Cartografie, een stukje geschiedenis
|
|
- Patricia Jacobs
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Cartografie, een stukje geschiedenis Dit artikel is geschreven naar aanleiding van de Kaartavond die ons immer actieve lid Henk Pol heeft bedacht. De bedoeling was om aan de hand van oud kaartmateriaal als het ware in te zoomen op het dorp Noordbroek om zo meer inzicht te krijgen in de geologische en geografische omgeving. Het ligt in de bedoeling dat de HKM deze formule ook in de andere dorpen van de gemeente zal toepassen. In deze bijdrage wordt even stil gestaan bij de lange en interessante geschiedenis van de cartografie in onze omgeving. Door Nick Kieft De geschiedenis van het maken van kaarten is al zeer oud. Er zijn Babylonische kleitabletten gevonden, die stukken van de wereld voorstellen en waarvan men aanneemt dat die omstreeks 2300 v C Zijn gemaakt. Dit zijn tot nu toe de oudst bekende kaarten. Maar ongetwijfeld maakten mensen al veel langer gebruik van eenvoudige schetsjes die ze met een takje op de grond tekenden, of in boombast krasten. Hoe dan ook, cartografie is een oude wetenschap. In tegenstelling tot wat veel mensen denken, waren het de oude Grieken die voor het eerst vaststelden dat de aarde een bol was. Dit was in 350 v C. Zij waren ook de eersten die verticale en horizontale lijnen op hun kaarten zetten; de voorlopers van de parallellen en meridianen. De belangrijkste geograaf uit de Oudheid was Ptolemaeus van Alexandrië, die in de tweede eeuw n C leefde. Ptolemaeus wereldkaart heeft eeuwenlang model gestaan voor latere kaarten. Hij had zich overigens wel vergist in de omvang van de aarde, die hij te klein schatte. Deze fout maakte dat Columbus dertien eeuwen later echt dacht dat hij in Indië was aangekomen, terwijl hij in feite nog maar op de helft was. Figuur 1: Tabula Peutingeriana of Peutingerkaart (détail) 1
2 De Romeinen maakten ook kaarten, maar waar de Grieken probeerden om de aarde zo nauwkeurig mogelijk op te tekenen, wilden de Romeinen juist praktische kaarten te maken. Een voorbeeld van een Romeinse kaart is de beroemde Peutingerkaart, een middeleeuwse kopie van een kaart die aan de Romeinse geograaf Agrippa wordt toegeschreven. De Peutingerkaart geeft op een schematische wijze de belangrijkste landroutes weer. Op het hier getoonde fragment van de Peutingerkaart vormt de donkere horizontale band onderaan de Middellandse zee. De smalle inham ongeveer halverwege is de Golf van Biskaje. Aan de linkerzijde is nog juiste een stukje Engeland te zien. In het Noorden ligt de Noordzee. De bovenste horizontale rivier stelt de Rijn voor. Veel van de kennis uit de Klassieke Oudheid is in West-Europa in de Vroege Middeleeuwen in de vergetelheid geraakt. Dat wil niet zeggen dat het idee dat de aarde een bol is, ook werd vergeten. Maar in elk geval ontbrak de behoefte om te proberen de aarde zo nauwkeurig mogelijk weer te geven. Net als bij de Romeinen was een kaart een zeer schematische Figuur 2: O-T kaart weergave van de werkelijkheid. De bekendste voorbeelden van Middeleeuwse kaarten zijn de zogenaamde O-T kaarten. Hierbij werd de toen bekende wereld als een schijf getoond met bovenaan Azië, waarbij Jeruzalem in het centrum van de wereld ligt, rechtsonder ligt Afrika ((Ethiopei) en linksonder ligt Europa. De wereld wordt omringd door de oceanen en de continenten worden gescheiden door de Middellandse Zee (verticaal) en van links naar rechts de Zwarte Zee en Egeïsche Zee (Hellespontus) en de Rode Zee. De omringende oceaan vormt de O en de zeeën vormen samen de T. De bedoeling van deze kaarten was niet om een natuurgetrouwe weergave van de toen bekende Aarde te geven, maar veel meer om de mensen een godsdienstige kijk op de wereld te geven. Rond 1200 komen de eerste aanwijzingen dat men in Europa het kompas leerde kennen. Hiermee probeerde men nauwkeuriger kaarten te tekenen door van kompaspeilingen gebruik te maken. Cartografen wilden nu de wereld overeenkomstig de werkelijkheid in kaart 2
3 brengen. Hun eerste kaarten waren echter zeer onbetrouwbaar omdat men de techniek om een bol oppervlak op een platte kaart te projecteren niet onder de knie had. Door de steeds intensievere contacten van de West-Europeanen met het Midden-Oosten raakten zij rond 1400 bekend met de geografie van Ptolemaeus. In diezelfde tijd begonnen Europese zeevaarders zich ook steeds verder op zee te begeven. Rond 1450 hadden Portugese ontdekkingsreizigers al de Azoren, halverwege de Atlantische Oceaan bereikt. De zeelieden hadden inmiddels een aanzienlijke hoeveelheid instrumenten leren gebruiken om hun positie te bepalen. Jakobsstaf, astrolabium en log en de steeds nauwkeuriger kompassen waren de belangrijkste. Zij beschreven in hun scheepsjournaals onbekende kusten en maakten daar schetsen van. Hun nieuw verworven kennis bracht geleerden in het Europa van de Renaissance er toe om deze kennis in boekwerken op te nemen en uit te geven. Van grote betekenbis voor de cartografie was de uitvinding van de driehoeksmeting of triangulatie. Door driehoeksmeting kan men de afstand bepalen van een toegankelijk punt tot een ontoegankelijk punt. Men kan de afstand bepalen tussen twee ontoegankelijke punten en nog wat andere berekeningen. Hiervoor heeft men een basis nodig, dat wil zeggen een lijnstuk waarvan men de lengte nauwkeurig heeft kunnen meten. De eerste toepassing van driehoeksmeting werd gebruikt voor de astronavigatie navigeren met behulp van zon en sterren - op zee en voor het maken van zeekaarten. Al snel werd de driehoeksmeting ook voor het maken van landkaarten gebruikt. Op de vaste wal kon men gebruik maken van kerktorens, markante gebouwen of vrijstaande grote bomen, om dit soort metingen te verrichten. Figuur 3: De Practijck des Landmetens, omstreeks 1600 door Johan Sems en Pietersz Dou De komst van de boekdrukkunst maakte een snelle verspreiding mogelijk. Vooral toen men de kopergravure als methode ging gebruiken konden de kaarten zeer gedetailleerd worden. In Vlaanderen was het de beroemde kaartenmaker Mercator, die een beroemdheid werd door het 3
4 maken van globes en kaarten. In zijn voetspoor traden andere beroemdheden als Jacob Hondius en Ortellius op. Zij en andere cartografen verbeterden door talrijke experimenten de nauwkeurigheid van de kaarten. De naam Mercatorprojectie herinnert hier nog aan. Na de val van Antwerpen in 1585 verplaatste het centrum van de cartografie in de Nederlanden zich van die stad naar het noorden en vooral naar Amsterdam. In het begin van de 17 e eeuw werd Johannes Blaeu een van de belangrijkste kaartenmakers ter wereld. Het is interessant te zien dat de oudste kaarten vaak een uitbundige versiering te zien geven. Kaartenmakers besteedden vaak veel aandacht aan het maken van de zogenaamde cartouche, het kader waarbinnen de titel van de kaart, de naam van de maker, drukker etcetera stonden. Ook op onbekende of lege gebieden werden fraaie versieringen aangebracht. In de loop van de 18 e eeuw verdwenen deze verfraaiingen geleidelijk. Dit ging gepaard met de veel grotere nauwkeurigheid en gedetailleerdheid die de kaarten kregen. Groningerland op de kaart Bij de zeekaarten en zeilaanwijzingen kwamen natuurlijk ook de kusten van de Noordzee aan bod. In een betrekkelijk korte tijd wisten de makers van deze kaarten een zeer grote nauwkeurigheid te bereiken. Maar dat gold dan vooral voor de kusten, kustwateren, riviermondingen en zeearmen. Van het landoppervlak werd een veel minder nauwkeurig beeld gegeven. In de 15 e en 16 e eeuw werden kaarten geproduceerd waarop de Friese landen werden afgebeeld. Ze werden niet nauwkeurig opgemeten en zijn dan ook weinig precies. In de loop van de 16 e eeuw deed zich in de cartografie een opvallende verandering voor. De kaarten werden nu vrij waarheidsgetrouwe weergaven van het land. In de Nederlanden was het de cartograaf Jacob van Deventer die als eerste gebruik van deze methode is gaan maken. Van Deventer was een bekend landmeetkundige die later de titel keizerlijk en koninklijk geograaf kreeg. Hij bracht de hele Nederlanden in kaart en maakte een atlas met de stadsplattegronden van een groot aantal steden. Opvallend van de kaart van Van Deventer was dat hij van haast alle dorpskerken merendeels naar hun juiste vorm heeft afgebeeld. Figuur 4: uitsnede kaart Van Deventer 4
5 Figuur 5: Van Deventer, Friesland (detail) 1559 Voor de cartografie in de Nederlanden waren de vele oorlogen en waterstaatswerken en de sterke gewestelijke onafhankelijkheid belangrijk om het maken van kaarten te bevorderen. Voor de kaarten van Groningen geldt dat er een aantal families valt te onderscheiden. Deze families baseren zich steeds op het werk van een kaartenmaker en hoewel de details verschillen, zijn er grote overeenkomsten in de vorm van de kusten en de belangrijkste waterwegen. Zonder op de specifieke verschillen in te gaan is er een familie kaarten die 5
6 afgeleid is van de kaart van Van Deventer. Deze groep telt 37 kaarten die rond het einde van de 16 e eeuw gemaakt zijn. Er zijn zes kaarten afgeleid van Sibrandus Leo (± 1600), vijftien volgen Christiaan sgrooten (± 1600). Een grote groep wordt gevormd door de navolgers van Barthold Wicheringe (1616) waarvan de bekendste wel de zogenaamde Coenderskaart (±1680) is. De hele groep telt 58 kaarten. Figuur 6: Bartoldus Wicheringe
7 Dan is er een groep afgeleid van Nicolaas Visscher en Ludolf Tjarda van Starckenborg met 29 exemplaren (tweede helft 17 e eeuw). Figuur 7: Eerste staat van de kaart van Visscher en Starckenborgh Verder zijn er enkele kaarten gebaseerd op de kaart van Thomas Beckeringh uit 1781, die als eerste de Semslinie afbeeldde. Tenslotte is er een groep kaarten die de overgang vormt tot de zogenaamde Topografische en Militaire Kaart van Hiertoe behoort onder meer de Chorotopografische kaart van Krayenhoff (1822). 7
8 De kaart van Krayenhoff was zeer gedetailleerd. Hij had van 1798 tot 1822 aan de kaart gewerkt en daarmee zelfs perceelsgrenzen ingetekend. Opvallend van de kaart van Krayenhoff en de Topografische kaart van 1855 is dat deze nog geheel door middel van driehoeksmeting zijn opgenomen, maar dat zij nauwelijks afwijken van de latere topografische kaarten die met behulp van luchtfotografie zijn gemaakt. Kaarten geven per definitie een momentopname. Het landschap verandert door nadat de kaart gedrukt is. Daarmee zijn kaarten in zekere zin fossielen van het oude landschap. Gelukkig is er een grote verscheidenheid aan oude kaarten voorhanden, waardoor we de veranderingen in het landschap en daarmee ook ten dele de loop van de geschiedenis kunnen volgen. Voor dit artikel is gebruik gemaakt van Encyclopaedia Britannica (1987) M. Schroor, De atlas van Kooper, Bedum, 2003 J.J. Vredenberg-Alink, De kaarten van Groningerland, Uithuizen
Groepswerk: Ik ga op ontdekkingsreis en ik neem mee...
Groepswerk: Ik ga op ontdekkingsreis en ik neem mee... 1. Een oceaanwaardig schip Bron 1: Doc 98 p. 76 in Pionier 4 Bron 2: Memo 4, p.10 Bron 3: kopie uit handboek Onvoltooid verleden Bron 4: kopie uit
Nadere informatieMercator en de ontdekkingsreizen
Mercator en de ontdekkingsreizen V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Stedelijke Musea Sint-Niklaas 1 Beste leerling! Hopelijk vonden jullie het bezoek aan het Mercatormuseum een boeiende
Nadere informatieVan nul tot nu. Kaart en Atlas (5) T.Reessink
Van nul tot nu Kaart en Atlas (5) T.Reessink Tijdbalk We verdelen de tijd in verschillende periodes. Je kunt de periodes doorlopen door middel van de normale doorklik buttons (rechts onderin) of klikken
Nadere informatieMercator en de ontdekkingsreizen
Mercator en de ontdekkingsreizen V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Stedelijke Musea Sint-Niklaas Beste leerling! Hopelijk vonden jullie het bezoek aan het Mercatormuseum een boeiende
Nadere informatieMercator en de ontdekkingsreizen antwoorden voor de leerkracht
Mercator en de ontdekkingsreizen antwoorden voor de leerkracht V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Stedelijke Musea Sint-Niklaas 1 Beste leerling! Hopelijk vonden jullie het bezoek
Nadere informatieOver de trefwoorden bij cartografie: hulp voor de gebruiker
Over de trefwoorden bij cartografie: hulp voor de gebruiker De Cultuurbibliotheek schenkt, in navolging van haar stichter, veel aandacht aan de historische cartografie, vooral van de Nederlanden. Dat brengt
Nadere informatieHet veranderende wereldbeeld
Pas in de 20 ste eeuw zijn onderzoekers erin geslaagd de hele wereld nauwkeurig in kaart te brengen. Vroeger was er altijd een deel van de wereld dat de mensen helemaal niet of niet goed kenden. In deze
Nadere informatieDe wereld in kaart De geschiedenis van de cartografie
De wereld in kaart De geschiedenis van de cartografie Antwoorden voor de leerkracht Stedelijke Musea Sint-Niklaas V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Inhoudsopgave Voorwoord... Algemene
Nadere informatieOp reis door de kaarten
Op reis door de kaarten Cartograf-Wie?? Wist je dat Welkom in de tentoonstelling Formatting Europe! Een wat moeilijke titel die meer uitleg vraagt Deze tentoonstelling gaat over de cartografie van Europa.
Nadere informatieDe wereld in kaart. De geschiedenis van de cartografie. Stedelijke Musea Sint-Niklaas. Antwoorden voor de leerkracht
De wereld in kaart De geschiedenis van de cartografie Antwoorden voor de leerkracht Stedelijke Musea Sint-Niklaas V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Inhoudsopgave Voorwoord... Algemene
Nadere informatieDe wereld in kaart De geschiedenis van de cartografie
De wereld in kaart De geschiedenis van de cartografie Stedelijke Musea Sint-Niklaas V.U. ANNEMIE CHARLIER, GROTE MARKT 1, 9100 SINT-NIKLAAS Inhoudsopgave Voorwoord... Algemene afspraken in het museum...
Nadere informatieLANDKAARTEN & PROJECTIES
5 maart Inleiding Op 5 maart is de geboortedag van de cartograaf Mercator (1512-1594). Hij is de uitvinder van een methode om landkaarten te maken waarvan de richting precies klopt. Deze kaarten zijn dus
Nadere informatieWIE ZOEKT, DIE VINDT!
I WIE ZOEKT, DIE VINDT! Eigenlijk is kaartlezen een zoekspelletje. Aan de hand van een index en een legende zijn we in staat om een bepaalde plaats op een kaart gemakkelijk terug te vinden. Dit gebeurt
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieDe renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!
De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit
Nadere informatieTijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus
138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de
Nadere informatieWERKBLAD. Naam: Namen van de andere leerlingen uit jouw groepje:
Jouw wereld op de kaart WERKBLAD Groep 7 en 8 Recht zo die gaat! Varen op de kaart van Mercator Deze tentoonstelling gaat over Mercator, een beroemde kaartenmaker uit de 16de eeuw. Zijn wereldkaart wordt
Nadere informatieHoe navigatie op zee ontstond...
Navigatie op zee Simon Declerck Bachelor vastgoed: landmeten Klas: 1C2 Academiejaar: 2015-2016 Faculteit Natuur en Techniek Valentin Vaerwyckweg 1 9000 Gent 1 Inleiding Als onderwerp voor mijn paper heb
Nadere informatieEgbert Haubois en zijn vogelvluchtplattegrond van Groningen
Jan van den Broek Egbert Haubois en zijn vogelvluchtplattegrond van Groningen Een van de meest verrassende onderdelen van de manifestatie Het Verleden van Groningen was de 3-D presentatie van de plattegrond
Nadere informatieEven herhalen. democratie. militaire dril. slimme list. Gwijde van Dampierre. Leliaerts Guldensporenslag
Even herhalen Prehistorie Oudheid De ontdekking van het vuur bood enkele voordelen. Zo konden de eerste mensen roosteren, hadden ze en en bood het hun ook vlees warmte licht bescherming Athene stond bekend
Nadere informatieBeschrijving schaal van Oegstgeest. Figure 1: Bovenaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen.
Beschrijving schaal van Oegstgeest Figure 1: Bovenaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen. Figure 2: Onderaanzicht van de schaal. Foto: Restaura, Haelen. De schaal heeft een diameter van 21 centimeter
Nadere informatieDe klassieke tijdlijn
De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom
Nadere informatieJouw wereld op de kaart. werkblad. VMBO tl, HAVO, VWO klas 1
Jouw wereld op de kaart werkblad VMBO tl, HAVO, VWO klas 1 Jouw wereld op de kaart WERKBLAD Recht zo die gaat! Varen op de kaart van Mercator Deze tentoonstelling gaat over Mercator, een beroemde kaartenmaker
Nadere informatieReader oriëntatietechnieken
Reader oriëntatietechnieken Inhoud 1. Schaal 2. Legenda 3. Coördinatenstelsels 4. Soorten kompassen 5. Declinatiecorrectie 6. Inclinatie 7. Kaart op het noorden leggen 8. Looprichting bepalen 9. Koers
Nadere informatieSamen op één wereldbol. 1. Geschiedkundige personen.
1. Geschiedkundige personen. In de Middeleeuwen was de algemene gedachte dat de aarde plat was. Wanneer je lang genoeg zou varen dan zou je van de aarde vallen.. Toch wisten de oude Grieken al lang dat
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieTASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN
TASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN WERKBLAD Tijdlaag tot 1000 Thema: verdwenen rivieren en de Limes 1. Ligt landgoed De Haar binnen het projectgebied? o ja o nee 2. Wat is zavel? 3. Zet de woorden zand, zavel
Nadere informatiePeter van der Krogt Onderzoeksprogramma URU-Explokart, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht
Peter van der Krogt Onderzoeksprogramma URU-Explokart, Faculteit Geowetenschappen, Universiteit Utrecht cartografi sche fabels (2) Een natuurlijke oriëntatie van kaarten bestaat niet. Noord boven is wel
Nadere informatiea. De hoogte van een toren bepalen met behulp van een stok
Gelijkvormigheid in de 17 de - en 18 de -eeuwse landmeetkunde Heb jij enig idee hoe hoog dat gebouw of die boom is die je uit het raam van je klaslokaal ziet? Misschien kun je de hoogte goed schatten,
Nadere informatieEen kaart wordt op schaal getekend. Dat is een verkleining van de werkelijkheid.
VAN KLEIN NAAR GROOT België is verdeeld in meerdere kleine plaatsen. Er zijn gehuchten, dorpen, deelgemeenten, gemeenten, steden, provincies en gewesten. België behoort tot werelddeel Europa. Op een provinciekaart
Nadere informatieZOEKEN NAAR DE VOLMAAKTE VORM NIVEAU ++
NIVEAU ++ /5 Deze leskaart gaat over het zoeken naar de volmaakte vorm. Dat klinkt misschien wat verheven, maar je zult ontdekken dat deze zoektocht in de kunstgeschiedenis erg belangrijk is geweest. Piet
Nadere informatie8.2 Fort Elmina. De leerkracht bespreekt de vragen met de leerlingen die op hun plaats zitten.
Thema/ onderwerp: Werkblad 8.2 Fort Elmina Korte samenvatting van de leeractiviteit: De geschiedenis van Fort Elmina wordt verteld a.d.h.v. afbeeldingen en een videofragment. Hierna gaan de leerlingen
Nadere informatieIeper. Ervaringen Schilderijen :
Ieper Ervaringen Schilderijen : Tijdens het schilderen wist ik niet zo goed waar ik moest beginnen. Bovenaan, onderaan, in het midden Ik heb gekozen om eerst de achtergrond te el schilderen. Bij mijn ontwerp
Nadere informatieOntdekkingen en uitvindingen
prehistorie 68 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten Ontdekkingen en uitvindingen Vandaag zijn Jos en Mirthe in de Buitenhaven in Kampen. Mirthe, krijgen we zeebenen
Nadere informatieBreien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf
Breien in de late middeleeuwen Een stukje geschiedenis over een geliefd tijdverdrijf Madonna met breiwerk, 1400-1410. Geschilderd door Bertram von Minden (1340-1414), detail uit het Buxtehude Altaar Onderzoek
Nadere informatieKijk op kaarten! Titels in deze serie:
Kijk op kaarten! Titels in deze serie: HB: 978-94-6175-096-9 EB: 978-94-6175-903-0 HB: 978-94-6175-095-2 EB: 978-94-6175-902-3 HB: 978-94-6175-094-5 EB: 978-94-6175-901-6 Over de schrijfster Melanie Waldron
Nadere informatieKerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek
Kerkpad aan de Tweehuizerweg 6 te Spijk (gem. Delfzijl) Een Cultuurhistorisch Bureauonderzoek Planvoornemen In opdracht van de gemeente Delfzijl, vertegenwoordigd door mevr. E. van Joolen, is een cultuurhistorisch
Nadere informatieVoor alle 3: Identificatie (bv. adres).
Verschillende soorten schetsen Overzichtsmatrix. Van boven naar beneden wordt het detail niveau groter Object Contourschets Teken de countour (=de omtrek) van het object, bijvoorbeeld een huis. Het object
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-216-1 (HB) 978-94-6175-158-4 (HB) 978-94-6175-958-0 (e-book)
Nadere informatieIntroductie. De val van het Romeinse Rijk 2.1
2? 66 Introductie Dit hoofdstuk gaat over de vroege middeleeuwen. De middeleeuwen zijn namelijk op te delen in drie delen: de vroege, hoge en late middeleeuwen. De vroege middeleeuwen beginnen rond het
Nadere informatieEuropese expansie hv123
banner Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 16 augustus 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/61298 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieGeschiedenis groep 6 Junior Einstein
De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten
Nadere informatieWERKBLAD. (Naam leerling) (Naam medeleerlingen)
Jouw wereld op de kaart WERKBLAD Groep 7 en 8 Recht zo die gaat! Varen op de kaart van Mercator Deze tentoonstelling gaat over Mercator, een beroemde kaartenmaker uit de 16de eeuw. Zijn wereldkaart wordt
Nadere informatie2 Vroege renaissance 2.1
2 Vroege renaissance Giotto di Bondone, rond 1315 Veranderingen Het vorige werkboek eindigde met de 14e eeuwse kunstenaar Giotto di Bondone, die in Italië een nieuwe kunststijl introduceerde. Voor het
Nadere informatie1 Een dief met vleugels
les 1 Een dief met vleugels 1 Leonardo had uren achtereen gewerkt aan de opdracht voor de koning. Wat moest hij voor de koning maken? een schilderij een toneelstuk een draaibrug dat staat niet in de les
Nadere informatieAndere boeken in deze serie:
Andere boeken in deze serie: 978-94-6175-157-7 (HB) 978-94-6175-964-1 (e-book) 978-94-6175-218-5 (HB) 978-94-6175-960-3 (e-book) 978-94-6175-215-4 (HB) 978-94-6175-957-3 (e-book) 978-94-6175-158-4 (HB)
Nadere informatieVoorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May
Voorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May Lesactiviteit: wereldkaart tekenen en een woordweb maken Groep: 7 en 8 Lesdoel: De leerlingen ontdekken dat Nederland slechts een klein onderdeel is van
Nadere informatieCursus Kaart en Kompas
Cursus Kaart en Kompas sponsored by Introductie Het kompas en de werking ervan is voor sommige mensen nog altijd een soort magie. Het feit dat het kleine naaldje altijd feilloos het noorden weet te vinden
Nadere informatieInhoud. Het leven van Escher. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld op z n kop.
Inhoud. Blz. 1. Blz. 2. Blz. 3. Blz. 4. Blz. 5. Blz. 6. Blz. 7. Blz. 8. Blz. 9. Blz. 10. Blz. 11. Kaft Inhoud Het leven van Escher. Moeilijke jaren. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld
Nadere informatieDe Griekse Bouwkunst
De Oude Grieken De Oude Grieken Het land Griekenland ligt in het zuidoosten van Europa. Het bestaat uit een groot stuk vastland en een heleboel kleine eilandjes. Griekenland bestond uit allerlei staatjes.
Nadere informatieCanonvensters Michiel de Ruyter
ARGUS CLOU GESCHIEDENIS LESSUGGESTIE GROEP 8 Canonvensters Michiel de Ruyter Michiel Adriaanszoon de Ruyter werd op 23 maart 1607 geboren in Vlissingen. Zijn ouders waren niet rijk. Michiel was een stout
Nadere informatieONTDEKKINGSREIZIGERS en AVONTURIERS. Van:
ONTDEKKINGSREIZIGERS en AVONTURIERS Van: Ieder groepje gaat op ontdekkingsreis, deze gebieden worden verdeeld: heelal, de zee, een onderaards gebied, een vulkanisch gebied, een bergachtig gebied, een woestijn
Nadere informatieHet Onderzoek. Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK
Het Onderzoek Laura Koopman Groep 7 woensdag 5 maart 2014 HET ONDERZOEK Inhoud In deze hoofdstukken is mijn werkstuk verdeeld: 1.Christiaan Huygens blz: 4 2.Antonie van Leeuwenhoek blz: 6 3.De beschrijving
Nadere informatieMens- en wereldbeeld - HV 12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/61301
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 June 2015 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61301 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieDe kruistochten. God wil het! Steden en Staten
prehistorie 42 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten De kruistochten In de woonkamer van familie Vos hangt een klok met Romeinse cijfers. Jos en Mirthe willen graag
Nadere informatie2 Er begint een nieuwe periode in de geschiedenis als er veel verandert
Antwoordkernen bij Eureka 2mavo-de herziene druk, Amersfoort 2009-2010 Antwoordkernen zijn vrijwel nooit volledige zinnen. Antwoordkernen geven alleen aan, wat er beslist in het antwoord moet staan. De
Nadere informatieHoofdweg 39 te Slochteren (gemeente Slochteren) Een Archeologisch Bureauonderzoek
Hoofdweg 39 te Slochteren (gemeente Slochteren) Een Archeologisch Bureauonderzoek Administratieve gegevens provincie: gemeente: plaats: Groningen Slochteren Slochteren toponiem: Hoofdweg 39 bevoegd gezag:
Nadere informatieToetsvragen Geschiedenis - Toelating Pabo. Tijdvak 5 Toetsvragen
Tijdvak 5 Toetsvragen 1 Rond 1500 konden Europese schepen steeds langere zeereizen maken dankzij het gebruik van nieuwe navigatiemiddelen. Welke nieuwe navigatiemiddelen werden gebruikt, en waarvoor? A
Nadere informatieDe sextant. Lore De Brabander 1LAM C2
De sextant Lore De Brabander 1LAM C2 Inhoud Geschiedenis 3 Onderdelen van de sextant 4 Het afstellen van de sextant 4 De meting 5 Andere fouten 6 Correcties 6 Fouten 7 Vandaag 7 Lijst van illustratie 8
Nadere informatieTochttechnieken. Cursus kaart en kompas. Bijlage cursus 5. Door: Maurits Westerik Jong Nederland De Lutte. December 2008.
Tochttechnieken Cursus kaart en kompas Bijlage cursus 5 Door: Maurits Westerik Jong Nederland De Lutte. December 2008 Met dank aan: Hiking-site.nl Inhoudsopgave 1. Introductie... 3 2. Het bepalen van de
Nadere informatieDE REIS VAN SINT BRANDAAN
DE REIS VAN SINT BRANDAAN 16 mei Inleiding Op 16 mei wordt de feestdag van Sint Brandaan gevierd, de beschermer van alle zeevaarders. Brandaan was een onverschrokken Ierse monnik die in de zesde eeuw volgens
Nadere informatieJouw wereld op de kaart. werkblad. VMBO tl, HAVO, VWO klas 1
Jouw wereld op de kaart werkblad VMBO tl, HAVO, VWO klas 1 Jouw wereld op de kaart WERKBLAD Recht zo die gaat! Varen op de kaart van Mercator Deze tentoonstelling gaat over Mercator, een beroemde kaartenmaker
Nadere informatiedeeultûrele grens de natuurlijke grens onafhankelijk de open grens de $~aatkundi "" ~...de 't-aalg(ens Kijkles Hoofdstuk 8 Les 1
Kijkles Hoofdstuk 8 Les 1 Grenzen verdwijnen De schutting in jouw tuin is de grens tussen jouw tuin en die van de buren. Tussen woonwijken, gemeenten, provincies en landen zijn ook grenzen. Die grenzen
Nadere informatieRomeinen. Romeinen. Germanen
Romeinen Romeinen Grieken en Romeinen lijken op elkaar qua levensstijl. Het Romeinse rijk is ontstaan in Rome (753 v. Chr.). De Romeinen kwamen 50 v. Chr. naar Nederland. De Romeinen hebben het Latijns
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatieArtikel: De verborgen Kadesj-scenes in de tempel van Karnak. Patrick van Gils
Artikel: De verborgen Kadesj-scenes in de tempel van Karnak Patrick van Gils De slag bij Kadesj is één van de bekendste veldslagen uit de Egyptische geschiedenis. In zijn 5 e regeringsjaar trok Ramses
Nadere informatieGLORIETIJD VAN DE ZEEVAART (7) Navigatie en hydrografie. (Overdruk uit: Van Kitsen en Klippers)
GLORIETIJD VAN DE ZEEVAART (7) Navigatie en hydrografie (Overdruk uit: Van Kitsen en Klippers) Gemma Frisius had al in 1530 begrepen dat de geografische lengte kon worden berekend door de tijd waarop de
Nadere informatieKwt opdracht atlas gebruik
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Erik van Wijngaarden 22 september 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/65793 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieDe lange geschiedenis van de mensheid op deze aarde is nog lang niet ontrafeld door de gevestigde wetenschap.
De lange geschiedenis van de mensheid op deze aarde is nog lang niet ontrafeld door de gevestigde wetenschap. Nog steeds zijn er raadsels waarvoor men simpelweg geen of nauwelijks een verklaring heeft.
Nadere informatieBEGELEID ZELFSTANDIG LEREN GESCHIEDENIS
BEGELEID ZELFSTANDIG LEREN GESCHIEDENIS BZL 1-30 september 2007 WERKBRIEF Naam: Klas: Legende individueel per twee in groep Nr: Verplichte opdracht Vrije opdracht Correctie met sleutel Pc nodig BZL 1 Werken
Nadere informatieDrempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4.
Drempt. Rapport Ned. 52. Gld. 4. Vraagstelling. Wat zijn de maten, versieringen en vorm van de van de kerk van Drempt (kaart afb. 1) gerapporteerde grafplaat uit de (ruim te nemen) 12 e eeuw? Wat is zijn
Nadere informatieLandengids voor: Landengids
We gaan een reisgids maken voor een land dat je zelf mag uitkiezen. Dat is een boekje waarin allemaal dingen staan die met dat land te maken hebben en die je zou willen weten als je op vakantie zou gaan
Nadere informatieLesbrief MAASVLAKTE 2 OPDRACHT 1 - TOPOGRAFIE EN AARDRIJKSKUNDE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO MAASVLAKTE 2 De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen. Daarom komt er een nieuw stuk haven: Maasvlakte
Nadere informatieDe leerlingen uit groep 7A hebben in groepjes een onderdeel uitgewerkt wat in groep 7 aan bod komt. Veel leesplezier.
Groep van de week 7A De leerlingen uit groep 7A hebben in groepjes een onderdeel uitgewerkt wat in groep 7 aan bod komt. Veel leesplezier. Wij doen Topo wij zijn: Didier Senna Tobias en Thom Wij begonnen
Nadere informatieToets_Geowijzer_hfdst1
Toets_Geowijzer_hfdst1 Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:01 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 2, 3, 4, 5, 7, 9, 11, 12, 12, 13, 13, 13, 14, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20,
Nadere informatieWerkblad Introductie. 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij.
Werkblad Introductie 1. WAT GEBEURT HIER? Hieronder staan beelden uit de film. Maak er zelf korte bijschriften bij. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 2. PETJE OP, PETJE AF: WAAR OF NIET? Zijn de volgende zinnen
Nadere informatie1 Parate kennis zonder atlas
Deel 1: antwoordenblad voor parate kennis zonder atlas 1 Noteer hier je inschrijvingsnummer 1 Parate kennis zonder atlas 1.1 Hoeveel gewest- en gemeenschapsregeringen, samen met de federale regering, telt
Nadere informatieAfdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Spelen met vuur Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte in leerdagboek
Nadere informatieHendrick Avercamp, de winterschilder
Hendrick Avercamp, de winterschilder Hendrick Avercamp werd in 1585 geboren in Amsterdam. Hij was een zoon van Berent Avercamp en Beatrix Vekemans. In 1586 verhuisde het gezin naar Kampen. Zijn vader kreeg
Nadere informatieUrk 1749. Urk op de kaart. Urk 1722
Urk op de kaart. Het gebied waarin het eiland Urk ligt blijkt al in de prehistorie bewoond te zijn geweest. Tussen ongeveer de jaren 300 tot 800 na Christus was bewoning hier niet mogelijk vanwege te drassige
Nadere informatieMETHODEN EN THEMA S (1/6)
METHODEN EN THEMA S (1/6) DAVINCI Onderbouw DaVinci Lente Onderbouw 35 Januari DaVinci Zomer Onderbouw 35 Januari DaVinci Herfst Onderbouw 35 Januari DaVinci Winter Onderbouw 35 Januari Middenbouw DaVinci
Nadere informatieNaam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel
Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij
Nadere informatieInfo plus Het leenstelsel
Project Middeleeuwen F- verrijking week 1 Info plus Het leenstelsel Inleiding De Middeleeuwen betekent letterlijk de tussentijd. Deze naam is pas later aan deze periode in de geschiedenis gegeven. De naam
Nadere informatiereeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus
reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus Toelichting Door deze ontmoeting met Heraclitus gaan we terug naar het begin van de westerse filosofie. Zo rond 600 voor Christus komen we in het KleinAziatische
Nadere informatie1 Het gevaar van water
1 Het gevaar van water 1 a 1 Dordrecht 2 Enschede 3 Tiel 4 Eindhoven b Dordrecht Tiel 2 a 60% b Antwoord verschilt per leerling. 3 a Een door dijken omringd gebied waarbinnen de waterstand geregeld kan
Nadere informatieDagboek Sebastiaan Matte
Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen
Nadere informatieVan globe tot Google Earth
Van globe tot Google Earth Geplaatst op 13 januari 2012 GLOBE-RESTAURATEUR MADIEKE FLEUREN Elke dag de wereld in je hand, hoe voelt dat? Restaurateur Madieke Fleuren herstelt al ruim tien jaar eeuwenoude
Nadere informatieINLEIDING 01 JULI
1650 1828 HOOFDSTUK 000.2 NAUTA S VAN WOUDSEND ter zee en te land Contact: nautawoudsend2@gmail.com www.nautawoudsend.nl Lolle Piebe de Boer Cees de Graaff INLEIDING Dit is een reconstructie van de geschiedenis
Nadere informatieLatijn: iets voor jou?
: n j i t a L r o o v s iet jou? De Romeinen en wij Waar komen onze letters vandaan? Hoe komen we aan de namen van de maanden? De antwoorden op vele van deze vragen vind je vaak in het verleden bij de
Nadere informatieAtlas. Mens en Maatschappij GG. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Mens en Maatschappij GG Laatst gewijzigd 05 October 2015 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/66448 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieMETHODEN EN THEMA S (1/7)
METHODEN EN THEMA S (1/7) DAVINCI Onderbouw DaVinci Lente Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Zomer Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Herfst Onderbouw 35 Leverbaar DaVinci Winter Onderbouw 35 Leverbaar Middenbouw
Nadere informatieOpdrachten lesbrief GeoGids maart 2013 De zoektocht van Columbus
Opdrachten lesbrief GeoGids maart 2013 De zoektocht van Columbus Inleiding Wie heeft nog nooit van Columbus gehoord, de man die Amerika ontdekte en dacht dat het Indië was? En je kent vast de uitdrukking
Nadere informatieNavigatiereader. 9 e editie 14 oktober tot en met 19 oktober 2014. Versie: 26-9-2014 Definitief
9 e editie 14 oktober tot en met 19 oktober 2014 Versie: 26-9-2014 Definitief Inhoudsopgave 1. Inleiding p. 3 2. De aarde p. 4 Een indeling op de aarde p. 4 Lengte en breedte p. 4 3. De zeekaart p. 6 Het
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis H1 (-1.5)
Samenvatting Geschiedenis H1 (-1.5) Samenvatting door een scholier 1178 woorden 19 november 2017 5,7 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Geschiedenis Samenvatting H1 Het Spaanse wereldrijk
Nadere informatieMaak hier de gaatjes voor in je multomap. Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN. Dit boekje is van
Maak hier de gaatjes voor in je multomap Leerlingenboekje WELKOM BIJ DE ROMEINEN _ Dit boekje is van Welkom bij de Romeinen! In Welkom bij de Romeinen maak je kennis met het Romeinse leven. Je zult merken
Nadere informatieObject 1:
Project Wiskunde & Schoonheid Wat is schoonheid? En waarom vinden we bepaalde dingen mooi? Wat is de Gulden Snede? En wat heeft die te maken met de Fibonacci-rij? Wat heeft wiskunde met schoonheid te maken?
Nadere informatie5 10 20 50 100 200 500 Nederland 1% 1% 20% 62% 11% 2% 3% Europa 1% 4% 44% 36% 12% 2% 1%
Valse euro s In de tabel hieronder kun je aflezen hoe de aantallen in beslag genomen vervalsingen in het jaar 2006 zijn verdeeld over de verschillende biljetten in Nederland en Europa. 5 10 20 50 100 200
Nadere informatieHolland 1000 jaar geleden. Meer weten? Klik hier
Holland 1000 jaar geleden Meer weten? Klik hier de plaat Holland 1000 jaar geleden INHOUD Waar kijken we naar? Abdij van Egmond Huldtoneel Kerkje van Velsen Ridders over de Heerenweg Haarlem Rijnsburg
Nadere informatie