Zien wat er niet is Impressies bij het werk van Paul Stikkelorum

Transcriptie

1 Zien wat er niet is Impressies bij het werk van Paul Stikkelorum Op een regenachtige zondagmiddag zet Paul Stikkelorum (1943) nog altijd vitaal en levendig van geest, maar inmiddels wel met een licht gebogen rug voorzichtig een van zijn recent voltooide olieverfschilderijen op een kastje tegen de muur van zijn atelier in Driebergen-Rijsenburg. Op een verder wit, vierkant doek zijn drie gele vlakken aangebracht die op doordachte wijze een relatie aangaan met elkaar. Het geel trekt door zijn felheid de aandacht en brengt licht in het atelier. Zie je de lijn die er niet is?, zegt hij. Dat is toch wonderlijk, dat je iets ziet wat er feitelijk niet is. Op een tekentafel ernaast vouwt hij een voorstudie uit van een olieverfschilderij waar hij momenteel aan werkt en dat deel uitmaakt van dezelfde serie. [Afb. 1] Kijk, zo begint het, als schets. Afb. 1: Paul Stikkelorum in zijn atelier Even later tillen we samen een met touwtjes dichtgeknoopte loodzware map uit een stellingkast tevoorschijn. Geen idee wat erin zit. Het blijkt een omvangrijke serie pentekeningen uit de eerste helft van de jaren tachtig van de vorige eeuw te zijn. Het is werk uit de tijd dat Stikkelorum nog in zijn geboorteplaats Leiden woont en waarvan een selectie in 1985 tentoongesteld wordt in het Academiegebouw van de Leidse Universiteit. Bijna alle tekeningen hebben het Witte Singel/Doelencomplex tot onderwerp, het geheel van gebouwen dat de Faculteit Geesteswetenschappen kort tevoren, in 1982 in gebruik heeft genomen. De voormalige behuizing van het Diaconessenhuis, vanwaaruit Floris Verster in 1926 nog zijn Gezicht op de Rijn- en Schiekade tekende, is voor de nieuwbouw opgeofferd: 1

2 laat-negentiende-eeuwse architectuur gaat teloor, moderne architectuur komt ervoor in de plaats. Met schelpen, zeewieren, planten en landschappen richt Stikkelorum zich in de jaren zeventig op de natuur (een grondtoon in zijn gehele oeuvre), maar ook Leidse stadsgezichten houden hem dan al bezig. Na 1980 raakt hij gefascineerd door de stedebouwkundige veranderingsprocessen in Leiden. Kijk hier heb je trouwens een tekening van een detail van de Universiteitsbibliotheek. De pentekeningen van Stikkelorum representeren op realistische wijze de strakke, moderne vormentaal van de architecten. Opnieuw vallen her en der de lijnen op die er niet zijn. De ontbrekende lijn mag een detail zijn, maar vormt een constante in zijn werk. In de tijd dat Stikkelorum zijn pentekeningen van het Witte Singel/Doelencomplex maakt, met soms op de voorgrond de in aanbouw zijnde huizen op de plaats waar vroeger de Leidse Doelen stonden, begint de stad juist met een grootscheepse restauratie van de wallekanten van de vele grachten die de stad rijk is. Afb. 2: Walherstel aan het Rapenburg (Leiden), ets Stikkelorum legt dit meerjarige project van stadsvernieuwing, dat voor Leiden een periode van nieuwe bloei inluidt, en detail vast in een omvangrijke serie pentekeningen. [Afb. 2] Onbedoeld vereeuwigt hij zo een belangrijk stuk stadsgeschiedenis. De jaren van de Leidse stadsvernieuwing markeren de tijd dat mijn echtgenote en ik voor het eerst bij Paul Stikkelorum over de vloer komen in zijn Leidse atelier. Nu ik de pentekeningen van destijds terugzie en ze vergelijk met Stikkelorums meer recente werk, realiseer ik me pas ten volle hoezeer hij als kunstenaar sindsdien een ontwikkeling heeft doorgemaakt. 2

3 Eind 1988 komt Stikkelorum tot het inzicht dat zijn artistieke ontwikkeling op dood spoor is beland. De BKR-regeling hoe dankbaar hij er ook op terugkijkt weerhoudt hem er onwillekeurig van nieuwe wegen in te slaan. Pentekeningen, etsen en aquarellen verliezen zijn aandacht, gouaches, pastel en olieverfschilderijen doen hun intrede. Met de keuze voor nieuwe teken- en schildertechnieken laat Stikkelorum de realistische manier van werken die zo in de smaak valt bij kopers van zijn werk achter zich. Hij verovert de vrijheid om te experimenteren in een abstracte beeldtaal, die in voorkomende gevallen nog wel figuratieve elementen bevat. [Afb. 3] Hij volhardt in de stap die hij zet omdat hij die als noodzakelijk ervaart. Uitbundige Afb. 3: Kleurenveld, pastel kleuren en complementaire, evenwichtige kleurencombinaties doen hun intrede. Eerst beeldde ik uit wat ik zag, vanaf de late jaren tachtig gaf ik expressie aan wat ik voelde, zegt hij in een interview uit die tijd. Tijdens zijn opleiding aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in den Haag ( , hij wordt er als 15-jarige aangenomen) en aan de Jan van Eyck Academie in Maastricht ( ) heeft hij deze vrije expressie niet geleerd. Toch vindt hij dat zijn werk anno 2015 nog altijd wortelt in wat hij op beide Academies leerde. Zo is er een aantal gouaches, voor het eerst tentoongesteld in 1992, die evenzovele kreeften voorstellen. Wie er oog voor heeft, ziet dat Stikkelorum in deze reeks experimenteert met ijzerhoudende verf. Een ander, op het eerste gezicht abstract schilderij verbeeldt een oneindig vergrote hommel, die de kunstenaar ooit waarneemt terwijl het dier telkenmale op hem toevliegt, maar tegen een tussenliggende glaswand botst. Dat was een 3

4 zeer wonderlijke ervaring. Hier is iemand aan het woord die weet wat verwondering is en die weet dat het grote schuilgaat in het kleine, in het terloopse, in het toevallige. Het kleine, dat dan wel op groot formaat wordt afgebeeld, opdat de beschouwer er vooral niet achteloos aan voorbij gaat. En dan is er de serie van drie olieverfschilderijen, in de jaren negentig geschilderd, die op hun punt staan, zoals de Victory Boogie Woogie (1944) van Piet Mondriaan. Het is wellicht de puntvorm in combinatie met de voorstelling en de kleuren die de associatie bij me oproepen, hoewel Stikkelorum meer gebruik maakt van wit en de kleuren dynamisch over het vlak laat bewegen. Maar er is meer aan de hand, aldus de kunstenaar. Of je het wilt geloven of niet, maar m n werk heeft niet zoveel met het werk van Mondriaan van doen. Mondriaan had hele andere uitgangspunten om zijn schilderij op een punt te zetten. Zo ontdekte ik dat een aanvankelijk als vierkant bedoeld schilderij aanzienlijk aan zeggingskracht zou winnen als het op z n punt werd gezet. Later heb ik de ruit gebruikt om de primaire en complementaire kleuren te combineren en vorm te geven langs potloodlijnen volgens de vergulde snede neergezet om tot een optimale harmonie te komen, met in wezen tegengestelde kleuren. In hogere zin zijn deze tegengestelde kleuren echter één en dat symboliseer ik in het wit gelaten midden. Opnieuw is hier dus iets zichtbaar gemaakt dat niet geschilderd is, en dat iets de harmonie is waar het in het hele werk om draait. Hoewel de vroege pentekeningen met realistische voorstellingen beter verkochten dan het werk uit zijn meer recente periode, beschouwt Stikkelorum de ontwikkeling die hij als kunstenaar doormaakte achteraf als een bevrijding. Gevraagd naar hoe hijzelf het verschil zou karakteriseren tussen zijn vroege en latere werk, antwoordt hij het gevoel te hebben dichter bij zichzelf te zijn gekomen. Aan deze ontdekkingstocht, de weg naar binnen, die plaatsvindt in eenzaamheid en stilte, is nog lang geen eind gekomen. Zelf wijst hij op uiterlijke omstandigheden die zijn kunstzinnige ontwikkeling in belangrijke mate hebben bepaald: de kennismaking met zijn partner Margriet van de Gender ( tijdens de expositie van mijn werk in Zeist ), nu alweer zo n dertig jaar geleden, en sinds een paar jaar de verhuizing, weg uit de drukke Randstad, naar Zeist, met in de directe nabijheid het afgelegen, verstilde atelier in Driebergen-Rijsenburg. Na zijn opleiding te hebben afgerond, vestigt Paul Stikkelorum zich in 1967 als zelfstandig beeldend kunstenaar. In de bijna halve eeuw die volgt bouwt hij langzaam maar 4

5 gestaag voort aan een omvangrijk oeuvre dat doortrokken is van het idee opgenomen te zijn in een universeel scheppingsproces. Vandaar zijn levenslange aandacht voor licht, ruimte, veranderingsprocessen en de natuur, vooral voor het feit dat het leven begonnen is in de onderwaterwereld van de zee (wieren, schelpen, kreeften). [Afb. 4] Afb. 4: Onderwaterwereld, gouache Hij ontdekt dat een al te nadrukkelijke oriëntatie op de zichtbare werkelijkheid (de periode tot 1988) voorbijgaat aan het feit dat de kunstenaar door zijn geestkracht zélf iets nieuws kan voortbrengen waarmee hij de schepping als het ware verrijkt. Hij krijgt oog voor de weg binnendoor, voor het eigen scheppingsvermogen dat hij ervaart als deel van een universeel scheppingsproces. De verwondering blijft onveranderd groot. Van 25 juli t/m 16 augustus is er dan de grote overzichtstentoonstelling in Pulchri, officieel ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag. Het getoonde is de uitkomst van levenslange trouw aan de kunst en aan zichzelf als kunstenaar. Paul Stikkelorum is lid van de eerbiedwaardige Haagse kunstenaarsvereniging sinds Hij kijkt uit naar de bijzondere gelegenheid die hem deze zomer wordt geboden om zijn werk onder de aandacht te brengen. Wim van Anrooij 5