Procesindustrie. Biobased Economy. Inzicht en inspiratie voor het MKB

Transcriptie

1 Procesindustrie Biobased Economy Inzicht en inspiratie voor het MKB

2

3

4 Colofon Innovatie Zuid Februari 2014 Thema Procesindustrie: Biobased Economy Inzicht en inspiratie voor het MKB Samengesteld door Laurens Meijering, Luminnova Dirk Vermaire, DCV Consulting Eindredactie Hans van Eerden, Van Eerden Tekst In opdracht van Brabantse Ontwikkelings Maatschappij NV Industriebank LIOF NV Economische Impuls Zeeland Kamer van Koophandel Contactpersoon NV Industriebank LIOF Raymond Bevers, Concept en grafisch ontwerp Something New Djordi Luymes en Marc Buijs Oplage 150 exemplaren Rechten De uitgever kan op generlei wijze aansprakelijk worden gesteld voor enige eventueel geleden schade door foutieve vermelding in deze survey. Copyright 2014, BOM. Niets aan deze uitgave mag worden overgenomen in welke vorm dan ook zonder nadrukkelijke toestemming van de uitgever. Dit project wordt mede mogelijk gemaakt met financiële steun uit het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling in het kader van OP-Zuid.

5 Inhoudsopgave Voorwoord 4 Samenvatting 6 Leeswijzer 10 1 Tips voor de MKB-ondernemer Kansen voor het MKB Schoenmaker blijf bij je leest Marktvraag als uitgangspunt 15 2 Begripsvorming Niets nieuws onder de zon? Strategische drivers Biobased markten en waardecomponenten Bioraffinage Waardecomponenten en toepassingsgebieden 24 3 Stakeholders, locaties en initiatieven Inventarisatie Zuidwest-Nederland Zuidoost-Nederland MKB-succesverhalen 38 4 Positionering van de regio s Regionale biobased thema s Sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen 42 5 Voorbeelden potentiële samenwerking Valorisatie agrofoodreststromen Biobased OEM ers Plant als fabriek Bioaromaten Biobased bouwmaterialen Biomedische toepassingen Vergisting 52 6 Biobased beleid en overheidsfinanciering Provinciaal beleid Provinciale financieringsinstrumenten Nationaal en Europees beleid en financiering 60 Referenties 66 Bijlage 1: Literatuur ter verdieping 67 Bijlage 2: Aanpak inventarisatie 68 Bijlage 3: Overzicht organisaties biobased economy Zuid-Nederland 70

6 Voorwoord 4

7 De biobased economy is hot. Biobased congressen, nieuw biobased overheidsbeleid in binnenen buitenland en biobased magazines schieten als paddenstoelen uit de grond. Ook de drie Zuid-Nederlandse provincies Zeeland, Brabant en Limburg hebben gekozen voor de biobased economy als een belangrijk speerpunt in hun economische ontwikkeling. En niet onterecht, want er is nogal wat bedrijvigheid in Zuid-Nederland op dit terrein. Veel (MKB-)bedrijven zijn met elkaar en met onderwijs- en kennisinstellingen, overheden en intermediairs actief bezig nieuwe biobased markten te ontginnen. De regionale ontwikkelingsmaatschappijen BOM, Impuls, LIOF en REWIN en Syntens (inmiddels opgegaan in Kamer van Koophandel) willen daarbij graag helpen. Een eerste stap is om eens te bekijken wat er allemaal al gebeurt in biobased Zuid-Nederland. Momenteel is de aanpak hier nog grotendeels decentraal en is er weinig onderlinge afstemming, waardoor zaken wellicht dubbel gebeuren en mogelijke synergieën niet worden benut. Voor u ligt dan ook een inventarisatie van biobased initiatieven, spelers en biobased regiobeleid. Een rechttoe-rechtaan uitleg van wat een biobased economy inhoudt, maakt uiteraard onderdeel uit van deze survey. Het ontwikkelen van nieuwe producten in een biobased economy gaat eigenlijk niet anders dan elders in de economie. Toch geven we nog een aantal zinvolle tips die we uit onze gesprekken met de relevante spelers hebben meegenomen. Voor de MKB er liggen er met name kansen in specifieke biobased marktniches met een concrete marktvraag als uitgangspunt. In deze survey onderbouwen we dat met de voorbeelden van succesvolle MKB-bedrijven als Isobionics (biobased smaak- en geurstoffen), Bodec (innovatieve bioraffinage), Eco-Point (biobased reinigingsmiddelen) en Van de Bilt zaden en vlas (vlasvezels in bouw en composieten). Het biobased product moet in een marktniche een robuuste oplossing voor een prangend vraagstuk bieden; een oplossing die kan concurreren met bestaande producten op kwaliteit, functionaliteit of prijs het liefst op een combinatie van die elementen. Zowaar geen eenvoudige opgave. Als MKB er moet je daar niet zonder goed nadenken instappen. Een goed businessplan helpt daarbij. De ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel kunnen daarin ondersteunen. Deze survey kan voor hen tevens als hulpmiddel dienen om veelbelovende initiatieven uit de regio s met elkaar te verbinden waar dat zinvol is (natuurlijk is concurrentie ook niet verkeerd). Dit moet meer synergie opleveren, die de slagkracht en slaagkans van betrokken bedrijven en initiatieven vergroot. Wij hopen dat het lezen van deze survey u meer inzicht geeft in het Zuid-Nederlandse biobased landschap en leidt tot inspiratie voor ondernemerschap. En wilt u verder praten over uw biobased plannen, neem gerust contact met ons op. Mede namens de Zuid-Nederlandse ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel, Raymond Bevers, Projectmanager Ontwikkeling & Innovatie, NV Industriebank LIOF Deze survey geeft geen inzicht in biobased kringlopen, nutriëntenmanagement en bijbehorende massabalansen. Deze zijn doorgaans niet regionaal maar (inter)nationaal en vergen zeer veel tijd om goed in kaart te brengen. 5

8 Samenvatting 6

9 Deze inventarisatie is opgesteld in opdracht van de regionale ontwikkelingsmaatschappijen van Limburg (LIOF), Noord-Brabant (BOM) en Zeeland (Impuls) samen met Syntens (nu Kamer van Koophandel). De survey is vooral bedoeld om het midden- en kleinbedrijf inzicht te geven in de ontwikkelingen rond de biobased economy in Zuid-Nederland. De hoop van de samenstellers is MKB ers te inspireren en hun deelname aan biobased initiatieven te stimuleren. De biobased economy is erop gericht om op de lange termijn aardolie en de daarvan afgeleide producten te vervangen door natuurlijke grondstoffen in een circulaire economie, waar producten en groene grondstoffen zoveel mogelijk worden hergebruikt en belasting van het milieu wordt beperkt of voorkomen. Het is duidelijk geworden dat dit geen gemakkelijke opgave is en dat deze transitie zeker niet in korte tijd zal plaatsvinden. De biobased economy staat nu nog in de kinderschoenen. Veel activiteiten zijn gericht op het onderzoeken van de technische mogelijkheden om aardoliegebaseerde producten te vervangen door producten gemaakt uit groene grondstoffen. Het is ook zoeken naar waar de markt behoefte aan heeft en hoe die behoefte ingevuld kan worden. Zoals elke verandering biedt deze transitie kansen en zijn er valkuilen. Aardoliegebaseerde producten hebben al een lange ontwikkeling achter zich en voldoen aan hoge kwaliteitseisen. Nieuwe biobased producten moeten daarom direct concurreren in volwassen markten. Dit maakt het lastig en dus moet men met beperkte middelen weloverwogen te werk gaan om een nieuw biobased product op de markt te brengen. Het thema biobased spreekt consumenten aan, maar ze zijn niet bereid daarvoor meer te betalen of een mindere kwaliteit te accepteren. Biobased producten zullen dus voordelen moeten bieden die bestaande producten niet hebben. En daarvoor zijn mogelijkheden: groene grondstoffen en biobased reststromen hebben immers andere eigenschappen dan olie, zoals biologische afbreekbaarheid. En in sommige gevallen zijn ze goedkoper en effectiever in hun functionaliteit. De functionaliteit van groene grondstoffen is voor de chemie interessant, omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan tijdens de ontstaansgeschiedenis. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak kostbare chemische processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid van die functionaliteit in biobased grondstoffen biedt daarom kansen om kosten te besparen. Deze survey gaat in op de redenen voor het streven naar een biobased economy en doet een poging de belangrijkste begrippen in de biobased economy eenvoudig uit te leggen. Stakeholders, locaties en belangrijke initiatieven in het Zuid-Nederlandse biobased landschap zoals Biobased Delta in Zuidwest-Nederland worden aan de hand van schema s uitgelicht en besproken. De sterktes en zwaktes van de verschillende regio s worden benoemd. De succesverhalen van Isobionics, Bodec, Eco-Point en Van de Bilt zaden en vlas dienen daarbij als bron van inspiratie. Provincie-overstijgende biobased thema s komen eveneens aan bod. Dit betreft thema s die breed in Zuid-Nederland zouden kunnen worden opgepakt, zoals de valorisatie van agroreststromen, nieuwe OEM ers (Original Equipment Manufacturers) binnen de biobased industrie, de plant als fabriek waar gewassen worden geoptimaliseerd voor een specifieke toepassing in de biobased economy, biobased bouwmaterialen, etc. Niet alle thema s zijn echter even geschikt voor het MKB. Zo is de productie van bioaromaten typisch iets voor de chemische industrie; hier kan het MKB vanwege de grootschaligheid en de hoge kosten nauwelijks een rol van betekenis spelen, anders dan als toeleverancier van grondstoffen of afnemer van producten. 7

10 Een belangrijke opbrengst van het proces dat tot deze survey heeft geleid, zijn tips voor de MKBondernemer met biobased aspiraties. Zo wordt sterk aanbevolen de keten én brand owners in een vroeg stadium bij een biobased ontwikkeling te betrekken. Nichemarkten, zo luidt een andere tip, geven het MKB een grotere kans van slagen dan bulkmarkten, waar de concurrentie groot is en de marges klein zijn. De survey besluit met een overzicht van beleid en financieringsmogelijkheden op regionaal, nationaal en Europees niveau. Dit laat zien dat er een breed scala aan mogelijkheden is om ontwikkelingen in de biobased economy te stimuleren. Dat is al met al geen vetpot en de concurrentie om financiën is groot. Niettemin komt er de komende jaren met name op Europees vlak veel geld beschikbaar voor biobased initiatieven. 8

11 9

12 Leeswijzer 10

13 Deze survey telt zes hoofdstukken: 1. Tips voor het MKB De rapportage valt meteen met de deur in huis, met tips en andere bevindingen uit interviews met relevante biobased partijen. De tips gaan over de markt, producten, technologie en businessplannen. 2. Begripsvorming De belangrijkste biobased begrippen en concepten zijn in handzame schema s en overzichten kort en bondig samengevat. Bijlage 1 reikt desgewenst verdere verdieping aan. 3. Inventarisatie Er is een niet-uitputtend overzicht gemaakt van MKB-bedrijven en onderwijs- en kennisinstellingen die actief zijn in de biobased economy binnen de verschillende regio s van Zuid- Nederland. Verder zijn de competenties van veelbelovende biobased initiatieven en biobased locaties met kritische massa schematisch in kaart gebracht. Ter inspiratie dienen enkele voorbeelden van succesvolle biobased MKB-businesscases. 4. Positionering Op basis van verkregen gegevens en interviews worden de belangrijkste regionale biobased thema s benoemd en volgt een SWOT-analyse van de provincies. 5. Samenwerkingscases Enkele voorbeelden van biobased thema s krijgen een uitwerking tot mogelijke samenwerkingscases op Zuid-Nederlandse schaal. Daarbij ligt de nadruk op het businesspotentieel voor het MKB. Vraaggerichtheid, beschikbare competenties, kritische massa en economische haalbaarheid spelen daarin een belangrijke rol. Of de beoogde samenwerkingscases op Zuid-Nederlandse schaal zijn te realiseren, is sterk afhankelijk van de wensen en het commitment van betrokken stakeholders. 6. Beleid en financiering De regionale biobased beleidsinitiatieven van de drie provincies zijn in kaart gebracht inclusief provinciale financieringsinstrumenten. Daarop volgt een schets van de raakvlakken van het topsectorenbeleid met de biobased economy en een overzicht van gerelateerde financieringsmogelijkheden. Tot slot is er een analyse op hoofdlijnen van overige landelijke en Europese financieringsbronnen voor nieuwe initiatieven/projecten. 11

14 1 Tips voor de MKB-ondernemer 12

15 Voor onderhavige survey zijn vele gesprekken gevoerd; Bijlage 1 geeft een overzicht van de interviews. Daaruit zijn veel suggesties en inzichten naar voren gekomen, die MKB-ondernemers mogelijk kunnen helpen om de slaagkans van hun biobased initiatieven te vergroten. Hierna volgt een weergave van de tips die in de gesprekken de revue passeerden. 1.1 Kansen voor het MKB Voor het MKB kan de biobased economy interessant zijn vanwege de potentie om nieuwe markten te ontsluiten of te creëren met onderscheidende producten en om kostenvoordelen te behalen door het gebruik van nieuwe grondstoffen. Tabel 1 zet de drivers voor het MKB op een rijtje. Het ontsluiten van nieuwe markten is aan de ene kant van het spectrum mogelijk met geheel nieuwe producten die een eigen markt creëren en aan de andere kant door het toetreden tot bestaande markten met producten die biobased zijn. Tabel 1 - Drivers voor het MKB in een biobased economy. Nieuwe of onderscheidende producten: - nieuwe functionaliteiten (bijv. afbreekbaarheid); - gebaseerd op natuurlijke grondstoffen; - nieuwe gewassen voor de landbouw. Kostenvoordelen: - goedkopere grondstoffen; - potentieel vereenvoudigde chemische en biotechnologische procesroutes. Markten: - nieuwe toepassingen in bestaande markten; - potentieel nieuwe toepassingen in nieuwe markten; - verbreding van het agro-marktpotentieel. Er is een belangrijke rol weggelegd voor de landbouw en de boer als MKB er. Deze staat immers aan de basis van de biobased economy. Door de overgang naar een biobased economy zal er een grotere vraag ontstaan naar bestaande gewassen én nieuwe gewassen, die nu niet of maar heel beperkt worden verbouwd. Voor de boer als MKB er is het belangrijk om goed in te zoomen op de vraag in de markt en wat hij daarin kan betekenen. Het te telen gewas, de inhoudsstoffen, de benodigde kennis, etc., moeten goed aansluiten op de productwensen van de klant. Potentiële kostenvoordelen kunnen op meerdere manieren ontstaan. Zo wordt de inzet van goedkopere grondstoffen mogelijk door het gebruik van agro-reststromen. Daarnaast zijn chemische procesroutes te vereenvoudigen door de plant te gebruiken als een fabriek voor de productie van chemische bouwstenen en waardevolle moleculen. Voor Nederland is de biobased economy aantrekkelijk vanwege het potentieel duurzame karakter en de economische onafhankelijkheid van olie die het kan creëren op de langere termijn. De ontwikkeling van de biobased economy biedt in deze context nieuwe kansen voor economische activiteiten van het MKB met nieuwe producten, productketens en markten en het creëren van werkgelegenheid. De vraag uit de markt dient daarbij liefst als uitgangspunt te worden genomen; een technology push markt is vele malen moeilijker. 13

16 Voorbeelden van nieuwe biobased kansen in de markt zijn te vinden in: De landbouw: nieuwe gewassen telen specifiek gericht op de biobased economy. Technologische ontwikkeling: nieuwe technologieën ontwikkelen om de nieuwe grondstoffen op efficiënte en energetisch gunstige wijze om te zetten in producten. Apparaten- en machinebouw: verwerking van de nieuwe grondstoffen en producten. Productontwikkeling: de nieuwe bouwstenen zullen door hun andere functionaliteiten nieuwe mogelijkheden voor producten en toepassingen creëren. Het verzilveren van biobased kansen verloopt vaak niet via de traditionele verticale ketens uit de aardoliegebaseerde economie. Een voorbeeld betreft de link tussen (MKB-)agrobedrijven en de chemie; hiervoor is het nodig gezamenlijk een nieuwe keten en aanpak op te bouwen. Dit kan soms lastig zijn, omdat men niet dezelfde taal spreekt. De ontwikkelingsmaatschappijen, Kamer van Koophandel en ZLTO kunnen in dergelijke trajecten ondersteuning bieden. Onderscheidende kwaliteiten De eisen aan biobased producten zijn van meet af aan hoog, omdat ze moeten concurreren in bestaande en volwassen markten: met hoge kwaliteitseisen, tot stand gekomen over jaren van productontwikkeling en aanpassingen; met lage prijzen, vanwege hoge productievolumes en synergievoordelen door geïntegreerde materiaal- en energieketens; die zich onder druk van de concurrentie geen risico s kunnen veroorloven; waar de gevestigde bedrijven hun investeringen zullen verdedigen. Om de concurrentie aan te kunnen gaan, moeten biobased producten een of meerdere onderscheidende kwaliteiten hebben. Ze moeten tastbare voordelen bieden zoals een betere kwaliteit, effectiever zijn of problemen met bestaande producten kunnen oplossen. Alleen het predikaat biobased of biologisch afbreekbaar is onvoldoende onderscheidend. Consumenten kiezen bijvoorbeeld voor een nieuw schoonmaakmiddel als het beter schoonmaakt, lekkerder ruikt of zachter is op de handen. Als het product daarnaast ook nog eens biobased of biologisch afbreekbaar is, voegt dat wel extra waarde toe. 1.2 Schoenmaker blijf bij je leest Een nieuw product op de markt brengen is niet eenvoudig en zeker niet als er tezelfdertijd ook een nieuwe markt voor moet worden gecreëerd. Het MKB moet het daarom vooral zoeken in een goede nichemarkt. Dat beperkt de concurrentie en helpt de ondernemer zich te richten op waar hij echt goed in is. Ontplooi initiatieven dus in markten die bekend zijn, met bestaande productmarktcombinaties, oftewel: Schoenmaker blijf bij je leest. In onbekende markten is het lastig de gewenste producteigenschappen te kennen, de juiste kanalen en partners te vinden en nieuwe vertrouwensrelaties op te bouwen. In dit vroege stadium van de ontwikkeling naar een biobased economy is het voor een MKB er verstandig zich te richten op niches waar hij met beperkte middelen echt een verschil kan maken. Bulkchemie, zoals de productie van bioaromaten of biobrandstoffen, kan beter worden overgelaten aan de grotere industrieën. Dergelijke producten vergen vele jaren van kostbaar onderzoek en ontwikkeling en vervolgens grote investeringen voor de productie. Ook MKB en farma is veelal geen goede combinatie, aangezien de farma vaak erg lange R&D- en 14

17 certificeringstrajecten kent. Het leidt naar verwachting sneller tot succes om bijvoorbeeld een food-, voeder- of technische toepassing als insteek te nemen. 1.3 Marktvraag als uitgangspunt Streven naar een nieuw biobased product en hopen daar een markt voor te vinden, is weinig kansrijk. Er moet een vraag in de markt leven. Een nieuw biogebaseerd product moet kunnen concurreren op kwaliteit en prijs en iets toevoegen aan wat er al op de markt is. Een copycat zal weinig succes hebben. Momenteel worden te veel biobased initiatieven vanuit de technologie gedreven. Er kan bijvoorbeeld wel een kwalitatief goed product worden gemaakt, maar dat is dan prijstechnisch niet interessant, er is geen behoefte in de markt of het voegt weinig toe aan het bestaande productpalet. Een vroege betrokkenheid van brand owners in de ontwikkeling van nieuwe biobased producten kan in een ontwikkeltraject van zeer grote betekenis zijn, omdat het: in een vroeg stadium inzicht geeft in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het nieuwe product; in een vroeg stadium duidelijkheid geeft over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten opzichte van de concurrentie; de risicobeleving bij brand owners verlaagt en daarmee de kans op acceptatie vergroot. Overschat ten slotte de waarde van duurzaam geproduceerde producten niet. In de meeste gevallen is de markt niet bereid daar meer voor te betalen (niet business-to-business en niet business-to-consumer). Eventuele premiums zijn meestal van korte duur. Technologie De bestaande extractie- en verwerkingstechnologieën blijken onvoldoende geënt op een biobased economy. Om de transitie naar biobased mogelijk te maken, zullen: nieuwe en energie-efficiënte technologieën moeten worden ontwikkeld; vooral op het gebied van conversie en scheidingstechnologie zijn nog veel stappen te zetten; bestaande technologieën moeten worden aangepast; dit geldt ook voor de verwerkende industrie die gebruik maakt van de halffabrikaten, zoals kunststoffen en vezels uit de petrochemie. Hier liggen concrete kansen voor MKB-bedrijven, maar pas op voor een te hoog technology push gehalte. Opereer vanuit een concrete marktbehoefte. Robuust businessplan Het is belangrijk om initiatieven in een vroeg stadium te toetsen op realiteitszin en haalbaarheid aan de hand van een gedegen en kritische uitwerking van de businesscase. Probeer zo goed als mogelijk daarin zaken te kwantificeren. Dit geeft snel een overzicht van de waardepropositie en van de blinde vlekken die ingevuld moeten worden om tot een realistisch businessplan te komen. Hierbij kunnen de regionale ontwikkelingsmaatschappijen en Kamer van Koophandel een helpende hand bieden. Daarnaast vergroot een robuust businessplan de kans op eventueel gewenste externe financiering. Als uit het plan een goede slaagkans blijkt, is dat een grote motivatie. Zo niet, dan hoeft er ook niet onnodig tijd in te worden gestoken. Dat bespaart dus geld en beperkt de risico s. Tijdens de 15

18 ontwikkeling moet het businessplan regelmatig worden bijgewerkt. Dit geeft focus en sturing aan het initiatief. Ten slotte, begin simpel met nieuwe biobased activiteiten en breid uit met gegenereerde winsten. Laat de haalbaarheid liefst niet afhankelijk zijn van langlopende subsidies. Subsidies zijn interessant, maar overheidsbeleid is wisselvallig en kan de rentabiliteit op termijn zwaar onder druk zetten. Dit geldt zeker voor de toepassing van biomassa voor energie; deze toepassing leeft veelal bij de gratie van subsidie. Wet- en regelgeving De transitie naar een biobased economy stelt nieuwe eisen, terwijl wet- en regelgeving is gebaseerd op de bestaande situatie. Veel (MKB-)bedrijven ondervinden daardoor op allerlei gebied problemen. Houd als MKB-ondernemer rekening met onzekerheden en mogelijke barrières op dit terrein en informeer tijdig naar bijvoorbeeld benodigde vergunningverlenings- of certificeringstrajecten. Denk er aan dat de milieuregelgeving per provincie kan verschillen. In opdracht van Agentschap NL (nu RVO.nl, Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) heeft Sira Consulting een uitgebreid overzicht gemaakt van de belemmeringen. 1 Het meest gehoord waren de klachten over de afvalwetgeving: Deze verplicht ondernemers die reststromen met de status van afval willen verwerken, zich te registreren als afvalverwerkers. Men wil vaak niet een dergelijk imago en het geeft ook nog eens veel administratieve rompslomp. Als een reststroom de status van afval heeft, is de inzetbaarheid beperkt. Er zijn hoge kosten om te voldoen aan regelgeving. Te denken valt aan de regelgeving rond afval en de verwerking ervan, REACH-registratie voor nieuwe stoffen en de Novel Food-verklaring. Subsidieregelingen zijn wisselvallig, onduidelijk en niet eenduidig. Hier ligt duidelijk een spanningsveld tussen de zorgplicht van de overheid om een veilig en verantwoord gebruik van grondstoffen te garanderen en anderzijds het optimaal en effectief benutten van alle beschikbare grondstoffen tegen zo laag mogelijke kosten. De overheid kan bijvoorbeeld via duurzaam inkopen of via specifieke regelgeving (zoals een verbod op oliegebaseerde plastic tasjes) dit spanningsveld overbruggen. Tabel 2 geeft een samenvatting van de adviezen voor het MKB die uit de gesprekken met diverse partijen zijn gedestilleerd. Tabel 2 - Adviezen voor het MKB. Ontplooi biobased activiteiten in ketens die je kent en liefst met bestaande productmarktcombinaties. Schoenmaker blijf bij je leest! Stel zo snel mogelijk een businessplan op en wees kritisch. Neem bij voorkeur de markt als uitgangspunt. Een technology push markt is moeilijker! Begin simpel en breid uit met verdiend geld. Betrek brand owners in een vroeg stadium: - dit geeft snel inzicht in de noodzakelijke functionaliteit en specificaties van het nieuwe product; - dit geeft duidelijkheid over de voor- en nadelen van het nieuwe product ten opzichte van zijn concurrenten; - dit verlaagt de risicobeleving bij brand owners. 16

19 17

20 2 Begripsvorming 18

21 2.1 Niets nieuws onder de zon? De economie was reeds lang voor de industriële revolutie biobased, dat wil zeggen: alles wat we produceerden en gebruikten was van biologische oorsprong. Natuurlijk was ons voedsel biobased, zoals dat ook nu nog het geval is, maar ook de constructiematerialen die we gebruikten, zoals hout en stro, en de stoffen om ons te kleden, zoals katoen, linnen, wol, zijde en leer. Met de industriële revolutie kwam daar verandering in, vooral met de ontwikkeling van de mobiliteit en de chemie in combinatie met de vondst van grote hoeveelheden aardolie. Figuur 1 zet de traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie naast elkaar. Traditionele economie Aardolie-economie Gewassen Aardolie Afval Verteren Verrotten Cyclisch Voedsel Voer & Materialen Brandstoffen Materialen Chemicaliën Materiaalhergebruik Gebruik Afvalverbranding Figuur 1 - De traditionele (biobased) en de aardoliegebaseerde economie. Lineair Circa 90% van de gewonnen aardolie wordt verbrand in motoren. De resterende 10% wordt omgezet in materialen (vooral kunststoffen), petrochemicaliën, organische oplosmiddelen en bijproducten als teer: Kunststoffen zijn na brandstoffen de grootste toepassing van aardolie, goed voor ongeveer 6% van het verbruik. Petrochemicaliën zijn zeer divers en worden toegepast in alle industrieën, de farmaceutische, voedings- en chemische industrie, en als toevoegingen in brandstoffen. Organische oplosmiddelen zijn de basis van veel verven maar vinden ook toepassingen in schoonmaakmiddelen, lijmen, cosmetica, etc. Het interessante is dat volgens de meest algemeen geaccepteerde theorie aardolie een biologische oorsprong heeft. Het is vele miljoenen jaren geleden in diepe zeeën gevormd uit plankton, algen en dode zeedieren. Wanneer deze afzonken naar de bodem en door onvoldoende zuurstof niet konden afbreken, werden ze bedekt met sediment en ontstond er na verloop van tijd aardolie en aardgas. 2 Het probleem is dat er maar een beperkte hoeveelheid aardolie is, Europa niet zelfvoorzienend is en de in aardolie opgesloten koolstof door verbranding bijdraagt aan een toename van de hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer. 19

22 Alleen organismen zoals planten, algen en wieren, die aan fotosynthese doen, kunnen kooldioxide uit de atmosfeer opnemen en omzetten in complexe organische moleculen. Deze moleculen zijn als vervanging van aardolie goed bruikbaar, worden continu opnieuw aangemaakt en zijn in principe zelfs beter omdat hun functionaliteit groter is. Daarnaast hebben deze moleculen het grote voordeel dat de koolstof eerst aan de atmosfeer is onttrokken en verbranding dus geen netto verhoging van het CO 2 -gehalte in de atmosfeer teweegbrengt. Zo wordt het cyclische proces waarvan de mens duizenden jaren gebruik heeft gemaakt, weer hersteld; zie Figuur 2. Biobased economy Gewassen Afval Verteren Verrotten Cyclisch Voedsel Voer & Materialen Brandstoffen Materialen Chemicaliën Materiaalhergebruik Gebruik Figuur 2 - Het cyclische proces van de biobased economy. Functionaliteit Met functionaliteit wordt verwezen naar de opbouw van complexe organische moleculen (zoals suikers, proteïnen, zetmeel, etc.) en de aanwezigheid van stikstof (N) en zuurstof (O) in deze moleculen. Die functionaliteit is voor de chemie interessant omdat deze in aardolie grotendeels verloren is gegaan bij de vorming ervan. Voor het terugbrengen van de gewenste functionaliteit zijn dan vaak kostbare chemische processen nodig. De natuurlijke aanwezigheid in plantaardige grondstoffen biedt daarom kansen op kostenbesparing. 2.2 Strategische drivers De gedachte zou kunnen zijn dat de biobased economy vooral wordt gedreven door het streven naar een duurzame samenleving. Dit is zeker een belangrijke drijvende kracht, maar zoals in het Renewable Energy Directive 3 gesteld zijn er twee andere factoren die een doorslaggevende rol spelen. Dit betreft energie (vooral de leveringszekerheid ervan) en economie, waarbij nieuwe economische activiteiten, kennisontwikkeling en werkgelegenheid belangrijk zijn. 4 Tabel 3 vat de drie drivers voor een biobased economy samen. 20

23 Tabel 3 - Strategische drivers voor een biobased economy. Duurzaamheid: - klimaatdoelstellingen; - hernieuwbare grondstoffen. Economie: - nieuwe economische activiteiten; - kennisontwikkeling; - werkgelegenheid. Energie: - onafhankelijkheid van olieproducerende landen; - leveringszekerheid. 2.3 Biobased markten en waardecomponenten De zes biobased markten Gezondheid & Lifestyle, Voedsel, Diervoeder, Chemie, Materialen en Energie zijn wel bekend. Wanneer de volumes toenemen, neemt de waarde per ton af. Omgekeerd wordt van de producten met een hoge toegevoegde waarde slechts weinig geproduceerd. Selectief dure producten maken uit goedkope grondstoffen is nauwelijks mogelijk, omdat er vaak veel grondstof nodig is om voldoende te kunnen maken en de vrijkomende hoeveelheden afval het economisch onrendabel zouden maken. De volgordelijkheid van de markten in de biobased piramide is altijd een vereenvoudiging van de werkelijkheid. Specifieke fijnchemische materialen bijvoorbeeld kunnen meer marktwaarde vertegenwoordigen dan diervoeder en voedselcomponenten. In een biobased economy moet afval worden voorkomen. Dit kan door de reststromen om te zetten in waardevolle producten, met een cascade naar steeds lagere waarde. De minst waardevolle producten zullen eindigen als energiebron in vloeibare of vaste vorm. Een dergelijke cascade maakt ook de productie van kleine hoeveelheden complexe waardevolle producten interessant, omdat de kosten voor raffinage worden gedragen door de grote hoeveelheden minder waardevolle producten in de keten. De biobased waardecomponenten kunnen worden gehaald uit groene grondstoffen (denk aan granen, suikerbieten, koolzaad en grassen) of groene reststromen (mest, sloophout, afvalwater, etc.). Figuur 3 geeft een overzicht van de waardecomponenten en markten voor groene grondstoffen (en illustreert het verband tussen afnemende waarde en toenemend volume, en vice versa). 21