oostelijke muur, noordelijk van de Utrechtse Poort is al snel weer komen te vervallen en op de kaart van Van Deventer uit omstreeks 1550 niet meer zichtbaar. Wel is op die kaart het straatverloop naar de poort binnen de stad (Hoge Walstraat) en buiten de gracht (thans niet meer aanwezige route) herkenbaar. Zie ook de kaart in Blijdenstijn, Waardevol Woerden, p 21 6 Gegevens over de steenbakkerij afkomstig van Jan van Es en Saskia van Ginkel-Meester, Woerden. Geschiedenis en architectuur. pp NB: Roland Blijdenstijn noemt in Waardevol Woerden de poorten pas bij de aanpassingen aan de vesting in 1470! Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 13

14 een nieuwe oorlog tegen Utrecht. Een rekening van de kosten van die oorlog laat zien dat de stad weer in uiterste staat van verdediging werd gebracht. Dat bleek nuttig, want Woerden kwam ongeschonden uit de strijd, hoewel de kosten voor herstel van verdedigingswerken en andere voorzieningen voor de stad niet gering waren. Het kasteel van Woerden 7 Het nog bestaande kasteel vindt zijn oorsprong omstreeks 1405 als met de bouw ervan wordt begonnen in opdracht van hertog Jan van Beieren. Het werd voltooid in 1415/16 en liep tijdens de belegering door de Stichtse troepen in 1417/18 schade op. De schade werd hersteld met cosine, veinsters ende ander hout afkomstig van het toen gesloopte Huis Honthorst. Naast het hout werden tevens stenen van Honthorst gebruikt voor het herstelwerk van het kasteel. Woerden op de kaart uit omstreeks 1550 van Jacob van Deventer (HUA). Op deze eerste enigszins betrouwbare kaart is de stadsmuur met poorten en muurtorens op regelmatige afstanden verspreid over het tracé duidelijk zichtbaar. In de gracht voor de Leidse Poort ligt een bolwerk (rode pijl). De gele pijl wijst naar de Korte Linschoten (Jaap Bijzerwetering) die hier op de Rijn aansluit. De blauwe pijl wijst naar de plaats waar de Geestdorper- of Kamerikse Poort heeft gelegen. Buiten de gracht lag toen nog in de as van deze verdwenen poort een weg in oostelijke richting. Opvallend is dat de gracht met name aan de oost- en noordzijde van de stad langs de buitenoever een weg bezit. Verder is zichtbaar dat buiten de stad niet alleen langs de Rijn, maar ook langs de noordelijke rand van de gracht bebouwing is getekend. De op de vestingstad aansluitende wegen volgen overwegend de richting van de oude cope-ontginningen. 3D reconstructie van het kasteel in zijn oorspronkelijke opzet. Tekening J. Jehee RDMZ 1999/2000 Coll: RCE 7 Teksten van het kasteel van Woerden zijn overgenomen van het stuk van Ben Olde Meierink van de website en de tekst van de website van het streekarchief Rijnstreek. (hetverhaalvanwoerden) Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 14

15 Het kasteel van Woerden gezien vanuit de Oostdam in 1672 door Josua de Grave. De torens en ringmuur verkeren dan door de Franse bezetting en vernielingen in ruïneuze staat. (Universiteitsbibliotheek TU Delft) Door de machthebbers van de nieuwe Bataafse Republiek werd het kasteel de eerste jaren gebruikt als gevangenis. Zo zetten zij mr. L.P. van der Spiegel (laatste raadspensionaris), Willem G.F. graaf Bentinck van Rhoon en Pendrecht en Stefanus Jacobus van Langen gevangen in het kasteel. In 1799 wordt het kasteel een hospitaal voor Russische en Engelse soldaten en vanaf 1811 voor Franse soldaten. Nadat de Fransen vertrokken waren en Willem I koning van Nederland geworden was, werd het kasteel eigendom van het Departement van Binnenlandse Zaken en werden er Franse krijgsgevangenen in ondergebracht. Het kasteel bleef daarna lang als gevangenis in gebruik. Het aantal gevangen varieerde van 307 in 1836 tot 551 in 1846 Van 1861 tot 1872 werden vrouwen in het kasteel ondergebracht. De functie van vrouwengevangenis werd bij Koninklijk Besluit beëindigd op 29 april Het kasteel van Woerden uit het zuiden gezien in het midden van de 19 de eeuw, de periode waarin het slot nog als gevangenis fungeerde. Litho uit 1858 van Poppel (RHC Rijnstreek) In 1873 werd door het Ministerie van Oorlog een zogeheten Centraal Magazijn van Kleding en Uitrusting ondergebracht, waarmee het kasteel bijna 110 jaar als opslagplaats voor allerlei militaire goederen en artikelen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het kasteel gebruikt als rustige legerplaats voor Duitse Oostfrontsoldaten met verlof. Rond 1963 waren er tijdelijk Ambonezen in het kasteel gevestigd. In 1980 komt er een einde aan de functie van Centraal Magazijn (officieel de 637e Intendance Centrale Werkplaats). Het Kasteel, een Rijksmonument, kwam in het bezit van een stichting, die het in de jaren geheel liet restaureren. Vervolgens werd het verhuurd als kantoorgebouw en sinds 1989 is er een computerfirma in het gebouw gevestigd. Sinds april van het jaar 2006 wordt het kasteel geëxploiteerd door Eurest Horeca. Zij hebben het kasteel laten verbouwen, waarna het eind 2006 geopend werd als restaurant. Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 15

16 Belangrijke ingrepen aan het kasteel In 1590 werd het kasteel extra versterkt door het verbreden van de muren. Hierbij werden scherven uit de Romeinse tijd aangetroffen. Vóór 1650 werden de vier hoektorens verlaagd. Verder zijn er uit die periode bijna geen gegevens over verbouwingen van het kasteel bewaard gebleven. Tussen 1814 en 1818 werd er op de binnenplaats een nieuwe oostvleugel gebouwd, waarin gevangenen konden worden ondergebracht. Na 1873 werd deze vleugel gebruikt voor opslag van goederen. In 1842 was de Grote toren zo bouwvallig geworden, dat deze moest worden afgebroken. Er voor in de plaats kwam een thans nog bestaand rechthoekig cellenblok, waarin 8 cellen werden aangebracht. 2.4 Ontwikkeling van de vesting in de 16 de en 17 de eeuw Beleg van 1575/76 en modernisering van de vesting Om godsdienstige, economische en bestuurlijke redenen kwamen de Nederlanden in de jaren zestig van de 16 de eeuw in opstand tegen koning Filips II, waarbij in 1572 ook Woerden de zijde van de prins van Oranje koos en zich tegen de Spanjaarden keerde. Op dat moment werd in Woerden de Lutherse kerk de officiële religie, al zou dat niet zo blijven. In de herfst van 1575 sloegen de Spanjaarden het beleg voor Woerden, een maand nadat ze in Oudewater het grootste deel van de inwoners hadden vermoord en het stadje hadden verwoest. Woerden ontsnapte gelukkig aan dat lot: na bijna een jaar braken de Spanjaarden, die al geruime tijd geen loon hadden ontvangen van hun koning, het beleg op. Kasteel en omgeving omstreeks 1550 op de kaart van Jacob van Deventer. Aan de ligging van het kasteel langs de rivier de Rijn kwam in 1961 een einde, door het afdammen en dempen van een deel van de rivier. In het begin van de 19 de eeuw werd de gracht aan de noordzijde gedempt. Honderd jaar later volgde de gracht aan de zuidzijde. In de jaren 50 en 60 van de 20 ste eeuw veroorzaakte de gracht aan de westkant veel stankoverlast en er werd besloten ook deze te dempen. In 1989 werd deze gracht weer uitgegraven. Bij de restauratie van de brug, zijn de oorspronkelijke brugpijlers terug gevonden en deze zijn toen hergebruikt. Alleen de gracht aan de oostzijde is nog oorspronkelijk. Ingekleurde gravure van het beleg van Woerden in 1575/76 met rond de stad zichtbaar de inundaties, schepen, schansen en soldaten tot in de wijde omtrek. Uit H. Hoogendoorn, Cordon van Holland. p. 12 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 16

17 Bij het beleg sloten de Spanjaarden alle land- en waterwegen naar de stad af en werden langs deze routes schansen (verdedigingswerken van aarden wallen) opgeworpen. In de lage gebieden van Holland zijn tijdens de Opstand ( ) voor het eerst op grote schaal inundaties als verdedigingsmiddel toegepast. Uiteindelijk stond bijna tweederde van het zuidelijke deel van Holland in die periode onder water voor langere tijd. Zo ook tijdens het beleg van Woerden. Omdat inundaties direct rond de stad aanwezig waren, moesten deze schansen verder van de stad verwijderd gerealiseerd worden. De enige vooruitgeschoven post was de Vossenschans in de polder Snel. Hoewel het leek dat de stad volledig van de buitenwereld was afgesneden, was de praktijk anders. Immers, in maart 1576 kon het stadsbestuur zonder al te veel moeite extra soldaten ter verdediging van de stad aanvoeren. Nog voor de afloop van het Spaanse beleg besloten de Staten van Holland om de steden in het grensgebied van het Gewest (Woerden, Oudewater en Schoonhoven) te voorzien van moderne vestingwerken, om zo de voor de landbouw en daarmee voor een deel van de economie zo schadelijke inundaties tot een minimum te kunnen beperken. Zo werden er dus ook in Woerden aanpassingen verricht om Woerden nog beter verdedigbaar te maken. Omdat bij oorlog en belegeringen in die periode inmiddels gebruik werd gemaakt van geschut (kanonnen) werden de voor beschietingen kwetsbare, stenen stadsmuren versterkt met aarde en tot wallen omgevormd. Op strategisch belangrijke punten in de omwallingen werden bastions gebouwd. Woerden kreeg vier bolwerken of bastions; het Kromwijcker Bolwerck op de zuidwest hoek (hier stond in de 17 de eeuw al een molen op), het Catte Bolwerck op de westelijke punt, het Rijneveltshorn Bolwerck op de noordoost hoek en daar zuidelijk van het Holle Bolwerck. Het Rijneveltshorn Bolwerck was aanvankelijk meer een hoornwerk dan een heus bastion. De oude gracht werd daarbij aangepast en om de uit de wallen stekende bastions gelegd. Tenslotte werd nog een fors ravelijn (eiland met wallen in de gracht) aangelegd, zuidoostelijk van het kasteel, ter dekking van dit kasteel. Het kasteel werd in 1590 ook aangepakt, toen de muren werden verstevigd om eventuele beschietingen door kanonnen beter te kunnen weerstaan. Van deze werken zijn tegenwoordig nog drie bastions te herkennen: het Holle Bolwerk en het Rijneveltshornbolwerk in de noordoost hoek (waar in 1829 de Algemene Begraafplaats en de Rooms-Katholieke begraafplaats werden aangelegd) en het Kromwijcker bolwerk in de zuidwest hoek, waarop de molen De Windhond staat. Het Catte Bolwerk is nog in het verloop van het stratenpatroon van de Van Loonstraat en Costerusstraat herkenbaar. Verder is de gracht vanaf de Oostdam in noordelijke richting rond de bastions tot aan de Ravelijnsingel bewaard gebleven. De vesting Woerden op een kaart uit de atlas van J. Blaeu uit het midden van de 17 de eeuw. Hierop zijn zichtbaar de nieuwe bolwerken en andere versterkingen, uitgevoerd na het Spaanse beleg. Op het Kromwijcker Bolwerck (links onder op de kaart) staat al een molen getekend. Het Rijneveltshorn Bolwerck (rode pijl) heeft hier nog een andere vorm dan het later zou krijgen. Opvallend is dat bij de wallen de oude muur met muurtorens is getekend aan de buitenkant, grenzend aan de grachten. Aan de binnenzijde is een aarden wal getekend. Langs het oosten, noorden en westen van de gracht is een pad langs de gracht getekend waarop percelen met boomgaarden en tuinpercelen aansluiten. Kaart Coll: RCE. Zie voor een grotere weergave p.19. Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 17

18 Het kasteel met ervoor het ravelijn met wallen gezien in westelijke richting op een 17 de - eeuwse gravure uit de atlas van J. Blaeu Het Holle Bolwerck (links) en Rijneveltshorn Bolwerck (rechts) gezien over de gracht vanaf de Oostsingel in westelijke richting. Tussen de bolwerken/bastions ligt de wal (Hoge Wal) F.H. MAB De resten van het Kromwijcker Bolwerck in de zuidwest hoek van de oude vijfhoek, met daarop de in 1755 gebouwde molen De Windhond, die een vermoedelijk in 1498 gebouwde molen verving, gezien vanuit het zuidoosten. FH MAB 2014 Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 18

19 Woerden met zijn vestingwerken zoals die na het Spaanse beleg van 1575/76 volgens het Oud Nederlandse Stelsel zijn gemoderniseerd op een ingekleurde kaart uit de eerste helft van de 17 de eeuw (opgenomen in de stede-atlas, Tonneel der Steden van J. Blaeu, Amsterdam). Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 19

20 : Het rampjaar en modernisering van de vesting Woerden in het Rampjaar 8 Na het succesvol afgeslagen Spaanse beleg heeft de stad zich volledig kunnen herstellen. De vestingwerken waren gemoderniseerd en de welvaart voor de burgers nam toe. In de stad werd veel gebouwd, waaronder de Lutherse kerk, de Stadsherberg, een proveniershuis, Gereformeerd Weeshuis en de trapjesbruggen over de Rijn. Net als veel andere steden in het Gewest Holland kon ook in Woerden de periode tussen 1600 en 1672 omschreven worden als een Gouden Eeuw. In 1672 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden bedreigd. De bisschoppen van Munster en Keulen vielen het noorden aan, ter zee moest de Republiek zich tegen Engeland verdedigen. Holland werd vanuit het oosten en zuiden bedreigd door de Lodewijk XIV, die met zijn troepen doorstootte tot Utrecht. Het bestuur van Holland en stadhouder prins Willem III, de militaire leider voor de periode van één veldtocht, gaven opdracht tot het in werking stellen van de Hollandse waterlinie. Woerden behoorde daar als vesting overigens nog niet toe in die tijd. Dit betekende, dat tussen Schoonhoven en Muiden een groot grondgebied onder water werd gezet: de dijken werden doorgestoken en de sluizen werden opengezet om de Fransen, die vanuit Utrecht kwamen, tegen te houden. De Hollandse Waterlinie liep ter hoogte van Woerden tussen Hekendorp en Woerdense Verlaat, precies ten westen van de stad. De vestingwerken van Woerden verkeerden in de tweede helft van de 17 de eeuw zeer slechte staat. Ondanks de welstand die Woerden kende vanaf omstreeks 1600, was er sinds de modernisering van de vestingwerken in late 16 de eeuw nauwelijks onderhoud aan deze werken gepleegd. Stadhouder Willem III zag daarom weinig heil in het verdedigen van de stad en trok zich met zijn leger terug achter de 8 Voor deze paragraaf zijn teksten gebruikt van. waterlinie. Zo lag de stad onbeschermd in niemandsland en er waren ook al niet voldoende manschappen om de vesting te bemannen. Uiteindelijk namen de Fransen de stad in september 1672 in. Van Staats zijde werd nog geprobeerd de stad te ontzetten, maar dat lukte niet. De Slag bij Kruipin 9 In oktober 1672 leidde de enige poging van de Hollandse troepen om Woerden te heroveren tot een kleine veldslag aan de oostkant van de stad, bij de schans Kruipin. Graaf Frederik van Nassau-Zuilestein, een van de Staatse opperbevelhebbers, werd hierbij gedood. De strijd leverde voor Holland geen strategisch succes op. Voor Woerden waren de gevolgen rampzalig. De Fransen ontstaken, om hun landgenoten in de stad Utrecht te waarschuwen een vuur op de toren van de Grote Kerk. Dat leidde tot een grote torenbrand en door de ongunstige wind vatten ook de kerk, met de zich daarin bevindende archieven en een groot aantal gebouwen rondom vlam. Woerden onder de Fransen 10 Nadat de Fransen al enige tijd in Woerden gelegerd waren besloot de Franse commandant, de hertog van Luxembourg, voor een offensief tegen Holland. De vorstperiode was daarvoor het meest geschikt. Het bevroren geïnundeerde land was voor de troepen gemakkelijk te betreden en zo kon doorgestoten worden naar Den Haag. Bij Nieuwkoop en Gouwsluis werd het leger eind 1672 echter tegengehouden. Het moest terugkeren naar Woerden, waarbij flink geplunderd, gemoord en gebrandschat werd. Het Franse leger bereikte de stad op oudejaarsdag 1672 opnieuw Woerden, waar nog bijna een jaar lang een schrikbewind werd gevoerd, waardoor vele burgers omkwamen en aan de bedelstaf raakten. De bloeiende pannenindustrie ten westen van de stad werd vernield en ook de boeren rondom Woerden kregen het zwaar te verduren. 9 De meest recente gegevens over het Rampjaar en de veldtocht van de Fransen te vinden in: Luc Panhuijsen, Rampjaar 1672: hoe de Republiek aan de ondergang ontsnapte (Amsterdam, 2010). 10 De tekst hiervan is deels overgenomen van Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 20

21 In november 1673 kwam er een einde aan de bezetting door het Franse leger, na afkoop van de commandant. Woerden bleef berooid en vernield achter. Het herstel ging moeizaam. Begin 18 de eeuw telde de stad nog geen 3000 inwoners, een derde minder dan 50 jaar eerder in de bloeitijd. Overigens zou het inwoneraantal van Woerden pas tegen het einde van de 19 de eeuw weer op het peil van voor het Rampjaar komen. vestingen (waaronder ook Woerden) verbeteringen werden doorgevoerd. Voor Woerden betekende dit dat rond de gracht aan veldzijde een nieuw stervormig retranchement werd aangelegd als dekkingswal voor de gracht. Verder werd in de gracht voor het kasteel het ravelijn uitgebreid tot een driepuntig kroonwerk en kregen de poorten (Kromwijckerpoort, Utrechtse Poort en Leidsche Poort) elk in de gracht een driehoekige halve maan. Het Rijneveltshorn Bolwerck werd een volwaardig bastion. De ontwikkeling van het Rijneveltshorn Bolwerck van een klein puntig bolwerk (links kaart uit omstreeks 1650, rode pijl) tot een volwaardig bastion (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts) Belegering door de Fransen van Woerden in Prent uit De vestingwerken met bastions zijn duidelijk zichtbaar. Uit Waardevol Woerden, p. 30 Verbetering van de vestingwerken in 1675 Omdat de oorlog na vertrek van de Fransen nog altijd niet voorbij was besloot de Staatse regering om snel de Hollandse Waterlinie te versterken met een reeks nieuwe schansen, terwijl aan de bestaande De ontwikkeling van het ravelijn in de gracht voor het kasteel (links kaart uit omstreeks 1650, rode pijl) tot een naar een driepuntig kroonwerk (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). De gele pijl geeft op de kaart rechts het buiten de gracht in 1675 aangelegde stervormige retranchement aan. Atlas van Blaeu (L) en Universiteitsbibliotheek Leiden (R) Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 21

22 De Leidse Poort met bolwerk in de gracht ervoor op de kaart uit omstreeks 1650 (links, rode pijl) en de toevoeging in 1675 van een halve maan (driepuntig eiland) in de gracht voor het bolwerk van de poort (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts) De Utrechtse Poort met brug over de gracht op de kaart uit omstreeks 1650 (links, rode pijl) en de toevoeging in 1675 van een in verband met de loop van de Rijn aangepast ravelijn (met wal omgeven eiland) in de gracht voor de poort (rechts kaart uit 1678 zwarte pijl). Buiten de lichtblauw gekleurde gracht is met een rode stervormige lijn de buitenwal van het na 1675 toegevoegde retranchement ook zichtbaar (gele pijl). Atlas van Blaeu (links) en Universiteitsbibliotheek Leiden (rechts) Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 22

23 Kaart van Theodoris Verwey uit 1678 van Woerden met daarop duidelijk de verbeteringen van de vesting uit 1675 weergegeven met aanleg retranchement (1) rond de gracht. De belangrijkste aanpassingen en aanvullingen aan de werken uit omstreeks 1600 zijn verder de uitleg van het Rijnevelthorn Bolwerck tot volledig bastion (2), toevoeging halve maan in gracht voor Leidse Poort (3) en voor Kromwijcker Poort (6) en een aangepaste halve maan of ravelijn voor de Utrechtse Poort (4). Het ravelijn voor het kasteel werd uitgebouwd tot een driepuntig kroonwerk (5). Collectie Bodel Nijenhuis Universiteitsbibliotheek Leiden Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 23

24 Vernieuwing van de vesting en aanleg buitengracht. Uit de inval van de Fransen was gebleken dat het strategisch gelegen Woerden wat betreft de vesting in droevige staat verkeerde. Ook de na 1675 in gang gezette aanpassingen aan de vesting werden, afgezet tegen nieuwe ontwikkelingen in het krijgsbedrijf niet afdoende geacht. Willem III maakte er dan ook kort na 1700 werk van om de werken te moderniseren. Hij schakelde hiervoor zijn beroemde vestingbouwer Menno van Coehoorn ( ) in. Van Coehoorn hield zich al in de jaren 80 van de 17 de eeuw bezig met ontwerpen van vestingwerken. Hij werd daarbij ook sterk beïnvloed door de moderniseringen van vestingwerken die de Franse vestingbouwkundige Vauban in opdracht van koning Lodewijk XIV had doorgevoerd. Daarbij werden de flanken van bastions ingesnoerd en werden in de gracht voor de recht verlopende vestingwal (courtine genaamd) tussen twee bastions ravelijnen aangebracht. De binnengracht werd daardoor volledig stervormig en daarbuiten werd weer een stervormige enveloppe (buitenwal) aangelegd met daaromheen weer een buitengracht (singel). Tekening Vestingfront Franse methode. Uit: J. van Hoof, Menno van Coehoorn Utrecht 2004 Een nadere uitwerking van een vesting volgens het Franse model met enveloppe en buitengracht door Menno van Coehoorn staat bekend als een vesting van het Nieuw-Nederlandse stelsel volgens Coehoorns tweede manier. Deze manier had Coehoorn al in 1684 op papier gezet als voorstel voor de voltooiing van de vesting Grave. Grave zou ook een enveloppe en buitengracht (singel) krijgen en ravelijnen voor de courtine tussen de bastions. Uiteraard was er meestal in theorie sprake van een ideaal model waarbij alle oudere elementen, zoals bastions werden gemoderniseerd. In de praktijk viel het vaak anders uit. In Woerden handhaafde Van Coehoorn bij zijn plan van kort na 1700 de oude middeleeuwse vijfhoek met zijn laat 16 de -eeuwse wallen en bastions. De vorm van de bastions werd niet aangepast met ingesnoerde flanken. Op het westelijke bastion (Catte Bolwerck) bouwde men een kruitmagazijn. Van de oude vesting verdween één opmerkelijk onderdeel, namelijk de Kromwijcker Poort. Deze zuidelijke poort paste niet binnen het nieuwe concept en werd gesloopt, waardoor de daarachter gelegen oude Havenstraat aan belang zou inboeten. Het bij de eerder beschreven aanpassingen in 1675 aangelegde retranchement (stervormige buitenwal rond de gracht) werd aangepast en omgevormd tot een enveloppe, een tussen twee grachten in gelegen buitenwal. Dit deed men door een tweede stervormige gracht (buitengracht of singel) aan te leggen. De halve manen voor de oude poorten werden uitgebreid tot volledige ravelijnen, die door een dam met brug een verbinding met de enveloppe kregen. Door het wegvallen van de Kromwijcker Poort werd de halve maan in de gracht hier opgenomen het wallichaam van de enveloppe en werd er oostelijk van in de gracht een nieuw ravelijn gevormd. Naast de halve maan van de Kromwijcker Poort ging ook het hoornwerk uit 1675 voor het kasteel deel uit maken van het tot buitenwal (enveloppe) omgevormde retranchement. Door de aanwezigheid van een buitenwal tussen twee grachten ontstond een door een gracht beschermde tweede wal voor de hoofdwal, die door zijn stervorm naar alle kanten vuur kon afgeven en zo het gehele schootsveld buiten de singel effectief kon bestrijken. Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 24

25 Woerden met de vestingwerken na de aanpassingen en toevoegingen door Menno van Coehoorn uit op de kaart van Isaac Tirion uit De belangrijkste aanpassingen van na 1701 zijn de omvorming van het retranchement tot een enveloppe (1), de omvorming van de halve manen voor de poorten tot ravelijnen verbonden met de enveloppe (2) de aanleg van een stervormige singel met pad eromheen op het glacis (3) en na het wegvallen van de Kromwijker Poort de omvorming van de halve maan tot een modern ravelijn (4) voor de courtine (hoofdwal) Beeldbank RCE Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 25

26 Detail van de vesting Woerden op het Plan van Woerden en onderhorige forten uit 1777 waarop de vestingwerken na modernisering door Van Coehoorn zijn aangegeven. Rijksarchief Den Haag De situatie zoals weergeven op de kaart van 1678 (boven) was het uitgangspunt voor de verbeteringen uit uitbreiding van de vesting met een buitengracht (singel) zoals op een plattegrond van Isaac Tirion uit 1749 (onder) is weergeven. Op de kaart in de atlas van Joan Blaeu uit het midden van de 17 de eeuw valt af te leiden dat bij de tussen 1590 en 1600 gemoderniseerde vestingwallen de middeleeuwse stadsmuren met torens nog een rol bleven spelen aan de buitenrand bij de overgang naar de gracht. Op de 18 de -eeuwse kaarten en topografische prenten met beelden van de Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 26

27 wallen en poorten van de stad is van deze muren en torens aan de buitenzijde niets meer te bespeuren. Alleen het veelhoekige bolwerk voor de Leidse poort heeft dan stenen muren. Vermoedelijk heeft men, mogelijk na 1675 de muren grotendeels gesloopt en ook aan de grachtzijde een aarden front bij de wal aangebracht met onderin een zogenaamde escarpe, een soort lage voorwal met een verdekt gelegen pad erachter. de grens van Holland en Utrecht in werking gesteld. In 1673 waren ook nog gebieden oostelijk van de bestaande linie, waaronder het gebied rond Woerden onder water gezet. De waterlinie bleek uiteindelijk effectief genoeg om de Fransen buiten het westelijke deel van Holland en Amsterdam te houden. Ook na het vertrek van de Fransen besefte de Republiek dat verder werken aan de landsverdediging geen overbodige luxe zou zijn. Daarom werd volop gewerkt aan fortificaties, linies en vestingen. Het Gewest Holland had zelfs een eigen fortificatiedienst. De Torenwal met daarin een bescheiden waterpoort (behorend bij de Keizersgracht) en op de achtergrond de toren van de Grote kerk (Petruskerk). Links is nog net een hoek van het Rijneveltshorn Bolwerck zichtbaar. Op de wal zijn bomen geplant. Tekening van Dirk Verrijk, omstreeks RHC Woerden : Woerden als onderdeel van de Hollandse Waterlinie. 11 Zoals we zagen was bij de intocht van de Franse legers in het Rampjaar 1672 de toenmalige Hollandse Waterlinie van Gorinchem tot Muiden op 11 De gegevens over Woerden en de Hollandse Waterlinie zijn grotendeels ontleend aan: H. Hoogendoorn, Cordon van Holland. Het beeld van de Oude Hollandse Waterlinie Alphen a/d Rijn 2010 Uitsnede uit de liniekaart (schetskaart) van Van Coehoorn met het voorgestelde nieuwe stuk waterlinie tussen Oudewater en Woerden. Bij Woerden is ook de buitengracht al getekend. Het noorden is hier rechts. Universiteitsbibliotheek Leiden. Menno van Coehoorn, die in het kader van de landsverdediging ook veel waarde hechtte aan inundaties, had zelf al rond 1700 het initiatief genomen voor aanpassing van het tracé van de waterlinie. Binnen dit aangepaste tracé werd ook Woerden opgenomen. De door Van Coehoorn voor Woerden in dezelfde periode ontworpen buitengracht zou binnen die waterlinie een belangrijke rol spelen. De hiervoor beschreven verbeteringen van de vesting Woerden werden door Van Coehoorn dus al meteen in samenhang met een aanpassing van de linie opgevat. In de nalatenschap van Van Coehoorn bevindt zich een Cultuurhistorische analyse en waardering vestinggrachten en singels Woerden II april 2014 II blad 27