Energieke restauratie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Energieke restauratie"

Transcriptie

1 Energieke restauratie Lower Energy in Historical Buildings RAAK MKB aanvraag Hanzehogeschool Groningen Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte ir. J.A. van den Berg, lector ing. B. Boschma, projectleider 20 oktober 2010

2 Energieke Restauratie

3 SAMENVATTING Aanleiding Het terugbrengen van het energieverbruik is tegenwoordig een belangrijke doelstelling bij alle bouwprojecten. Opdrachtgevers vragen een hoog comfort bij een laag energiegebruik. De lat ligt hoog voor beperking van het energiegebruik, ook in historische gebouwen. MKB bedrijven die betrokken waren bij het Raak-project Steek Energie in Renovatie (onder meer Holstein Restauratie Architectuur, Jurriens Bouw, Sun-Factory, Damstra Installaties, Adema Architecten) stelden onder meer de volgende vragen: - hoe kan ik het tochtige gebouw comfortabel maken, zonder dat ophopend vocht de historische constructies aantast?, zo vraagt de bouwkundige zich af; - hoe kan ik een energie-installatie inpassen, zonder ingrijpend hak- en breekwerk?, zo vraagt de installatietechnicus zich af; - hoe geef ik de ingrijpende aanpassingen vorm die nodig zijn om de energiedoelstellingen te halen, zonder de regels van monumentenzorg te overtreden?, zo vraagt de architect zich af. MKB-bedrijven worden geconfronteerd met de vraag van opdrachtgevers om het energiegebruik van gebouwen terug te brengen. Ook eigenaren en exploitanten van monumenten stellen steeds hogere eisen aan comfort en streven naar lagere energielasten. Bij historische gebouwen is dit een buitengewoon complexe opgave die vraagt om het ontwikkelen en samenbrengen van kennis op het gebied van techniek, restauratie, ontwerp, regelgeving, constructie, historie. De aandacht van restauratieprojecten verschuift daarmee van een traditionele technische aanpak (ontwerp, materiaal, en bouwfysica) naar een integrale methode, gericht op een lager energiegebruik. Traditionele aanpak Restaureren Isoleren en ventileren Technische aanpak Standaardoplossingen Projectontwikkeling Objectgericht Integrale methode Efficiëntere instandhouding Energetisch totaalplan Denken in (energie)concepten Karakteristieken historisch gebouw Herontwikkeling met waardebepaling Gebruikersgericht Thema s Op basis van de vragen van het MKB zijn vier onderzoeksthema s gekozen: 1. Case studies Energiezuinige Restauraties 2. Karakteristieken Historische gebouwen 3. Innovatieve Energieconcepten 4. Duurzame projectontwikkeling Historische gebouwen Bij twee thema s wordt gewerkt met een Community of Practice: Geothermie (onder het thema Innovatieve Energieconcepten) en De Toekomst (onder Duurzame Projectontwikkeling). In de onderstaande tabel is een overzicht van vragen, thema s en globale doelstellingen opgenomen. Energieke Restauratie

4 Vraag vanuit MKB Hoe hebben energie-interventies de instandhouding en kernwaarden van historische gebouwen in reeds uitgevoerde plannen beïnvloed? Op welke manier kunnen historische waarden, gebouwtype, bouwfysische en energetische eigenschappen, en energieconcepten worden geïntegreerd in een tool (bijvoorbeeld een keuzeboom of risicokaart), waarmee de MKBer snel duurzaamheid en energiebesparing kan verbinden? Welke (nieuwe) energieconcepten zijn beschikbaar voor historische gebouwen? Welk karakter hebben deze energieconcepten? Welk effect hebben deze energieconcepten op de cultuurhistorische en architectonische waarden, energielasten, klimaat en comfort? Wat zijn de mogelijkheden en valkuilen bij toepassen van geothermie als alternatieve vorm van energierenovatie bij monumenten en binnenstedelijke gebieden? Wat is de invloed van energie-interventies op exploitatielastenverlaging, en welke invloed heeft dat vervolgens op het verwervings- en ontwikkeltraject bij historische gebouwen? Titel van gekozen thema Case studies energiezuinige restauraties Karakteristieken historische gebouwen Innovatieve Energieconcepten Community of Practice: Geothermie in historische binnensteden Duurzame projectontwikkeling historische gebouwen Doelstelling Beschrijving en evaluatie, identificeren best practices Instrument(en) ontwikkelen en testen in de praktijk Ontwikkelen en toepassen nieuwe concepten haalbaarheid van gebruik van geothermie in historische binnensteden Ontwikkelen adequate werkwijzen, stappenplan Doelgroepen MKB Allen Architecten, Aannemers, Bouwfysisch adviseurs Bouwfysisch adviseur Installateurs Adviseurs, installateurs, architecten Projectontwikkelaars, -aannemers Architecten De restauratie van een historische steenfabriek wordt als voorbeeld genomen voor onderzoek naar projectontwikkeling en energiezuinige restauratie. Community of Practice: De Toekomst Toepassing onderzoek in praktijksituatie Projectontwikkelaars, aannemers, architecten Het onderzoek wordt uitgevoerd door vier onderzoeksgroepen en twee CoP s, samengesteld op basis van de hiervoor genoemde thema s. De groepen worden door een tandem van een docentonderzoeker en een MKBvertegenwoordiger geleid. Het onderzoek wordt uitgevoerd door (docent)onderzoekers van de deelnemende kennisinstellingen in samenwerking met MKB-bedrijven, ondersteund door studenten. Partners treffen elkaar in het Kennisnetwerk Energieke Restauratie. Kenniscirculatie vindt plaats in de vorm van Kenniscafés en werkconferenties. Een in te richten Linkedin-platform, is een belangrijk middel voor het voeren van discussies en het verspreiden van informatie aan een brede groep geïnteresseerden. De onderzoeken en CoP s leiden tot nieuwe kennis en handelingsinzichten voor architecten, projectontwikkelaars, klimaat- en comfortadviseurs en uitvoerende bouwbedrijven in het MKB-werkveld. Kennisnetwerk en consortium Het Kennisnetwerk Energieke Restauratie wordt geleid door een consortium. Dit consortium heeft als ambitie MKB-bedrijven te ondersteunen, die werkzaam zijn op het terrein van de instandhouding van historische gebouwen. Het consortium wil innovaties genereren en verspreiden, praktijkervaringen bundelen en praktische instrumenten ontwikkelen met en voor MKB-ers. Het consortium heeft als doel om kennis te verhogen en te verspreiden in een groeiend netwerk van MKB, opdrachtgevers en kennispartners. Een belangrijk strategisch doel is bovendien om een blijvende samenwerking op te zetten tussen de deelnemende hogescholen, waaronder Hanzehogeschool Groningen, Hogeschool Utrecht, Saxion Hogeschool Zwolle, Nyenrode BU, Centre for Sustainability en Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Energieke Restauratie

5 In het consortium nemen zitting: - De heer Silvester Adema, architect en directeur van Adema Architecten te Dokkum - De heer Marcel Huisman, senior Innovatie Adviseur van Syntens (vestiging Groningen) - Mevr. drs. Erlijn Eweg Senior Projectleider Kenniscentrum Technologie en Innovatie Hogeschool Utrecht - De heer Huub van der Ven, Onderzoeker Instandhoudingstechnologie bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed te Amersfoort - De heer Andries van den Berg, Lector Ruimtelijke Transformaties Hanzehogeschool te Groningen, voorzitter van het consortium Er hebben zich meerdere partners verbonden aan het project: - Holstein Restauratie architectuur te Groningen - Jurriens Bouw Noord te Groningen - Bureau 1232 Groningen (Adviesbureau Bouwfysica) - Damstra Holding te Driesum - DGMR Drachten - Simon Benus Bouw en Vastgoed te Stadskanaal - Rutgers Vastgoed Assen - Breman Meppel (Installatiebedrijf) - Seinen Propjectontwikkeling te Leeuwarden - Vellema Installatietechniek te Hallum - Architectenbureau PUUR te Stiens - KAW Architecten Groningen - MTB Architecten te Amsterdam - OVT Architecten Groningen Beoogd resultaat De onderzoeksgroepen en CoP s leveren concrete instrumenten op, direct geschikt voor de beroepspraktijk. Nieuwe kennis zal vertaald worden naar lesmateriaal voor studenten en professionals voor stakeholders bij historische gebouwen. Docenten van Bouwkunde, Engineering, Vastgoed en Human Technology stellen op basis daarvan een aangepast onderwijs aanbod op toegespitst op een specialisatie Bouwkunde (HGB), Vastgoed en Engineering (DEBS). De groep betrokken MKB-bedrijven zal groeien naar circa 25, die kennis uitwisselen en vergroten. Het Kennisnetwerk beoogd een duurzaam verband te worden op het gebied van Historische gebouwen en Energie. Strategisch doel is bovendien om blijvende samenwerking op te zetten met de drie deelnemende hogescholen Hanzehogeschool, Hogeschool Utrecht, Saxion Enschede en Nyenrode Center of Sustainibility. Verspreiding van kennis op landelijk niveau vindt plaats door publicaties in landelijke vakbladen, een artikel in een toegepast wetenschappelijk blad en een publicatie voor een breed publiek. Een Internationale Slotconferentie brengt de resultaten van het project ook internationaal onder de aandacht. De verwachting is dat dit SIA RAAK project de opstap zal zijn naar andere, grotere projecten in de bestaande bouw. Energieke Restauratie

6 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding Vraagarticulatie, initiële vraagstelling, onderzoeksthema s, doelstellingen Vraagarticulatie Thema s Doelstelling van het programma Netwerkvorming Samenstelling van het consortium Ambities en doelstellingen consortium Partners in het kennisnetwerk Onderzoek en kennisverhoging Kennisbasis Nieuwe kennis Vragen voor kennisontwikkeling Werkwijze en methoden onderzoek Kenniscirculatie Kennisnetwerk Onderzoeksgroepen Duurzaamheid beoogde toepassing (doorwerking) Disseminatie en communicatie Monitoring en Evaluatie Projectmanagement en planning Projectorganisatie Risicoparagraaf Bijlagen Literatuur Energieke Restauratie

7 1. INLEIDING ik heb behoefte aan praktijkprojectvoorbeelden die vergelijkend zijn opgesteld, zodat je kunt zien welke energie-ingrepen in welke historische context zijn toegepast, en welk effect dat heeft gegeven op de energieprestatie en Cultuurhistorische waarden. Het kunnen detailtoepassingen, maar ook totaalconcepten zijn, afhankelijk van de gebouwsoort, de vereiste functie en het karakter van het historische gebouw. Het is er hier en daar, maar niet structureel en niet goed vergelijkend (Kor Holstein van Holstein Restauratie Architectuur te Groningen) Het terugbrengen van het energieverbruik is tegenwoordig een belangrijke doelstelling bij alle bouwprojecten.. Opdrachtgevers vragen een hoog comfort bij een laag energiegebruik. De lat ligt hoog voor beperking van het energiegebruik, ook in historische gebouwen. Bij nieuwbouw is low-energy of zelfs zero-energy met de huidige kennis en technische mogelijkheden goed te realiseren. Bij renovatie van bestaande gebouwen is dat al een stuk lastiger. En bij restauratie van historische gebouwen is dit buitengewoon complex. In dit project werken we aan het in belangrijke mate verlagen van de energiebehoefte van historische gebouwen: Lower energy. Historische gebouwen stellen de betrokken MKB-ers danig op de proef: - hoe kan ik het tochtige gebouw comfortabel maken, zonder dat ophopend vocht de historische constructies aantast?, zo vraagt de bouwkundige zich af; - hoe kan ik een energie-installatie inpassen, zonder ingrijpend hak- en breekwerk?, zo vraagt de installatietechnicus zich af; - hoe geef ik de ingrijpende aanpassingen vorm die nodig zijn om de energiedoelstellingen te halen, zonder de regels van monumentenzorg te overtreden?, zo vraagt de architect zich af. Historische gebouwen renoveren tot een comfortabel gebouw met een lager energieverbruik is een enorme uitdaging: technische, juridische, en economische vragen doemen op, naast gebruikers- en procesvragen. In het kader van Steek Energie in Renovatie (STER, RAAK-project ) hebben twee innovatieteams een eerste verkenning uitgevoerd rondom deze problematiek. De betrokken ondernemers (onder meer Holstein Restauratie Architectuur, Jurriens Bouw, Groningen, Sun-Factory, Suawoude, Damstra Installaties, Damwoude, Adema Architecten, Dokkum) hebben sterk de behoefte om verder te gaan en meer praktijkgericht onderzoek te doen, Zij willen daarmee de belangrijke knelpunten oplossen die zij ondervinden in hun praktijk. Bovenstaande vragen kwamen tijdens het werken in de Innovatieteams voortdurend naar boven. De centrale vraag is: Hoe kunnen historische gebouwen worden gerestaureerd tot toekomstbestendige, comfortabele gebouwen, met een laag energiegebruik en met behoud van de cultuurhistorische waarden? Op dit moment wordt vrijwel geen praktijkgericht onderzoek uitgevoerd op dit gebied. Evaluatie van uitgevoerde restauraties blijft vaak achterwege, zodat niet van ervaringen wordt geleerd. Praktijkervaringen worden te weinig uitgewisseld. Om in deze leemte te voorzien wil het consortium werken aan het doelgericht uitvoeren van casestudies, en het inventariseren en analyseren van de resultaten van deze casestudies. In de eerste fase van dit project wordt (internationaal) wetenschappelijk onderzoek naar Monumenten en Energiebesparing geïnventariseerd, beoordeeld op bruikbaarheid en ingebracht in het kennisnetwerk. In de genoemde Innovatieteams, waarbij MKB-ondernemers samen een plan opstelden voor renovatie van monumenten, kwamen de volgende onderzoeksideeën naar voren: 1. Laat met systematische, beeldend en vergelijkbaar casestudie onderzoek zien hoe energie-interventies de instandhouding en kernwaarden van historische gebouwen in reeds uitgevoerde plannen hebben beïnvloed. (Kor Holstein) Energieke Restauratie 1

8 2. Naast bepaalde energieconcepten die ik al ken, wil ik graag een overzicht en inventarisatie van energieconcepten zien, welk karakter die hebben, en welk effect die hebben op de cultuurhistorische en architectonische waarden, energielasten, klimaat en comfort. Zijn de oude waarden bruikbaar en/of in aangepaste vorm opnieuw inzetbaar? (Frits Weijers) 3. Wat is de invloed van energie-interventies op exploitatielastenverlaging, en welke invloed heeft dat vervolgens op het verwervings- en ontwikkeltraject bij monumenten? (Simon Benus) Deze vragen vormen de ruggengraat van het programma Energieke Restauraties, Lower Energy in Historic Buildings. Het doel van dit Innovatieprogramma is om in de praktijk samen met MKB-bedrijven te onderzoeken hoe deze complexe doelstellingen kunnen worden gerealiseerd. Kennisdeling, kennisverhoging en de interactie tussen de Hanzehogeschool en het werkveld staan daarbij centraal. De deelnemende bedrijven uit het STER-project vormen de start van een groter netwerk Energieke restauraties. Het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte zal dit netwerk faciliteren. Zowel de projectleider als een deel van de onderzoekers waren betrokken bij deelprojecten van STER, zodat ervaringen worden meegenomen in dit nieuwe onderzoeksprogramma. Het onderwerp past voorts naadloos in de Onderzoekslijn Monumenten en Energiebesparing, onderdeel van het onderzoeksdomein Duurzaam Bouwen van het Kenniscentrum. In dit project worden docenten en studenten van de in het Kenniscentrum deelnemende opleidingen Vastgoed en Makelaardij (V&M), en Architectuur, Bouwkunde en Civiele Techniek (ABC) betrokken. Uiteraard wordt nauw samengewerkt met het Energie Kenniscentrum (EKC), trekker van het STER-project. Een directe relatie met STER-project wordt bovendien gelegd doordat Syntens, vestiging Groningen, lid wordt van het consortium. Syntens was bij de projecten STER en Meer Nul Energie1 actief lid van het consortium; deze samenwerking wordt in dit project voortgezet. Samenwerking van Hogescholen en kennisinstellingen is van belang om kennis te verhogen en te bundelen. Daarom zijn de Hogeschool Utrecht en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed benaderd voor deelname in het consortium. Andere kennisinstellingen nemen deel als partners. Resultaten van het project zijn direct inzetbaar voor toekomstige restauraties van historische en beeldbepalende gebouwen. Dit kunnen individuele historische gebouwen, maar ook historische binnensteden zijn. Indirect zal het project een spin-off naar de bestaande bouw krijgen. Praktijkgericht onderzoek naar renovatie van historische gebouwen kan nieuwe technieken en inzichten opleveren voor renovatie van de overige bestaande bouw, zoals woonwijken uit de jaren Meer Nul Energie, Raak Project van het Energie Kenniscentrum (HG) Energieke Restauratie 2

9 2. VRAAGARTICULATIE, INITIËLE VRAAGSTELLING, ONDERZOEKSTHEMA S, DOELSTELLINGEN Wij vinden Zero-energy een speerpunt, een economische troef in energielastenverlaging. Bij Energie nul ambitie is een goede doelrichting, waarbij we samen moeten zoeken naar de karakteristieken en structuren van de historische gebouwen (waarin een enorme diversiteit te zien is) omdat daarin de kansen en mogelijkheden liggen op Energetische gebied, energielasten verlaging, en restauratie(on) mogelijkheden. We willen voor de gebruiker, eigenaar en beheerder beter comfort, een lagere exploitatie en passende Energieconcepten aanbieden. We zijn op zoek naar integratie en deling van oude, bestaande en nieuwe kennis bij veel aanwezige deskundigen en willen die verhoging door samen te werken als partijen, en zoeken naar hoe we de Cultuurhistorische waarden en architectonische waarden kunnen integreren met oplossingen die duurzaamheidambities dienen(co 2 verlaging). We hebben overeenkomstige vragen in de zoektocht naar die balans. (Conclusie RCE bijeenkomst Amersfoort 30 juni 2010) 2.1 VRAAGARTICULATIE In het project Steek Energie in Renovatie (STER) is een aantal ondernemers 2 betrokken bij de Innovatieteams Likeurfabriek Phaff en Fogelsanghstate Veenklooster. De betrokken bouwbedrijven, installateurs en restauratiearchitecten hebben sterk de behoefte om verder te gaan en onderzoek in de praktijk te doen, om de belangrijke vragen op te lossen die tijdens het werken in de Innovatieteams voortdurend naar boven kwamen. Hun vragen (zie inleiding, verder genoemd de initiële vragen ) waren de aanleiding tot het ontwikkelen van dit voorstel. Op 30 juni 2010 organiseerde de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) een bijeenkomst voor MKBondernemers, koepelorganisaties, kennisinstellingen en opdrachtgevers, met als thema Energie en duurzaamheid in historische gebouwen. In deze brede kring bleken dezelfde vragen te leven als in de Innovatieteams. (zie ook het bovenstaand citaat) De RCE bijeenkomst is aanleiding geweest om ons netwerk van MKB-bedrijven sterk uit te breiden en nieuwe kennispartners te benaderen. De initiële vragen zijn vervolgens voorgelegd aan een bredere kring van MKB-bedrijven en kennispartners. In deze gespreksronde bleek een breed draagvlak voor de vragen, thema s en doelstellingen. De benaderde bedrijven en partners zijn inmiddels toegetreden tot het netwerk (zie tabel 2). Op basis van de initiële vragen en de gespreksronde zijn de vragen als volgt uitgewerkt: Centrale vraag: Hoe kunnen historische gebouwen 3 worden gerestaureerd tot toekomstbestendige, comfortabele gebouwen, met een laag energiegebruik en met behoud van de cultuurhistorische waarden? Uitwerkingsvragen: 1. Hoe hebben energie-interventies de instandhouding en kernwaarden van historische gebouwen in reeds uitgevoerde plannen beïnvloed? 2. Op welke manier kunnen historische waarden, gebouwtype, bouwfysische en energetische eigenschappen, en energieconcepten worden geïntegreerd in een tool (bijvoorbeeld een keuzeboom), waarmee de MKB-er snel duurzaamheid en energiebesparing kan verbinden? 3. Welke (nieuwe) energieconcepten zijn beschikbaar voor historisch gebouwen? Welk karakter hebben deze energieconcepten? Welk effect hebben deze energieconcepten op de cultuurhistorische en architectonische waarden, energielasten, klimaat en comfort? 4. Wat is de invloed van energie-interventies op exploitatielastenverlaging, en welke invloed heeft dat vervolgens op het verwervings- en ontwikkeltraject bij historische gebouwen? 2 Likeurfabriek Phaff te Winschoten: Holstein Architecten Groningen, Jurriens Bouw Groningen, Hoekstra Installaties Suawoude; Fogelsanghstate Veenklooster: Adema Architecten Dokkum, Damstra Installaties Driesum, Frits Wijers, Bureau 1232 te Groningen. 3 Bij historische gebouwen gaat het zowel om monumenten (met een wettelijk beschermde status) als om overige historische of beeldbepalende gebouwen. Energieke Restauratie 3

10 Deze vragen vormen de basis van dit innovatieprogramma. Het doel van het Innovatieprogramma is om in de praktijk samen met MKB-bedrijven te onderzoeken hoe deze complexe doelstellingen kunnen worden gerealiseerd. Kennisdeling, kennisverhoging en de interactie tussen de Hanzehogeschool en het werkveld staan daarbij centraal. De deelnemende bedrijven uit het STER-project vormen de start van een groter netwerk Energieke restauraties. Het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte zal dit netwerk faciliteren. Verschuiving van traditionele naar energiezuinige restauratie MKB-bedrijven worden geconfronteerd met de vraag van opdrachtgevers om het energiegebruik van gebouwen terug te brengen. Ook eigenaren en exploitanten van monumenten stellen steeds hogere eisen aan comfort en streven naar lagere energielasten. Bij historische gebouwen is dit een buitengewoon complexe opgave die vraagt om het ontwikkelen en samenbrengen van kennis op het gebied van techniek, restauratie, ontwerp, regelgeving, constructie, historie. De aandacht van restauratieprojecten verschuift daarmee van een traditionele technische aanpak (ontwerp, materiaal, en bouwfysica) naar een integrale methode, gericht op een lager energiegebruik. Traditionele aanpak Restaureren Isoleren en ventileren Technische aanpak Standaardoplossingen Projectontwikkeling Objectgericht Integrale methode Efficiëntere instandhouding Energetisch totaalplan Denken in (energie)concepten Karakteristieken historisch gebouw Herontwikkeling met waardebepaling Gebruikersgericht 2.2 THEMA S Op basis van de uitgewerkte vragen en de gespreksronde zijn de volgende thema s gekozen: 1. Case studies Energiezuinige Restauraties 2. Karakteristieken Historische gebouwen 3. Innovatieve Energieconcepten 4. Duurzame projectontwikkeling Historische gebouwen Deze thema s worden in het hoofdstuk Onderzoek en Kennisverhoging nader uitgewerkt. 2.3 DOELSTELLING VAN HET PROGRAMMA Het innovatieprogramma heeft als hoofddoelstelling om de MKB-restauratiepraktijk te ondersteunen bij het verbeteren en ontwikkelen van energiezuinige restauraties van Historische gebouwen. Het programma wil dit doel bereiken door samen met het MKB methoden en praktische tools te ontwikkelen en in de praktijk te testen en door kenniscirculatie te genereren. Per thema wordt dit bereikt door: 1. uitgevoerde energiezuinige restauraties te beschrijven en te evalueren; identificeren best practices; 2. instrumenten te ontwikkelen en te testen, waarmee het MKB eenvoudig historische waarden en energiebesparing kan verbinden; 3. innovatieve energieconcepten te ontwikkelen en toe te passen; 4. adequate werkwijzen te ontwikkelen voor verwervings- en ontwikkeltrajecten voor historische gebouwen, bijvoorbeeld in de vorm van een stappenplan. Energieke Restauratie 4

11 De onderwijsdoelstelling van het programma is het (verder) ontwikkelen van onderwijs voor de specialisaties Herbestemming bestaand gebouw (opleiding Bouwkunde), Engineering en Building Services (opleiding Werktuigbouwkunde) beide van Hanzehogeschool Groningen) en Monumenten in de Praktijk (Hogeschool Utrecht). Tabel 1: overzicht vragen, Thema s, doelstellingen, methoden In onderstaande tabel worden de vragen, thema s en doelstellingen kort samengevat. Vraag vanuit MKB Titel van gekozen thema Doelstelling Doelgroepen MKB Hoe hebben energie-interventies de instandhouding en kernwaarden van historische gebouwen in reeds uitgevoerde plannen beïnvloed? Case studies energiezuinige restauraties Beschrijving en evaluatie, identificeren best practices Allen Op welke manier kunnen historische waarden, gebouwtype, bouwfysische en energetische eigenschappen, en energieconcepten worden geïntegreerd in een tool (bijvoorbeeld een keuzeboom of risicokaart), waarmee de MKBer snel duurzaamheid en energiebesparing kan verbinden? Welke (nieuwe) energieconcepten zijn beschikbaar voor historische gebouwen? Welk karakter hebben deze energieconcepten? Welk effect hebben deze energieconcepten op de cultuurhistorische en architectonische waarden, energielasten, klimaat en comfort? Wat is de invloed van energie-interventies op exploitatielastenverlaging, en welke invloed heeft dat vervolgens op het verwervings- en ontwikkeltraject bij historische gebouwen? Karakteristieken historische gebouwen Innovatieve Energieconcepten Duurzame projectontwikkeling historische gebouwen Instrument(en) ontwikkelen en testen in de praktijk Ontwikkelen en toepassen nieuwe concepten Ontwikkelen adequate werkwijzen, stappenplan Architecten, Aannemers, Bouwfysisch adviseurs Bouwfysisch adviseurinstallateurs Projectontwikkelaars, -aannemers Architecten 3. NETWERKVORMING 3.1 SAMENSTELLING VAN HET CONSORTIUM Het Kennisnetwerk wordt gevormd door MKB-partners, Kennispartners en koepelorganisaties. Het consortium is een afspiegeling van deze samenstelling. Het consortium is als volgt samengesteld: Hanzehogeschool Groningen, Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte is penvoerder van het project. Energie is een belangrijk strategisch speerpunt van de Hanzehogeschool. Het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte werkt nauw samen met het Energie Kennis Centrum (EKC). In dit nieuwe programma deelnemende onderzoekers waren ook betrokken bij de door het EKC uitgevoerde RAAKprojecten. Monumenten en energiebesparing is één van de vier onderzoekslijnen binnen het thema Duurzaam Bouwen. Andries van den Berg, Lector Ruimtelijke Transformaties, neemt het voorzitterschap van het consortium op zich. Adema Architecten BNA uit Dokkum is een belangrijk bureau in Noord Nederland op het gebied van restauratie van historische gebouwen. Directeur Silvester Adema vertegenwoordigt bovendien BNA Noord in het consortium. Hij is actief in het netwerk van restauratiearchitecten in Noord Nederland (GEAR). Adema brengt praktische kennis en ervaring in het consortium in en levert bovendien een belangrijk aandeel in de keuze van objecten voor praktijkgerichte casestudies. Energieke Restauratie 5

12 Syntens, Vestiging Groningen heeft in Noord Nederland een groot netwerk in de MKB-wereld en is sterk geïnteresseerd in energiezuinig renoveren. Syntens was bij de projecten STER en Meer Nul Energie 4 actief lid van het consortium; deze samenwerking wordt in dit project voortgezet. Marcel Huisman, senior innovatie adviseur, vormt in het consortium een belangrijke verbindende schakel met een brede groep MKB-bedrijven. Bovendien is hij trekker van een van de Communities of Practice in het project (geothermie in historische binnensteden). Hogeschool Utrecht, Kenniscentrum Technologie en Innovatie is een essentiële kennispartner in dit project, een partner waarmee bovendien een landelijk dekkend bereik wordt gerealiseerd. Drs. Erlijn Eweg, senior projectleider Kenniscentrum Technologie en Innovatie, is betrokken bij verduurzaming van monumenten in Utrecht. Het lectoraat Monumenten in de praktijk levert daarnaast een bijdrage door de ontwikkelde nieuwe kennis te vertalen naar onderwijsprogramma s, zoals het programma Cultuurhistorie en ontwerpen in bestaande stedelijke omgeving. Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) is een belangrijke speler in de wereld van de Monumentenzorg. Huub van der Ven, Onderzoeker Instandhoudingstechnologie, brengt de actualiteit, het netwerk en praktische kennis van de RCE op cultuurhistorisch en bouwkundig gebied in het project in. Energie en duurzaamheid is door de RCE aangewezen als speerpunt voor de Monumentenzorg in de komende jaren. 3.2 AMBITIES EN DOELSTELLINGEN CONSORTIUM Het consortium heeft als ambitie MKB-bedrijven te ondersteunen, die werkzaam zijn op het terrein van de instandhouding van historische gebouwen. Het consortium wil innovaties genereren en verspreiden, praktijkervaringen bundelen en praktische instrumenten ontwikkelen met en voor MKB-ers. Het consortium heeft als doel om kennis te verhogen en te verspreiden in een groeiend netwerk van MKB, opdrachtgevers en kennispartners. Een belangrijk strategisch doel is bovendien om een blijvende samenwerking op te zetten tussen de deelnemende hogescholen, waaronder Hanzehogeschool Groningen, Hogeschool Utrecht, Saxion Hogeschool Zwolle, Nyenrode BU, Centre for Sustainability en Noordelijke Hogeschool Leeuwarden. Deze ambitie van het consortium sluit aan bij landelijke thema s, zoals: - Energie en duurzaamheid in de monumentenzorg, het nieuw speerpunt van de RCE, vervolg op het Handboek Duurzame Monumentenzorg (Nusselder 2008); - Stimulering Lokaal Klimaatbeleid, stimuleringsregeling gericht op professionals en stakeholders met als doel nieuwe perspectieven te ontwikkelen voor energie en duurzaamheid, ook in de historische gebouwde omgeving. - Stimuleringsprogramma monumenten voor 23 gemeenten, door Nyenrode Business University, waarin wordt onderzocht hoe ondersteuning, stimuleren en opschalen van verduurzaming van historische gebouwen mogelijk is. 3.3 PARTNERS IN HET KENNISNETWERK In het kennisnetwerk zijn zowel noordelijke als landelijke actoren actief. Het betreft MKB-partners, kennispartners en belangrijke (koepel)instellingen op het gebied van monumenten en historische gebouwen. Deelnemers aan een tweetal Innovatieteams binnen STER vormen de basisgroep van MKB-partners in dit project. Deze is uitgebreid met MKB-partners in Noord-Nederland. Tijdens het project wordt het aantal MKB-bedrijven verder uitgebreid, ook buiten Noord-Nederland, ter verbreding van de praktijkkennis en vergroting van het bereik. De basis voor de groep Kennispartners in het project is eveneens gelegd in het STER project. Het Energie 4 Meer Nul Energie, Raak Project van het Energie Kenniscentrum (HG) Energieke Restauratie 6

13 Kennis Centrum (EKC) neemt via het Lectoraat Energie Toepassingen als partner deel in dit project. Met het Lectoraat Energievoorziening van de Saxion Hogeschool, lector ir. Jan de Wit, wordt samengewerkt om inhoudelijk invulling aan energieconcepten te geven. Nyenrode Business University, vertegenwoordigd door onderzoeker ir. Birgit Dulski, brengt kennis en ervaring bij renovatie van monumenten in diverse gemeenten in het netwerk in. NHL, Lectoraat Open Innovatie, vertegenwoordigd door lector Peter Joore, brengt kennis in op het gebied van zonne-energie. Tabel 2 : overzicht Partners Holstein Restauratiearchitectuur te Groningen Jurriens Bouw Noord te Groningen Bureau 1232 Groningen Damstra Holding Driesum DGMR Drachten Simon Benus Bouw Vastgoed BV Stadskanaal Woonplan Leeuwarden Breman Meppel bv te Meppel Seinen Projectontwikkeling BV Leeuwarden Vellema Installatietechniek, Hallum MKB-PARTNERS Kor Holstein eigenaar Restauratie architect Hendrie Pannekoek Projectleider Frits Weijers, directeur Cor Krikke. Deskundige energietoepassingen Jean Frantzen, Projectleider Energie en DuBO Simon Benus, Directeur Addy Rutgers Commercieel Directeur H. Wiekamp Directeur Restauratie aannemer Adviesbureau op het gebied van akoestiek, bouwfysica en installatietechniek Installatiebedrijf en Energie en Installaties Bouwfysische, milieu en energie adviesbureau Bouw- en projectontwikkeling Energiezuinig wonen en duurzaam bouwen Installatietechniek Continueren deelname STER-project; energie interventie in ontwerp & planvorming in architectenpraktijk Continueren deelname STER-project en Restauratie aannemerspraktijk; ervaring inbrengen energie-interventie Continueren deelname STER en MNEproject; energie interventie in ontwerp van klimaat en bouwfysica Continueren deelname STER en MNEproject; duurzame energie interventie in ontwerp van installaties Klimaat en bouwfysica vanuit de gebruikers groep Duurzaamheid en energie; interventieinvloed op projectontwikkeltraject; Project De Toekomst Participeren in Vastgoed projectontwikkeling Verwarmingsinstallaties en duurzame energiesystemen Jan Nieuwveld Projectontwikkelaar Vastgoed projectontwikkeling bestaande bouw H.Vellema Installatiebedrijf en Expertise in ontwerp en realisatie van Energie en duurzame installaties Installaties Architectenbureau PUUR, Stiens A. van der Schaaf Architecten bureau Geïnteresseerd in onderzoek en netwerkbijeenkomsten alle thema s MTB BV, Apeldoorn Martijn Braunstahl Architecten bureau Monumenten en geothermie KAW Architecten en M. Tankink Architecten bureau Monumenten en geothermie adviseurs, Groningen OVT Architecten Groningen W. Barneveld Architecten bureau Monumenten en duurzaamheid Energieke Restauratie 7

14 Energie Kennis Centrum Hanzehogeschool Groningen Saxion Hogeschool Enschede Nyenrode Business Universiteit Delft TNO Built Environment and Geosciences, locatie Utrecht Ir. Wim van Gemert (waarnemend Lector) ir. Jan de Wit, Lector Duurzame Energievoorziening Kenniscentrum Leefomgeving ir. Birgit Dulski MSc. Leslie Kramers, Structural Geologist drs. Henk Pagnier, geoloog KENNISPARTNERS Lectoraat Energietoepassingen Lectoraat Veilige en Duurzame Energievoorziening Center for Sustainability Prof. Dr. ir. Anke van Hal; afdeling Bouw en Ondergrond NHL Leeuwarden Lector P.Joore Lectoraat Open Innovatie PV Embedded (SIA RAAK MKB) Energietoepassingen o.a. in gebouwde omgeving Onderzoekt hoe de beperking van veiligheidsrisico s van, en toepassing van duurzame energie-infrastructuur mogelijk is Verduurzaming van historische gebouwen: Onderzoek en Adviestrajecten over Duurzaamheid en Energie Kennis geothermie Bedrijfskansen toepassing PV en ontwikkeltrajecten 4. ONDERZOEK EN KENNISVERHOGING 4.1 KENNISBASIS Het is van belang om aan te sluiten bij de state of the art, de meest recente kennis op het gebied van energie en historische gebouwen. Dit project bouwt daartoe in de eerste plaats voort op praktijkkennis die regionaal en landelijk is opgedaan; een opsomming van relevante netwerken en andere kennisleveranciers is hieronder opgenomen. Daarnaast is het van groot belang om bestaande internationale kennis en ervaring te betrekken, zodat een zo actueel en hoog mogelijk kennisniveau wordt verkregen. Een inventarisatie van toegepast wetenschappelijke publicaties (in peer-reviewed tijdschriften) zorgt voor een kwaliteitsimpuls van het onderzoek. Tenslotte worden publicaties (praktijkhandleidingen en richtlijnen) van Europese organisaties op het gebied van Monumentenzorg betrokken. In naburige landen als Duitsland, Frankrijk, België, Engeland en Oostenrijk is namelijk zeer veel ervaring opgedaan met energiezuinige restauratie. Europees: - Er wordt aangesloten bij Europese netwerken, zoals New4Old. Dit brengt relevante kennis van instituten in Oostenrijk, Duitsland, Belgie, Engeland en Frankrijk binnen bereik. - English Heritage heeft richtlijnen en methoden ontwikkeld op het gebied van energie en restauratie. (publicatie C. Wood) Landelijk: - Nyenrode Business University, Centre for Sustainability, heeft een netwerk opgericht waarin gemeenten, provincies, milieuorganisaties en kennisinstellingen samenwerken aan het thema Energiezuinige Monumentale Binnensteden. - Landelijk is de RCE leidend binnen de instandhoudingdoelstelling van historische gebouwen. De RCE heeft energie en duurzaamheid als speerpunt gekozen voor de komende jaren binnen de instandhouding. In 2011 wil de RCE een grootschalige conferentie organiseren op dit gebied. - Landelijk onderzoek op het gebied van geothermie in (monumentale) binnensteden, uitgevoerd door de branche vereniging Geothermie Nederland. - Binnen het CleanTech programma binnen Syntens is energierenovatie een belangrijk thema. Energieke Restauratie 8

15 Karakteristieken Energieconcepten Projectontwikkeling Regionaal: - De Innovatieteams Fogelsanghstate en Likeurfabriek Phaff 5 hebben concrete concepten van energiezuinige renovatieplannen opgeleverd. - Onderzoek Gemeentelijk monument P. Wayerstraat Groningen (lopend) - Energie Advies Rijksmonument Gevangenismuseum Veenhuizen (afgerond) Wetenschappelijke Publicaties: - Een inventarisatie van toegepast wetenschappelijke kennis wordt uitgevoerd in de onderzoekslijn Duurzaam Bouwen. 6 Een selectie van artikelen is opgenomen in de literatuurlijst. 4.2 NIEUWE KENNIS In het project wordt nieuwe kennis ontwikkeld op de vier gedefinieerde thema s. Uitwisseling van kennis tussen de verschillende thema s is eveneens van belang, dit is terug te vinden bij het hoofdstuk Kenniscirculatie. Het thema casestudies levert inzichten op die bruikbaar zijn in de andere drie thema s. Onderstaand overzicht geeft in trefwoorden weer welke thema s, vragen en resultaten in dit project worden onderzocht. In de volgende paragrafen worden deze thema s eerder uitgewerkt. Case studies Waarderingsmethode karakteristieken gebouw Keuzeboom energieingrepen op basis van karakteristieken gebouw Risicokaart energie ingrepen Innovatieve energieconcepten Model energierenovatieplan Duurzame energie in historische gebouwen Geothermie in historische binnensteden Waarde ontwikkeling historische gebouwen Invloed energieinterventie op projectontwikkeling Waardering consument voor energiezuinige monumenten 4.3 VRAGEN VOOR KENNISONTWIKKELING De thema s en beoogde resultaten zijn gebaseerd op de hiervoor beschreven vraagstelling door het MKB. Tijdens het onderzoek dragen MKB ers actief bij aan de uitvoering van het onderzoek en zij toetsen de praktische bruikbaarheid van de instrumenten. Per thema zijn deelnemende bedrijven en kennisinstellingen vermeld, voor zover nu reeds bekend. In de eerste fase van het project worden de onderzoeksgroepen definitief samengesteld. 5 Ster-projecten, eerder genoemd in deze aanvraag. 6 onderdeel van het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling Noorderruimte, Hanzehogeschool. Energieke Restauratie 9

16 1. Casestudies Energiezuinige Restauraties Welke energie interventies zijn toegepast? Welke keuzes zijn gemaakt op gebied van energie in relatie tot het karakter en mogelijkheden van het gebouw, bij welke doelstelling van de ingreep? Doel is enerzijds om inzicht te geven in de praktische problemen en anderzijds om instrumenten en richtlijnen in de praktijk te toetsen. Nieuwe casestudies worden uitgevoerd gedurende de looptijd van het project. Deelnemers: Holstein Restauratie Architectuur, HG (Bouwkunde), HU 2. Karakteristieken Historische gebouwen Wat zijn de kansen en mogelijkheden voor energiezuinige renovatie op basis van de karakteristieken van historische gebouwen? Wat kan het bestaande gebouw aan? Welke instrumenten zijn praktisch bruikbaar bij het opstellen van een energie-interventie plan voor een historisch gebouw? Welke (instandhoudings)risico s zijn er bij energie-ingrepen in historische gebouwen? Deelnemers: Adema Architecten, HU, HG (Bouwkunde), Nyenrode 3. Innovatieve Energieconcepten Bestaande en nieuwe installaties, nieuwe vormen van energie transport en hernieuwbare bronnen, de inzet ervan en hun toepassing kunnen nieuwe concepten opleveren. Welke mogelijkheden zijn er? Welke nieuwe energie bronnen zijn bruikbaar? Hoe passen zijn bij een bepaald type historisch gebouw? Is een zeer laag energieverbruik haalbaar? Wat betekent dit voor het gebouw, de energiehuishouding, en de exploitatie? Wat is het effect op klimaat en comfort? Deelnemers: DGMR Drachten, Nyenrode, HG (EKC) Community of Practice: Geothermie in historische binnensteden. In deze Community wordt gewerkt aan een specifiek energieconcept, namelijk geothermie. Wat zijn de mogelijkheden en valkuilen bij toepassen van geothermie als alternatieve vorm van energierenovatie bij monumenten en binnenstedelijke gebieden? De haalbaarheid van gebruik van geothermie in historische binnensteden wordt nader onderzocht. Deelnemers: KAW, MTB, Syntens, TNO 4. Duurzame projectontwikkeling Historische gebouwen Hoe is de waardeontwikkeling na een energiezuinige renovatie? Welke betekenis heeft dit voor het ontwikkel- en verwervingstraject? Community of Practice: De Toekomst. In deze community wordt de restauratie van een historische steenfabriek als voorbeeld genomen voor onderzoek naar projectontwikkeling en energiezuinige restauratie. Deelnemers: Simon Benus, Stadskanaal; HG (Vastgoed&Makelaardij) Deze onderzoeken leiden tot nieuwe kennis en handelingsinzichten voor de architecten, projectontwikkelaars, klimaat- en comfortadviseurs en uitvoerende bouwbedrijven in het MKB-werkveld. 4.4 WERKWIJZE EN METHODEN ONDERZOEK Het onderzoek wordt uitgevoerd door vier onderzoeksgroepen en twee CoP s, samengesteld op basis van de hiervoor genoemde thema s. De groepen worden door een tandem van een docentonderzoeker en een MKBvertegenwoordiger geleid. Het onderzoek wordt primair uitgevoerd door (docent)onderzoekers van de deelnemende kennisinstellingen, ondersteund door studenten. Voor ieder thema word een onderzoeksplan opgesteld door de docentonderzoekers. De onderzoeksplannen worden voor commentaar voorgelegd aan de partners en consortiumleden. De uitgewerkte onderzoeksopzet en -methoden worden vervolgens besproken in de werkconferenties (zie hoofdstuk Kenniscirculatie). MKB-partners dragen op verschillende manieren bij aan de uitvoering van de onderzoeken. Dit is per bedrijf verschillend. ( keuzemenu ) Energieke Restauratie 10

17 Studenten kunnen participeren in het onderzoek in het kader van hun stage of afstudeerproject. Bij de Hanzehogeschool kunnen studenten hun afstudeerproject uitvoeren in een leer- en werkplaats: Atelier Duurzaam 7. De opzet van deze leer- en werkplaats sluit goed aan bij de werkwijze in dit project. Methoden van onderzoek zijn onder meer literatuuronderzoek, interviews, bouwkundige- en energietechnische methodieken, ontwikkelen en testen van instrumenten. De onderzoeksgegevens worden in samenwerking met de deelnemende MKB-bedrijven en andere partners verzameld. Per thema zijn deelnemende bedrijven vermeld. (voor zover nu reeds bekend). 1. Case studies Energiezuinige Restauraties. - onderzoek minimaal 5 nieuwe cases, waarbij een ambitieus energierenovatieplan voor een historisch gebouw wordt opgesteld. - analyseren en evalueren van circa 10 uitgevoerde energiezuinige renovatieprojecten aan historische gebouwen. De casestudies worden uitgevoerd op basis van een onderzoeksprotocol. Hierin is vastgelegd met welke onderzoeksmethoden de onderzoeken van de diverse historische gebouwen worden uitgevoerd. (zoals bouwhistorisch-, energietechnisch-, en bouwkundig onderzoek, onderzoek naar sociale, economische en ruimtelijke aspecten) Het protocol zorgt ervoor dat alle casestudies een goede kwaliteit hebben en onderling vergelijkbaar zijn. 2. Karakteristieken Historische gebouwen - toepassen van verschillende instrumenten op historisch gebouw; - analyse resultaten; - ontwikkeling en toetsing nieuw instrument, zoals keuzeboom en risicokaart. In principe zijn dezelfde onderzoeksmethoden geschikt en is hier het onderzoeksprotocol ook van toepassing. Daarnaast worden er instrumenten (tools) ontwikkeld en getest. 3. Innovatieve Energieconcepten - organiseren van een prijsvraag, waarmee innovatieve concepten worden gestimuleerd. De inzendingen worden geanalyseerd op bruikbaarheid en in een renovatieplan opgenomen; - inventarisatie duurzame energietechnieken voor historische gebouwen. CoP Geothermie Kring van minimaal 10 ondernemers wordt 5 keer op het thema Geothermie bijeengeroepen onder leiding van Syntens en TNO. Verdere onderzoeksmethoden worden samen met Syntens, TNO en deelnemende bedrijven verder ontwikkeld. 4. Projectontwikkeling - interviews met experts; - analyse casestudies en praktijkvoorbeelden projectontwikkeling; - ontwikkeling verdienmodellen; CoP De Toekomst: Projectontwikkeling, energielevering, energiebeleving 7 Het Atelier Duurzaam is een multidisciplinaire leerwerkplaats van studenten. Energieke Restauratie 11

18 5. KENNISCIRCULATIE 5.1 KENNISNETWERK Leden Kennisnetwerk Het Kennisnetwerk bestaat uit de partners en consortiumleden. Bij aanvang nemen minimaal 10 ondernemers deel, en na twee jaar zijn er minimaal 25 MKB-ers betrokken. Dat zijn architecten, projectontwikkelaars, bouwbedrijven, adviseurs of installatiebedrijven. Het in de afgelopen twee jaar opgebouwde netwerk in het Raak-project (STER) wordt bij netwerkbijeenkomsten uitgenodigd. Het Kennisnetwerk wordt aangevuld met een brede vertegenwoordiging vanuit de achterban van de partners en consortiumleden. Methoden Kenniscirculatie - Het Kennisnetwerk wordt op concrete thema s uitgenodigd om netwerkbijeenkomsten te bezoeken in de vorm van Kenniscafés. Doel van een kenniscafé is enerzijds het verspreiden van in het project opgedane kennis en anderzijds het op ongedwongen wijze laten circuleren van die kennis. Netwerken is een belangrijk aspect van deze methode. De kenniscafés zijn ook toegankelijk voor studenten of externe geïnteresseerden, bijvoorbeeld betrokkenen bij de casestudies. Zo wordt het netwerk versterkt en vergroot. Het concept van een kenniscafé is een open inloopbijeenkomst, waar een of meer sprekers een project of onderzoeksactiviteit presenteren. Aansluitend vindt discussie plaats met deelnemers in de zaal en met experts op het podium. De discussie wordt informeel voortgezet met een hapje en een drankje. (Afgestemd op het tijdstip van de dag). In dit project vinden de kenniscafés beurtelings plaats bij de consortiumleden of de partners van het project. - De leden van het Kennisnetwerk worden uitgenodigd om lid te worden van een speciaal voor dit project geopende LinkedIn groep, die door de Hanzehogeschool wordt gefaciliteerd. In deze LinkedIngroep worden discussies gevoerd, evenementen en kenniscafés aangekondigd, en kunnen presentaties (slideshare) of documenten worden geplaatst. Bovendien zijn kruisverbanden te leggen met andere relevante netwerken, bijvoorbeeld het netwerk Historic Preservation van Icomos. Op deze wijze kan internationale kennis en innovatie worden binnengehaald. - Leden van het Kennisnetwerk die zich actief willen bezighouden met ontwikkeling van nieuwe kennis kunnen zich aansluiten bij een van de onderzoeksgroepen. Dit kan aan het begin van het project, maar ook halverwege kunnen leden in een onderzoeksgroep actief worden, bijvoorbeeld bij de start van een nieuw deelonderzoek. - De leden van het Kennisnetwerk worden tenslotte bij het project betrokken door hen uit te nodigen voor presentaties van uitgevoerd onderzoek door studenten, onderzoekers of projectpartners. De LinkedIn groep is het belangrijkste voertuig van informatie over dergelijke researchseminars en presentaties. 5.2 ONDERZOEKSGROEPEN Kern van het Innovatieprogramma wordt gevormd door de onderzoeksgroepen. In deze groepen wordt niet alleen kennis ontwikkeld, maar ook kennis gedeeld en verspreid. Op de vier genoemde thema s worden groepen gevormd, die ieder worden geleid door een tandem, waarin een docentonderzoeker en een MKB-vertegenwoordiger zitting hebben. Op deze wijze worden kennis en praktijk stevig aan elkaar verbonden. Iedere onderzoeksgroep is zelf verantwoordelijk voor de kwaliteit en uitvoering van het onderzoek op de gekozen thema s. Voor de aanpak en organisatie van het onderzoek wordt een onderzoeksprotocol ontwikkeld en beschikbaar gesteld door de Hanzehogeschool in samenwerking met de HU. De onderlinge taakverdeling in de onderzoeksgroepen is de verantwoordelijkheid van de tandem. Energieke Restauratie 12

19 De bijdrage van het MKB, zowel in de tandems als in de onderzoeksgroepen, garandeert een goede aansluiting van het onderzoek op de beroepspraktijk. Praktijkkennis en concrete cases kunnen worden ingebracht, instrumenten, modellen en aanbevelingen kunnen direct worden getoetst op praktische bruikbaarheid. De inbreng vanuit de Kennispartners in de tandems staat garant voor een goede en verantwoorde uitvoering van het onderzoek en is de schakel naar de werving van studenten. Er wordt verwacht dat de deelnemende onderzoekers zelf daadwerkelijk bijdragen aan de uitvoering van het onderzoek, zodat een hoge kwaliteit bereikt kan worden. Studenten nemen als afstudeerder deel aan de onderzoeksgroepen 8, zodat een stevige verbinding met het onderwijs en curriculum wordt gelegd. Publicaties zijn essentieel voor kenniscirculatie. Per onderzoeksgroep wordt gestreefd naar minimaal 1 publicatie in een nationaal vakblad. Voor het project als geheel is de doelstelling om minimaal 1 (Engelstalige) publicatie in een peer-reviewed wetenschappelijk tijdschrift te schrijven. 9 Een aparte categorie wordt gevormd door de Communities of Practice. In deze CoP s, wordt een specifiek thema onder de loep genomen. De Communities wordt geleid door een vertegenwoordiger vanuit het MKB, ondersteund door een docentonderzoeker. Overigens is de werkwijze vergelijkbaar met die van de onderzoeksgroepen. De CoP s nemen ook deel aan de onderstaande Werkconferenties. Werkconferenties en slotconferentie De verschillende onderzoeksgroepen ontmoeten elkaar in een drietal Werkconferenties, te organiseren in de beginperiode, aan het einde van het eerste jaar en halverwege het tweede jaar van het programma. Deze werkconferenties hebben een belangrijke functie bij het opzetten van het onderzoek en het stimuleren van een goede kwaliteit van deze onderzoeken. De onderzoeksgroepen ontmoeten elkaar in deze conferenties, wisselen ervaringen uit en presenteren hun resultaten. De werkconferenties zijn als volgt te karakteriseren: 1. Kennismaking; verdieping van onderzoeksthema s; introductie methoden van praktijkgericht onderzoek 2. Tussenresultaten van de praktijkonderzoeken; identificatie nieuwe praktijkonderzoeken of cases; testen instrumenten in ontwikkeling 3. Rapportages en presentaties (voorlopige) resultaten uitgevoerd onderzoek, ontwikkelde instrumenten en methoden Aan het eind van het project wordt een internationale Slotconferentie gehouden. Doel van deze conferentie is tweeledig. In het Engelstalige ochtenddeel worden de resultaten gepresenteerd aan (kennis)partners uit andere Europese landen. In het middagdeel wordt voor een breed publiek van MKB en kennisinstellingen de projectresultaten gepresenteerd in een kennismarkt met onder meer postersessies, workshops en afsluitend forum. Dit deel van de conferentie is grotendeels Nederlandstalig, met een Engelstalige workshop voor de buitenlandse gasten. 6. DUURZAAMHEID BEOOGDE TOEPASSING (DOORWERKING) Dit programma is gericht op kennisverhoging en kenniscirculatie met betrekking tot Energieke restauraties, op samenwerking met MKB-partners en kennisinstellingen, en op integratie van het thema Energieke Restauraties in het onderwijs. De activiteiten in de looptijd van het project werken door in netwerken, in het onderzoek aan de hogescholen en in het onderwijs. 8 Stages, afstudeeronderzoeken, specialisaties, colleges onderzoeksvaardigheden 9 Gezien de lange productietijd van dergelijke tijdschriften is de doelstelling reëel om aan het einde van de projectperiode minimaal een ingezonden artikel te hebben opgeleverd. Energieke Restauratie 13

20 Deze doorwerking wordt op verschillende manieren geborgd: Netwerken en onderzoek De samenwerking met de MKB- en kennispartners wordt geborgd door het voortzetten van de LinkedIngroep na afloop van het project. De Hanzehogeschool informeert het netwerk over nieuwe relevante onderzoeksprojecten, nodigt leden uit voor conferenties, kennis cafés of studentenpresentaties op het onderwerp Energieke Restauraties. De samenwerking met de kennisinstellingen wordt bovendien geborgd door het blijvend uitwisselen van resultaten van onderzoek, gezamenlijk nieuwe onderzoeken opzetten of projecten starten. Internationale kenniscirculatie wordt geborgd door lid te worden van relevante internationale onderzoeksnetwerken. Onderwijs Vertaling van de resultaten en ervaringen van het programma in het onderwijs wordt onder meer bewerkstelligd door ná het project Energieke Restauraties voorstellen te doen voor curriculumaanpassingen in de specialisaties bij de opleiding Bouwkunde Hergebruik Bestaand Gebouw (HG) en bij de opleiding Engineering Design and Engineering of Building Services (DEBS) 10 en Vastgoed. 7. DISSEMINATIE EN COMMUNICATIE De werkwijze om kennis te laten circuleren in het kennisnetwerk is hiervoor reeds uiteengezet. Deze paragraaf heeft betrekking op verspreiding van informatie naar een groter publiek. Disseminatie is gericht op de volgende doelgroepen: 1. de branches architectuur, erfgoed, bouw, installatie en renovatie 2. mogelijke opdrachtgevers (gemeenten, eigenaren, koepelorganisaties) 3. een wetenschappelijk geïnteresseerd en internationaal samengesteld publiek De partijen in het consortium en het kennisnetwerk spelen een belangrijke rol in de disseminatie. - De RCE heeft een groot bereik in de historische gebouwensector via haar tijdschriften, advisering en onderzoek. (doelgroepen 1, 2, 3) - Nyenrode, Centre for Sustainability, verspreidt de ervaringen en kennis in haar eigen netwerk en heeft bovendien een sterke relatie met de TU Delft. (doelgroep 1, 2, 3) - De Vereniging van Restauratiearchitecten is in het project vertegenwoordigd door verschillende leden (Holstein, Adema). Disseminatie vindt via dit netwerk plaats. (doelgroep 1, 2) De LinkedIn-groep wordt naast circulatie binnen het netwerk ook ingezet voor een bredere verspreiding van de informatie. Zo kan een regionale activiteit potentieel een groot publiek bereiken. Bij een Engelstalige plaatsing van documenten en discussie kan dit zelfs een internationaal (vakgericht) publiek betreffen. (doelgroep 1, 2, 3) In het project worden publicaties voorzien voor nationale vakbladen. Hiermee worden de branches in de ontwerp-, bouw- en installatiesector bereikt. (doelgroep 1) Verspreiding naar een groter publiek vindt voorts plaats op drie manieren: - er wordt een presentatie of workshop gehouden tijdens de nationale conferentie die de RCE in 2011 organiseert (doelgroep 1, 2); - een stand of workshop op een relevante dag voor de vakbranche, zoals Duurzaam Bouwen dag, Bouwvakbeurs (doelgroep 1, 2); 10 Dit is een nieuwe opleiding die in de loop van het project van start zal gaan. Energieke Restauratie 14

21 - er wordt een internationale Slotconferentie georganiseerd, waarbij onder meer relevante Europese netwerken (New4Old en Icomos) worden uitgenodigd (doelgroep 1, 2,3) 8. MONITORING EN EVALUATIE Monitoring vindt plaats binnen de reguliere planning en control cyclus van de Hanzehogeschool. De project activiteiten worden opgenomen in het jaarlijkse activiteitenplan van het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling Noorderruimte, waarvan de voortgang twee maal per jaar wordt besproken in de stuurgroep van het Kenniscentrum. Financiële monitoring verloopt via urenregistratie en via kwartaalrapportages. De urenregistratie wordt bijgehouden door een projectondersteuner. De kwartaalrapportage wordt aangeleverd door het stafbureau Financiën van de Hanzehogeschool Groningen. Deze tussenrapportage wordt besproken in de stuurgroep. De projectleider maakt na een jaar een tussenevaluatie en aan het eind van de projectperiode een eindevaluatie. Bij de tussen- en eindevaluatie zijn de volgende criteria van belang: Tabel 3 Resultaten en criteria Activiteiten Doel Resultaat Criteria (kwalitatief) Consortium overleg Duurzame samenwerking Goed verloop project Kenniscafés kenniscirculatie Minimaal 25 partners (MKB ers) in totaal actief in het kennisnetwerk 6 kennisnetwerkbijeenkomsten (kenniscafés) LinkedIn platform kenniscirculatie 10 discussies gestart op LinkedIn Goede samenwerking en afstemming MKB- en kennispartners Werkconferenties en slotconferentie Case studies kennisverhoging Case studie onderzoek 50 leden LinkedIn groep 3 werkconferenties 1 slotconferentie 5 uitgevoerde projecten 10 evaluaties bestaande restauraties 2 MKB-deelnemers per onderzoeksgroep Deelname minimaal 3 buitenlandse experts Best Practice voorbeelden Inzicht in dilemma s Cultuurhistorische waarde en energiewinsten Karakteristieken van historische gebouwen Instrument voor MKB Integrale keuzeboom of matrix Nieuwe inzichten op basis van evaluaties Energie ingreep criteria gedefinieerd (TRIAS energetica) effecten energie ingreep typologie historische gebouwen gerelateerd aan energieconcepten praktische bruikbaarheid Energieke Restauratie 15

22 Innovatieve Energieconcepten Energie concepten inventarisatie met voor- en nadelen Klimaat- en comfortdenken vanuit gebruiker praktische bruikbaarheid Prijsvraag CoP Geothermie Prijsvraagorganisatie, uitvoering, Publicatie resultaten Agenderen en onderzoeken nieuw energieconcept monumentale binnensteden Projectontwikkeling Instrument voor projectontwikkeling historische gebouwen Minimaal 10 inzendingen Uitwisseling van kennis en praktische toepassingen geothermie 5 bijeenkomsten met ondenemers Stappenplan CoP De Toekomst spreiding inzendingen over Nederland hoge kwaliteit inzendingen 10 ondernemers rond thema Geothermie kring ondenemers met TNO als trekker Binnen het CleanTech programma binnen Syntens is energierenovatie een belangrijk thema. Inzicht in waardeontwikkeling bij vastgoed- verwerving- en ontwikkeltrajecten van historische gebouwen Publicaties Onderwijs Deelname studenten Circulatie kennis 1 Engelstalige publicatie ingezonden naar toegepast wetenschappelijk tijdschrift minimaal 4 publicaties in (Nederlandse) vakbladen 1 eindpublicatie voor breed publiek op basis van resultaten Minstens 15 studenten Bouwkunde, Vastgoed, Human Technology of Engineering van de Hanzehogeschool Groningen afgestudeerd binnen project Mate waarin exploitatielasten verlaging door energieingrepen, bijdraagt aan succes van ontwikkeling en waardevermeerdering gebouw Curriculum Internationale netwerken Aansluiting bij Europese netwerken deelname van onderzoekers aan (inter-nationale) wetenschappe-lijke netwerken Curriculum aanpassingen (uitgevoerd in minimaal 2 specialisaties/ studierichtingen) wederzijds minimaal 1 conferentie bijgewoond 9. PROJECTMANAGEMENT EN PLANNING Het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte heeft drie lopende RAAK-projecten. Voor ieder project zijn goed lopende projectorganisaties opgezet. De ervaring die in deze projecten is opgedaan wordt vanzelfsprekend benut voor het voorliggende project. Voor de gedetailleerde projectplanning wordt verwezen Energieke Restauratie 16

23 naar het activiteitenplan, waarin de planning is opgenomen. De ervaring met de lopende projecten is dat vanaf het allereerste begin een goede projectadministratie aanwezig moet zijn. Voor de projectadministratie is de projectondersteuner verantwoordelijk. Dit is een ervaren persoon, die de projectadministratie voor meerdere RAAK-projecten heeft opgezet en uitgevoerd. Zij is verantwoordelijk voor de projectadministratie (zowel digitaal als op papier), de urenregistratie (signaleert afwijkingen daarin), het plannen van afspraken, de organisatie van evenementen/ workshops. Activiteiten september februari september februari Fasen Ontwerpfase Onderzoeksfase Evaluatiefase Consortium overleg C C C C C C Kenniscafés K K K Werkconferenties en W W W S slotconferentie 1. Case studies 2. Karakteristieken 3. Energieconcepten - Prijsvraag - CoP Geothermie 4. Projectontwikkeling - CoP De Toekomst Linkedin platform Publicaties 9.1 PROJECTORGANISATIE Binnen het Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte werken drie lectoraten samen. Het Kenniscentrum heeft een eigen programmabureau en is goed ingebed in de Hanzehogeschool. Voor dit project zijn de inzet van docenten en studenten en de financiële afhandeling van belang. Voor de inzet van medewerkers vanuit de betrokken opleidingen zijn afspraken gemaakt met de betreffende leidinggevenden. Deze afspraken worden ieder semester herijkt. Voor de inzet van studenten maakt het Kenniscentrum gebruik van een leerwerkplaats: het Atelier Duurzaam Bouwen. Dit Atelier is de kennisgemeenschap waar lectoren, studenten, onderzoekers, docenten en het bedrijfsleven gezamenlijk multidisciplinair onderzoek doen op basis van vragen uit de praktijk. Onderzoeksopdrachten vanuit dit RAAK-project worden uitgevoerd binnen het Atelier. Voor de financiële administratie is het van belang dat het project is ingebed in de planning- en controlcyclus van de Hanzehogeschool. Dit houdt in dat ieder kwartaal een overzicht van de uitputting van het project wordt geleverd door het stafbureau FEZ (het project krijgt een eigen kostenplaats). De projectactiviteiten worden opgenomen in het jaarplan van het kenniscentrum. De deans van de betrokken opleidingen worden geïnformeerd via de stuurgroepvergaderingen van het kenniscentrum. Consortium: Het consortium is verantwoordelijk voor de sturing van het programma conform de subsidieaanvraag en de wensen van de consortiumpartners. De consortiumpartners leveren de leden aan, de Hanzehogeschool levert de voorzitter van het Consortium, i.e. de Lector Ruimtelijke Transformaties. Het consortium komt drie keer Energieke Restauratie 17

24 per jaar bijeen, zo mogelijk gekoppeld aan een Kenniscafé. Het Consortium stelt jaarlijks het programma van het kennisnetwerk vast, met name de inhoud van de bijeenkomsten van de Kenniscafés. Projectleider en onderzoeksgroepen: Projectleider Bate Boschma is verantwoordelijk voor het bewaken van de planning van het gehele project. Hij heeft een ruime ervaring als projectleider, ondermeer binnen het STER-project (RAAK-MKB). De onderzoeken worden opgezet en uitgevoerd door de leden van de onderzoeksgroepen. De leiding van de onderzoeksgroepen berust bij de genoemde tandems, bestaande uit een vertegenwoordiging van een MKBbedrijf en een Kennispartner. De projectleider ondersteunt de voortgang van de onderzoeksgroepen en zorgt voor organisatie en budgetbewaking. Het organigram van de projectorganisatie ziet er als volgt uit: Case studies Onderzoeksgroepen Historische karakteristieken Projectleiding Energieconcepten Kennisnetwerk Projectontwikkeling 9.2 RISICOPARAGRAAF Consortium Op basis van een Swot-analyse zijn de risico s van het project benoemd. In onderstaande tabel zijn deze risico s opgenomen, alsmede de maatregelen om deze risico s zoveel mogelijk te voorkomen en beperken. Risico: 1 Kennisinbreng bedrijven afschermend, daardoor onvoldoende samenwerking mogelijk 2 Beschikbaarheid van studenten en docenten 3 Bedrijven vallen terug tijdens project 4 Verschillen in bedrijfsbelangen van deelnemende MKBondernemers Preventieve maatregel: Doelstelling en ambitie centraal stellen in onderzoeksgroepen; doelgericht handelen; Tijdige werving (vóór inzetreservering opleiding in mei); goede afstemming van vraag en aanbod in projectplan; planperiode 2 jaar Werkwijze richten op praktische toepassingen en innovaties, voor bedrijven; Thema gericht aanbod ( keuzemenu ), MKB ondernemer medetrekker ( tandem met Docentonderzoeker) laten zijn van onderzoeksgroep, uitwisseling kennis tussen verschillende onderzoeksgroepen op abstracter niveau (werkconferenties) Energieke Restauratie 18

Onderzoeksplan Duurzame Projectontwikkeling van historische gebouwen

Onderzoeksplan Duurzame Projectontwikkeling van historische gebouwen Kenniscentrum NoorderRuimte Onderzoeksplan Duurzame Projectontwikkeling van historische gebouwen Inhoud 1. Inleiding: context Energieke Restauratie 2. Probleemdefinitie 3. Onderzoeksdoel 4. Beoogd onderzoeksresultaat

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE

Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE Workspace Design Onderzoeksopzet voor SOZAWE Datum: 16 december 2010 Ir. Jan Gerard Hoendervanger Docent-onderzoeker Lectoraat Vastgoed Kenniscentrum Gebiedsontwikkeling NoorderRuimte Hanzehogeschool Groningen

Nadere informatie

Recent is het Consortium Maatschappelijk Vastgoed (zie

Recent is het Consortium Maatschappelijk Vastgoed (zie Recent is het Consortium Maatschappelijk Vastgoed (zie www.consortiummvg.nl) gestart vanuit een RAAK aanvraag door de Hanzehogeschool. Doel van het tweejarig project is het onderwijs en bedrijfsleven kennis

Nadere informatie

Programmatische Samenwerking Monument en Kennis

Programmatische Samenwerking Monument en Kennis Programmatische Samenwerking Monument en Kennis Januari 2015 2 Programmatische Samenwerking Monument en Kennis Inhoud 1. Inleiding pag. 3 2. Missie pag. 4 3. Ambitie pag. 4 4. Wat doet het Samenwerkingsverband?

Nadere informatie

4. PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK

4. PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK 4. PRAKTIJKGERICHT ONDERZOEK Resultaten praktijkgericht onderzoek Kennisvalorisatie Jaarverslag 2010 Hanzehogeschool Groningen, University of Applied Sciences 66 4 Praktijkgericht onderzoek De Hanzehogeschool

Nadere informatie

Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel

Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel 63 Dé BREEAM Uitdaging het onderzoeksvoorstel BREEAM-NL In Use is, als het gaat om de gebouwde omgeving te verduurzamen, een heel bruikbaar instrument. Wij, Sannie Verweij van Gebouwinzicht en Robert Sengers

Nadere informatie

Overzicht opleidingen

Overzicht opleidingen Overzicht opleidingen Stand van zaken oktober 2013 Opleiding Onderwijsinstelling Deeltijd Voltijd Duur Kosten Overig Leegstand Post-MA NRP Academie (transformatie) NRP, ism TU Delft, Nyenrode en Hogeschool

Nadere informatie

Herontwikkelen van monumenten

Herontwikkelen van monumenten Herontwikkelen van monumenten ing. Maarten C. Vieveen MSc. m.c.vieveen@pl.hanze.nl Minisymposium 19 juni 2014 Onderzoek NoorderRuimte Introductie thema Afstudeeronderzoek Onderzoek NoorderRuimte Herontwikkelen

Nadere informatie

HERBESTEMMINGSINFORMATIE PROFESSIONALS

HERBESTEMMINGSINFORMATIE PROFESSIONALS HERBESTEMMINGSINFORMATIE PROFESSIONALS www.herbestemmingnoord.nl Kenniscentrum Herbestemming Noord Het doel van Kenniscentrum Herbestemming Noord is een duurzame herbestemming tot stand te brengen met

Nadere informatie

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector

Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Samenwerken aan een toekomstbestendige retailsector Wie wij zijn Het Retail Innovation Platform helpt de innovatie- en concurrentiekracht van de retailsector te versterken. Samen met retailers en andere

Nadere informatie

STER Bundel. STeek Energie in Renovatie Projectresultaten STER

STER Bundel. STeek Energie in Renovatie Projectresultaten STER STER Bundel STeek Energie in Renovatie Projectresultaten STER 2008-2010 STER project is gefinancierd door SIA-RAAK 17 juni 2010 Inhoudsopgave - Voorwoord 3 - Inleiding STER project 4 - Overzicht Innovatie

Nadere informatie

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft

Lerende gebouwen. meer comfort & minder energie. 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft Lerende gebouwen meer comfort & minder energie 2e Expert meeting TAG, 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool, Delft 2 e Expert meeting Thermisch Actieve Gebouwen, woensdag 7 oktober 2015, Haagse Hogeschool

Nadere informatie

Netwerken voor groei. BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg

Netwerken voor groei. BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg Netwerken voor groei HU: Lectoraat Vraaggestuurde Zorg TU/e:leerstoel Building Health Environments for Future Users. www.hezo.hu.nl Genomen stappen / geleerde

Nadere informatie

Globaal project- en stappenplan WMO Werkplaats Noord

Globaal project- en stappenplan WMO Werkplaats Noord Globaal project- en stappenplan WMO Werkplaats Noord In dit stappenplan wordt het projectplan dat bij VWS is ingediend uitgewerkt in een stappenplan. Allerlei inhoudelijk beschrijvingen worden hier weggelaten.

Nadere informatie

Factsheet - Unieke superslanke composiet gevel

Factsheet - Unieke superslanke composiet gevel Factsheet - Unieke superslanke composiet gevel Achtergrond Het composiet gevelconcept is ontwikkeld binnen het SIA-RAAK programma Composieten in de glasarchitectuur onder leiding van het INHolland Composietenlab.

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

Netwerk Verduurzaming van historische en beeldbepalende gebouwen

Netwerk Verduurzaming van historische en beeldbepalende gebouwen Netwerk Verduurzaming van historische en beeldbepalende gebouwen Onderzoeksgebied 2 ontwikkelen nieuwe kennis Thema s: 1. Energie (He presteren historische gebouwen werkelijk m.b.t. hun energieverbruik?)

Nadere informatie

Herontwikkeling van monumenten

Herontwikkeling van monumenten Herontwikkeling van monumenten (PhD) Maarten C. Vieveen MSc. m.c.vieveen@pl.hanze.nl 14 mei 2014 Introductie PhD onderzoek Achtergrond: eerder onderzoek Benadering uitwerken Resultaten Sint Petruskerk

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied

Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Oproep: Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied Meld nu uw bouwproject aan voor het Actieprogramma klimaatadaptieve bouwprojecten in stedelijk gebied. Daarin bundelen overheden,

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2014

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2014 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2014 Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van ruim 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Alle afstudeeropdrachten moeten voldoen aan de

Nadere informatie

Centre of Expertise Healthy Ageing: Innovatie in zorg en welzijn en in onderwijs mbo en hbo

Centre of Expertise Healthy Ageing: Innovatie in zorg en welzijn en in onderwijs mbo en hbo www.healthyageing.net Centre of Expertise Healthy Ageing: Innovatie in zorg en welzijn en in onderwijs mbo en hbo Symposium CoE HA Docenten mbo en hbo Assen, 3 februari 2016 Healthy Ageing Active and Healthy

Nadere informatie

Koen Lemmink Lectoraat Praktijkgerichte Sportwetenschap Instituut voor Sportstudies van de Hanzehogeschool

Koen Lemmink Lectoraat Praktijkgerichte Sportwetenschap Instituut voor Sportstudies van de Hanzehogeschool Koen Lemmink (l) en Johan de Jong. Koen Lemmink Lectoraat Praktijkgerichte Sportwetenschap Instituut voor Sportstudies van de Hanzehogeschool Een twaalftal studenten zit rond een grote tafel in één van

Nadere informatie

Aan de raad AGENDAPUNT NR Doetinchem, 13 september 2017 ALDUS VASTGESTELD 21 SEPTEMBER Nota Cultuurhistorie Doetinchem 2017

Aan de raad AGENDAPUNT NR Doetinchem, 13 september 2017 ALDUS VASTGESTELD 21 SEPTEMBER Nota Cultuurhistorie Doetinchem 2017 Aan de raad AGENDAPUNT NR. 8.4 ALDUS VASTGESTELD 21 SEPTEMBER 2017 Nota Cultuurhistorie Doetinchem 2017 Te besluiten om: 1. De nota Continuïteit in Karakter Cultuurhistorie Doetinchem vast te stellen.

Nadere informatie

STARTPAKKET RURAAL ERFGOED

STARTPAKKET RURAAL ERFGOED STARTPAKKET RURAAL ERFGOED CHECKLIST Startpakket Ruraal Erfgoed komt tot stand onder auspiciën van Innovatieplatform Duurzame Meierij met een financiële bijdrage van Belvedere, EU (Leader+) en IDM. Projectontwikkeling:

Nadere informatie

Professionalisering van docenten. Gerda Geerdink Studiedag Facta 24 maart 2015 Amersfoort

Professionalisering van docenten. Gerda Geerdink Studiedag Facta 24 maart 2015 Amersfoort Professionalisering van docenten Gerda Geerdink Studiedag Facta 24 maart 2015 Amersfoort Opbouw presentatie Welke docenten hebben we nodig? Professionalisering binnen de HAN Resultaten onderzoek naar vier

Nadere informatie

Integraal waarderen. Een (blijvende) discussie. Maartje de Boer. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

Integraal waarderen. Een (blijvende) discussie. Maartje de Boer. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Integraal waarderen Een (blijvende) discussie Maartje de Boer Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed 1 Presentatie Het probleem Voor wie is dit een probleem? RCE Kennisprogramma Wat is Erfgoed (een oplossing?)

Nadere informatie

CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN

CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN CULTUREEL ERFGOED EN DE VERTALING NAAR RUIMTELIJKE PLANNEN Onderzoek naar cultuurhistorische structuren, landschappen en panden Aansluitend op Belvedere- (Behoud door ontwikkeling) en het MoMo-beleid (Modernisering

Nadere informatie

Cultureel Ondernemen in Historische Gebouwen 7 december 2016, Conferentie Cultuur in Beeld, Workshop Nyenrode i.s.m. MMNieuws

Cultureel Ondernemen in Historische Gebouwen 7 december 2016, Conferentie Cultuur in Beeld, Workshop Nyenrode i.s.m. MMNieuws Cultureel Ondernemen in Historische Gebouwen 7 december 2016, Conferentie Cultuur in Beeld, Workshop Nyenrode i.s.m. MMNieuws Wie zijn wij Birgit Dulski, Nyenrode Business Universiteit Opgeleid als architect

Nadere informatie

Minor provincie Drenthe en 4 gemeenten

Minor provincie Drenthe en 4 gemeenten Minor provincie Drenthe en 4 gemeenten Programma 11.00 Welkom drs. R. (Rein) Munniksma, gedeputeerde provincie Drenthe 11.10 Regionale economie Prof.dr. J.P. (Paul) Elhorst, hoogleraar Regionale Economie

Nadere informatie

NEDERLAND WORDT ANDERS LEARNING FROM LOWLANDS

NEDERLAND WORDT ANDERS LEARNING FROM LOWLANDS NEDERLAND WORDT ANDERS LEARNING FROM LOWLANDS LEARNING FROM LOWLANDS Dank voor je interesse in Learning from Lowlands. In dit document vind je meer informatie over de Expeditie; waarom we het organiseren,

Nadere informatie

Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel

Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2017 Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht Het lokale energie

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR december 2013

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR december 2013 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR december 2013 Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Floating life, drijvend bouwen Drijvend paviljoen Rotterdam en waddendobber regio Groningen Zie

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 21 501-33 Raad voor Vervoer, Telecommunicatie en Energie Nr. 538 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer

Nadere informatie

Van Kennisbrug naar KennisDC

Van Kennisbrug naar KennisDC Van Kennisbrug naar KennisDC Laat kennis stromen Dick van Damme Lector Logistiek Hogeschool van Amsterdam HAN, Arnhem, 31 januari 2013 Kennis DC Breda Kennis DC Nijmegen Kennis DC Rotterdam Kennis DC Venlo

Nadere informatie

Case Development Centre

Case Development Centre Case Development Centre Toepassing van cases in het onderwijs Kenniscentrum Innovatief Ondernemerschap Hoe kan Rotterdam bestaande kennis op nieuwe wijze inzetten om de innovatiegraad van de industrie

Nadere informatie

Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2013 Vraaggestuurd Programma Evidence Based Design

Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2013 Vraaggestuurd Programma Evidence Based Design TNO-rapport TNO 2014 R10446 Meerjaren Speurwerkprogramma 2011-2014 Voortgangsrapportage 2013 Vraaggestuurd Programma Evidence Based Design Gebouwde Omgeving Van Mourik Broekmanweg 6 2628 XE Delft Postbus

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Wat kost een dorp? Onderzoek naar de geldstromen in een dorp.

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Wat kost een dorp? Onderzoek naar de geldstromen in een dorp. ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2017

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2017 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR FEBRUARI 2017 Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) The making of TeamBuildinG Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht Wij vragen studenten een

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Kasteel Nijenbeek, Van Ruïne naar duurzaam functioneren. Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht

Nadere informatie

Nr. 1 / Maart 2012. Van harte welkom! Dit is de eerste nieuwsbrief over het project RAAK Ontwerpen voor zorgverleners.

Nr. 1 / Maart 2012. Van harte welkom! Dit is de eerste nieuwsbrief over het project RAAK Ontwerpen voor zorgverleners. Nr. 1 / Maart 2012 Van harte welkom! Dit is de eerste nieuwsbrief over het project RAAK Ontwerpen voor zorgverleners. In deze nieuwsbrief: Interview met Panton Netwerkbijeenkomsten 2012 Ideeën op te zetten

Nadere informatie

Op weg naar de (academische) opleidingsschool

Op weg naar de (academische) opleidingsschool Discussienota Nationalgeographic.nl Adviescommissie ADEF OidS Mei 2014 1 Inhoudsopgave Inleiding 1. Uitgangspunten Samen Opleiden 2. Ambities van (academische) opleidingsscholen 3. Concept Samen Opleiden

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015/2016

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015/2016 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015/2016 Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Realisatie van een kleinschalige en duurzame waterkrachtcentrale in de rivier de Regge voor Reggestroom

Nadere informatie

BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg

BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg BEZO Bezielende Omgeving in de Ouderenzorg HU: Lectoraat Vraaggestuurde Zorg TU/e:leerstoel Building Health Environments for Future Users. www.hezo.hu.nl Januari 16 2013 Inbedding van het project Project

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2016

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2016 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2016 Titel van de opdracht Duurzame Logistieke Hub Groningen Airport Eelde Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht De stad Groningen wil vervuilend vrachtverkeer

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR 2015 Titel van het project: Onderzoek waterkwaliteit en ecologie met drones Onderzoek waterkwaliteit of toestand bouwwerken met (aquatic) drones Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht

Nadere informatie

Ontwikkelingen Healthy Ageing en gevolgen voor toekomstige professionals

Ontwikkelingen Healthy Ageing en gevolgen voor toekomstige professionals Ontwikkelingen Healthy Ageing en gevolgen voor toekomstige professionals Symposium Healthy Ageing in mbo en hbo Joost Degenaar Directeur Centre of Expertise Healthy Ageing Centre of Expertise Healthy Ageing

Nadere informatie

Dutch Interview Protocols Vraagstellingen voor interviews

Dutch Interview Protocols Vraagstellingen voor interviews Dutch Interview Protocols Vraagstellingen voor interviews PLATO - Centre for Research and Development in Education and Lifelong Learning Leiden University Content Vraagstellingen voor case studies m.b.t.

Nadere informatie

Herbestemming in het onderwijs

Herbestemming in het onderwijs Herbestemming in het onderwijs Overzicht opleidingen e s- f een sch 'Logo omgeving derden' op witte achtergrond 'Logo omgeving derden' op gekleurde of fotografisch achtergrond r oed alleen Uitzondering;

Nadere informatie

Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat. Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens

Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat. Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens Branche Innovatie Agenda: Eindresultaat Contact: Terry Heemskerk, Uneto-VNI Bart Luiten, TNO Jaap Kolk, Syntens Uneto-VNI BIA traject Doel: Branche Innovatie Agenda s voor thema s uit Radar 2020 Vijf technische

Nadere informatie

WELKOM! Netwerk Gebiedsontwikkelaars Noord-Nederland

WELKOM! Netwerk Gebiedsontwikkelaars Noord-Nederland WELKOM! Netwerk Gebiedsontwikkelaars Noord-Nederland EVEN VOORSTELLEN Jarik van der Velde, gebiedsontwikkelaar, Veendam, Acantus Groep, stuurgroeplid, middagvoorzitter PROGRAMMA Welkom bij Hanzehogeschool

Nadere informatie

Voorwoord. In deze brochure geven wij u inzicht in de branche en de rol van NLingenieurs als haar vertegenwoordiger.

Voorwoord. In deze brochure geven wij u inzicht in de branche en de rol van NLingenieurs als haar vertegenwoordiger. Voorwoord De Nederlandse advies- en ingenieursbranche levert innovatieve en duurzame oplossingen voor de Nederlandse en internationale samenleving. De branche is bepalend geweest voor het ontstaan van

Nadere informatie

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory.

Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Groen? Het is te doen! Audit.Tax.Consulting.Financial Advisory. Een uitdagend klimaat 20 20 2020 In 2020 moet de uitstoot van CO 2 in de EU met 20% zijn teruggebracht ten opzichte van het 1990 niveau.

Nadere informatie

Studiehadleiding. Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging

Studiehadleiding. Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging Studiehadleiding Opleiding: hbo-masteropleiding Islamitische Geestelijke Verzorging Naam onderwijseenheid: Methoden en vaardigheden voor praktijkonderzoek Code onderwijseenheid: HBOMIGV015MV Jaar: Onderwijsperiode:

Nadere informatie

BELEIDSPLAN HSSN 2008-2010. Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland

BELEIDSPLAN HSSN 2008-2010. Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland BELEIDSPLAN HSSN - 2010 Stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland stichting Historische Sluizen en Stuwen Nederland 1 Inhoudsopgave: 1 INLEIDING... 2 2 INTERNE ORGANISATIE... 2 3 DOELSTELLING...

Nadere informatie

HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING

HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING HerontwikkelLAB VALUE ENGINEERING DATUM : 28-11-2012 OVER Het HerontwikkelLAB Introductie 2 VISIE Het overaanbod van kantoorruimte en de veranderde vraag ernaar hebben een omvangrijke en veelal structurele

Nadere informatie

werkwijze PLG werkkaart

werkwijze PLG werkkaart werkwijze PLG werkkaart FOCUS PAS TOE 2 Bepaal het thema, het gewenste resultaat 8 Implementeer en borg de nieuwe aanpak GROEP 1 Formeer de groep TEST KIJK DEEL 5 Probeer uit 3 Onderzoek wat er speelt

Nadere informatie

Consortiavorming: kader voor samenwerking EPZ - IKNL netwerken palliatieve zorg

Consortiavorming: kader voor samenwerking EPZ - IKNL netwerken palliatieve zorg MEMO Aan: Betreft: consortiavorming en samenwerking EPZ, IKNL en netwerken palliatieve zorg Van: Karin van der Rijt, voorzitter EPZ en Jeroen Hasselaar, projectleider NFU Peter Huijgens, directeur IKNL

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren als een regio

Nadere informatie

Building4life. Wilt u weten hoe? Building4life. Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus 1069 4801 BB Breda

Building4life. Wilt u weten hoe? Building4life. Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus 1069 4801 BB Breda Wilt u weten hoe? Ga stap voor stap door onze aanpak: - Kennismaking Building4life - De Building4life werkwijze - Uitgewerkte case Amarant Tilburg Building4life Jan van Polanenkade 26B1 4811 KM Breda Postbus

Nadere informatie

Leergemeenschappen Cultuureducatie

Leergemeenschappen Cultuureducatie Leergemeenschappen Cultuureducatie De regeling Cultuureducatie met Kwaliteit (CMK 2017-2020) maakt het onder andere mogelijk om innovatieve samenwerkingstrajecten tussen onderwijs en het culturele veld

Nadere informatie

Resultaat break-out sessies. 2 september: toekomst van ISO 26000

Resultaat break-out sessies. 2 september: toekomst van ISO 26000 Resultaat break-out sessies 2 september: toekomst van ISO 26000 1 Inhoud A. Integratie groep 1 B. Integratie groep 2 C Erkenning D. Branchespecifiek E: MVO en innovatie 2 De vragen per focusgebied 1. Wat

Nadere informatie

Duurzaam erfgoed. Energiebesparing bij Monumenten en panden in Beschermde stadsgezichten

Duurzaam erfgoed. Energiebesparing bij Monumenten en panden in Beschermde stadsgezichten Duurzaam erfgoed Energiebesparing bij Monumenten en panden in Beschermde stadsgezichten Monumenten zijn gebouwen die bewezen hebben dat ze duurzaam zijn. Ze gaan soms al eeuwenlang mee als vertegenwoordigers

Nadere informatie

Onderzoeksopdracht Crossmedialab. Titel Blended Learning & Crossmedia

Onderzoeksopdracht Crossmedialab. Titel Blended Learning & Crossmedia Onderzoeksopdracht Crossmedialab Titel Blended Learning & Crossmedia Probleemomgeving De Faculteit Communicatie & Journalistiek (FCJ) van de Hogeschool Utrecht (HU) profileert zich als een instituut waar

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2017

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2017 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2017 Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Klimaatbestendige stad: stresstesten in grote steden zoals Groningen, Leeuwarden, Bergen (Noorwegen),

Nadere informatie

Eigentijdse leeromgeving Gezonde gebouwen Efficiënt vastgoed.

Eigentijdse leeromgeving Gezonde gebouwen Efficiënt vastgoed. Eigentijdse leeromgeving Gezonde gebouwen Efficiënt vastgoed www.stevensvandijck.nl Van klaslokaal naar eigentijdse leeromgeving Benthem Crouwel Architekten, foto Jannes Linders. Wie zijn wij? Stevens

Nadere informatie

7 e Leergang De regionale ambtenaar als regisseur

7 e Leergang De regionale ambtenaar als regisseur 7 e Leergang De regionale ambtenaar als regisseur RegioAcademie 2012-2013 De regionale samenwerking De regionale samenwerking tussen gemeenten is niet meer weg te denken in bestuurlijk Nederland. Ruwweg

Nadere informatie

Transformatiescan Schoolgebouwen

Transformatiescan Schoolgebouwen Transformatiescan Schoolgebouwen Is uw school aan opwaardering toe? Schoolbesturen worden geconfronteerd met veranderingen en trends in de samenleving én met wijzigingen in de wet- en regelgeving. Demografische

Nadere informatie

creating tomorrow Bouwkunde hva techniek

creating tomorrow Bouwkunde hva techniek creating tomorrow 2013 2014 Bouwkunde hva techniek HVA TECHNIEK bouwkunde 2013-2014 Bouwkunde: studeren in dé bouwplaats van Nederland Bouwkunde studeren in Amsterdam biedt veel uitdagingen. Want als er

Nadere informatie

PROFIEL Ook het integraal samenwerken in BIM, dat we al sinds 2006 doen voor projecten van allerlei schaalgroottes, in elke fase en op het hoogste uit

PROFIEL Ook het integraal samenwerken in BIM, dat we al sinds 2006 doen voor projecten van allerlei schaalgroottes, in elke fase en op het hoogste uit PROFIEL Ons architectenbureau is opgericht in 1910 en gevestigd in de Van Nellefabriek in Rotterdam, ontworpen door de grondleggers van ons bureau, architecten Brinkman en Van der Vlugt. Sinds 2014 is

Nadere informatie

Website voor mkb-ondernemers en ontwerpers die met hun producten willen innoveren voor Vitale Ouderen

Website voor mkb-ondernemers en ontwerpers die met hun producten willen innoveren voor Vitale Ouderen Support innovatieprijs 2012: 55plustoolbox.nl Ingestuurd door: Onderwerp: Kenniscentrum Design en Technologie Lectoraat Industrial Design Lector ir. Karin van Beurden Website voor mkb-ondernemers en ontwerpers

Nadere informatie

Kennis- en experimentenprogramma Langer Thuis

Kennis- en experimentenprogramma Langer Thuis Kennis- en experimentenprogramma Langer Thuis Vervolg 2016 2017 Platform31 In samenwerking met Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg Den Haag, 21 maart 2016 Inhoudsopgave Langer Thuis in eigen buurt: activiteiten

Nadere informatie

INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD

INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD INNOVATIE- MOTOR VOOR HAVEN EN STAD _ RDM CENTRE OF EXPERTISE Rotterdam heeft de ambitie uit te groeien tot een klimaatbestendige deltastad met de meest innovatieve en duurzame haven ter wereld. Deze ambitie

Nadere informatie

Uitnodiging marktontmoeting FUMO-gebouw vol energie

Uitnodiging marktontmoeting FUMO-gebouw vol energie Uitnodiging marktontmoeting FUMO-gebouw vol energie De opgave De gemeente Leeuwarden heeft de ambitie om in de komende jaren haar gemeentelijke vastgoedvoorraad gefaseerd te gaan verduurzamen. Het verduurzamen

Nadere informatie

Inzicht van beleid tot bouw

Inzicht van beleid tot bouw Inzicht van beleid tot bouw Duurzaamheid van gebouwen staat hoog op de maatschappelijke agenda. Het realiseren ervan vereist inzicht en een resultaatgerichte werkwijze. GPR Gebouw 4.0 helpt u hierbij,

Nadere informatie

Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie

Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie Innovatienetwerk Nieuwe Energie Systemen (INES) Kies voor slimme technologie en bespaar energie januari 2011 Alle tuinders in Gelderland kunnen besparen Wilt u uw energiekosten verlagen? Door energie te

Nadere informatie

Energizing the city: Almere energy axis

Energizing the city: Almere energy axis Inhoud Energizing the city: Almere energy axis... 3 Van Noord/West naar Zuid/Ooost... 4 Energie die stroomt door de as... 5 Focus on knowledge & education... 6 Focus on innovation & experiments... 7 Focus

Nadere informatie

KENNISNETWERK KRIMP NOORD NEDERLAND (KKNN)

KENNISNETWERK KRIMP NOORD NEDERLAND (KKNN) KENNISNETWERK KRIMP NOORD NEDERLAND (KKNN) één loket, van en voor het Noorden Kennis netwerk Kennis delen Kennis ontwikkelen 01_0264 Kennisnetwerk Krimp Noord-Nederland (KKNN) Eén loket Het Kennisnetwerk

Nadere informatie

Contactpersoon/contactpersonen Saskia Heins (opleidingsmanager) Master of Urban and Area Development

Contactpersoon/contactpersonen Saskia Heins (opleidingsmanager) Master of Urban and Area Development Bijlage 4; Samenvatting aanvraag Algemeen Soort aanvraag (kruis aan wat van toepassing is): X Nieuwe opleiding Nieuw Ad programma Nieuwe joint degree 1 Verplaatsing bestaande opleiding Nevenvestiging bestaande

Nadere informatie

Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel

Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2016 Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Ruimte 4 Nieuwe energie in Paddepoel Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht Het lokale

Nadere informatie

Vitale Delta. AnneLoes van Staa namens alle leidende lectoren Adviesraad Vitale Delta 25 juni 2018

Vitale Delta. AnneLoes van Staa namens alle leidende lectoren Adviesraad Vitale Delta 25 juni 2018 Vitale Delta AnneLoes van Staa namens alle leidende lectoren Adviesraad Vitale Delta 25 juni 2018 Doelstelling SPRONG-subsidie Impuls voor praktijkgericht onderzoek naar Vitaliteit en Gezondheid Ondersteunen

Nadere informatie

Preventieve interventies Effectief tijdig ingrijpen bij risicojongeren

Preventieve interventies Effectief tijdig ingrijpen bij risicojongeren Preventieve interventies Effectief tijdig ingrijpen bij risicojongeren De laatste inzichten in de preventie van jeugdcriminaliteit Programma Ochtendprogramma Voor het ochtendprogramma in de Grote Zaal

Nadere informatie

Leergemeenschappen Cultuureducatie

Leergemeenschappen Cultuureducatie Leergemeenschappen Cultuureducatie In deze CMK-periode willen we innovatieve samenwerkingstrajecten tussen onderwijs en het culturele veld tot stand brengen. Deze trajecten krijgen vorm binnen de Leergemeenschappen

Nadere informatie

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland

Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland Samenvatting Operationeel Programma EFRO Noord-Nederland 2014-2020 Inzet op innovatie en een koolstofarme economie oktober 2014 In het Europa van 2020 wil Noord-Nederland zich ontwikkelen en profileren

Nadere informatie

Heijmans Avans Minor 2010-2011. Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding

Heijmans Avans Minor 2010-2011. Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding Heijmans Avans Minor 2010-2011 Infrastructuur: van knelpunt tot aanbesteding Avans Hogeschool is een topinstituut dat toekomstige beroepsoefenaren opleidt tot excellente professionals, die zichzelf en

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR DECEMBER 2016 Klimaat-adaptieve gevel

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR DECEMBER 2016 Klimaat-adaptieve gevel ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR DECEMBER 2016 Thema: Klimaat-adaptieve gevel Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Het ontwerpen en testen van een klimaat-adaptieve gevel voor utiliteitsgebouwen

Nadere informatie

De Exergetische Gebouwschil

De Exergetische Gebouwschil De Exergetische Gebouwschil Promotieonderzoek Michiel Ritzen NWO presentatie Michiel Ritzen - afgestudeerd aan de TU Delft, 2004 - architectuur, specialisatie Technologie in Duurzame Ontwikkeling - docent

Nadere informatie

Reinwardt Academie. Amsterdamse Hogeschool der Kunsten Hortusplantsoen Amsterdam

Reinwardt Academie. Amsterdamse Hogeschool der Kunsten Hortusplantsoen Amsterdam Reinwardt Academie Amsterdamse Hogeschool der Kunsten Hortusplantsoen Amsterdam Visie op de Opgave De negentiende eeuwse monumentale dubbelschool aan het Hortusplantsoen te Amsterdam is herbestemd voor

Nadere informatie

Titel Location based services (LBS) voor retailers in het stadshart van Utrecht

Titel Location based services (LBS) voor retailers in het stadshart van Utrecht Onderzoeksopdracht Crossmedialab Titel Location based services (LBS) voor retailers in het stadshart van Utrecht Probleemomgeving Online winkelen groeit in Nederland enorm; tegelijkertijd is er een verschuiving

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2017

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2017 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2017 Thema: Aardbevingen Titel van de opdracht (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Onderzoek versterkingsmethoden monumenten Korte omschrijving van de onderzoeksopdracht

Nadere informatie

Juist Klimaatverandering en kustlandschappen

Juist Klimaatverandering en kustlandschappen Juist Klimaatverandering en kustlandschappen ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2014 klimaatverandering en kustlandschappen De aardkundige geschiedenis leert dat klimaat verandering altijd gepaard gaat

Nadere informatie

Masterclass Value of Information. Waarde creëren voor de business

Masterclass Value of Information. Waarde creëren voor de business Masterclass Value of Information Waarde creëren voor de business Informatie en informatietechnologie maken het verschil bij de ontwikkeling van nieuwe business ideeën. Met informatie kunnen nieuwe innovatieve

Nadere informatie

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2014

ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2014 ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR SEPTEMBER 2014 Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) Ponds: sources of city health and energy / Stadsvijvers: bronnen van leefbaarheid en energie

Nadere informatie

Kansen in Krimp Over het verduurzamen van naoorlogse woningen in dorpen en wijken in krimpgebieden in Noord Nederland

Kansen in Krimp Over het verduurzamen van naoorlogse woningen in dorpen en wijken in krimpgebieden in Noord Nederland Kansen in Krimp Over het verduurzamen van naoorlogse woningen in dorpen en wijken in krimpgebieden in Noord Nederland Workshop 21 februari 2014 Programma 10.45 Ontvangst 11.00 Welkom en opening door Mieke

Nadere informatie

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp)

Titel van het project (Kort en krachtige weergave van het onderwerp) ONDERZOEKSOPDRACHT KCNR februari 2014 Invulinstructie: Dit formulier is bedoeld voor afstudeeropdrachten die in een periode van gemiddeld 4 maanden (kunnen) worden uitgevoerd. Voor kortere klussen komt

Nadere informatie

Voor Arbeid en Kansen (VAK) Plan van aanpak bij een gemeente. Het succes van samenwerking

Voor Arbeid en Kansen (VAK) Plan van aanpak bij een gemeente. Het succes van samenwerking Voor Arbeid en Kansen (VAK) Plan van aanpak bij een gemeente Het succes van samenwerking Het project VAKwerk Doel van het project: het optimaliseren van kansen op werk door te investeren in de kansen door

Nadere informatie

Vier jaar werken aan energiebesparing en woningkwaliteit

Vier jaar werken aan energiebesparing en woningkwaliteit Vier jaar werken aan energiebesparing en woningkwaliteit Verslag Slotmanifestatie op 31 januari 2013 Renovatie- en energiebeleid verandert De corporatiesector is onderhevig aan grote dynamiek. De schaal,

Nadere informatie

Functieprofiel: Lector Functiecode: 0101

Functieprofiel: Lector Functiecode: 0101 Functieprofiel: Lector Functiecode: 0101 Doel Zorgdragen voor de ontwikkeling en uitvoering van praktijkgericht onderzoek, uitgaande van de strategische speerpunten van de HU en de maatschappelijke relevantie,

Nadere informatie