SEKSUELE VORMING IN ONDERWIJSMETHODEN VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS KRITISCH ONDER DE LOEP!

Transcriptie

1 SEKSUELE VORMING IN ONDERWIJSMETHODEN VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS KRITISCH ONDER DE LOEP!

2

3 SEKSUELE VORMING IN ONDERWIJSMETHODEN VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS KRITISCH ONDER DE LOEP! Utrecht, 15 mei 2013 Auteurs: Yuri Ohlrichs, Ineke van der Vlugt, Robert van de Walle Projectnummer: NL0414SO 2013 Rutgers WPF

4

5 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voor het voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! Inhoudsopgave: Voorwoord 1 1 Toelichting begrippen en de rol van het voortgezet onderwijs Seksualiteit, seksuele ontwikkeling en seksuele gezondheid Seksuele vorming en de rol van het voortgezet onderwijs Kerndoelen in het onderwijs en relatie met seksuele vorming 4 2 Onderzoeksmethode Doel en vraagstelling Selectie van onderwijsonderwijsmethoden Methode van screening 8 3 Resultaten van de screening het menselijk lichaam en ontwikkeling Vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie Vriendschap en relaties Seksualiteit Seksuele gezondheid en weerbaarheid Seksuele diversiteit Slotconclusies en aanbevelingen 44 Bijlage 1 Geselecteerde onderwijsmethoden en informatie over het gebruik 51 Bijlage 2 Selectie van de hoofdstukken die gescreend zijn op seksuele vorming 53

6

7 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voor het voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! Voorwoord Tot nu toe ontbreekt het aan een systematisch en actueel overzicht van seksuele vorming in de onderwijsmethoden van het voortgezet onderwijs. Het meest recente overzicht dateert uit TNO heeft toen een beperkte analyse uitgevoerd op zeven reguliere onderwijsmethoden biologie, verzorging en maatschappijleer op de thema s soa, hiv en ongewenste zwangerschap en constateerde een aantal belangrijke leemten (Kocken, 2007). In december 2012 zijn de kerndoelen voor het onderwijs aangepast. De thema s seksualiteit en seksuele diversiteit zijn expliciet opgenomen in de kerndoelen. Hiermee is de vraag opnieuw actueel en relevant hoe deze thema s zijn ingebed in de huidige onderwijsmethoden van het voortgezet onderwijs. Het ontbreken van een actueel overzicht en de aanpassing van de kerndoelen waren voor Rutgers WPF aanleiding om opnieuw een systematische screening te doen op seksuele vorming in de huidige onderwijsmethoden biologie, verzorging en maatschappijleer in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Bij de screening is gebruik gemaakt van de richtlijn seksuele vorming (WHO). In dit rapport treft u een overzicht aan van het inhoudelijke lesaanbod in de onderwijsmethoden op seksuele vorming. Naast een beschrijving van het aanbod treft u per methode de sterke punten en verbeterpunten aan alsook de hiaten die zich hierin voordoen. Het rapport biedt onderwijsuitgevers aanknopingspunten voor verbetering of aanpassing van hun onderwijsmethoden. Het rapport kan ook waardevol zijn voor docenten. Zij moeten zelf immers een keuze maken uit de diverse onderwijsmethoden voor de vakgebieden biologie en/of verzorging. Met dit rapport kunnen zij zien hoe hun onderwijsmethode scoort op seksuele vorming en welke leemtes eventueel aangevuld moeten worden met ander ondersteunend lesmateriaal. In hoofdstuk 1 wordt een toelichting gegeven op de begrippen en visie op seksuele vorming, seksualiteit en seksuele gezondheid van jongeren en de relatie met de kerndoelen. In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksmethode toegelicht alsook de keuze van de onderwijsmethoden. In hoofdstuk 3 zijn de bevindingen opgetekend in algemene en meer specifieke zin. Bij elk domein van seksuele vorming wordt de relevantie toegelicht en per onderwijsmethode worden sterke en verbeterpunten benoemd. Het rapport eindigt met algemene conclusies en aanbevelingen. In de bijlage staat een overzicht van het gescreende onderwijsmateriaal en een overzicht van relevante bronnen en aanvullende lespakketten voor het voortgezet onderwijs. Met dit rapport hopen we onderwijsuitgevers te stimuleren de onderwijsmethoden op onderdelen van seksuele vorming verder te verbeteren en docenten wegwijs te maken in het aanbod rondom seksuele vorming voor het voortgezet onderwijs. Ineke van der Vlugt Programma coördinator Rutgers WPF 1

8

9 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voor het voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! 1 Toelichting begrippen en de rol van het voortgezet onderwijs 1.1 Seksualiteit, seksuele ontwikkeling en seksuele gezondheid Seksualiteit (WHO, 2006) is een centraal aspect van het mens-zijn gedurende het hele leven. Het omvat seks, gender identiteiten, rollen, seksuele voorkeuren, erotiek, plezier, intimiteit en voortplanting. Seksualiteit wordt ervaren en geuit in gevoelens, gedachten, opvattingen, fantasieën, verlangens, attitudes, gedrag, handelingen, rollen en relaties. Seksualiteit wordt geuit in een dynamisch en interactief proces waarin lichamelijk, emotionele en psychosociale factoren, een rol spelen. Kinderen doorlopen vanaf de geboorte verschillende fasen in hun seksuele ontwikkeling. Rond de puberteit doen jongeren hun eerste ervaringen op met verliefdheid en relaties. In de jongste groep van jaar is iedereen wel eens verliefd geweest of heeft verkering gehad. Bijna 48% van de jarigen heeft ervaring met een orgasme, 57 % ervaring met tongzoenen, bijna de helft heeft wel eens gevoeld of gestreeld en 16 % heeft ervaring met geslachtsgemeenschap. De helft van de jongeren heeft op 17 jarige leeftijd ervaring met geslachtsgemeenschap. En de helft dus nog niet (De Graaf, et al, 2012). Jongeren geven zelf betekenis aan seksualiteit, ze vormen eigen waarden en normen en maken zelf bepaalde keuzen. De WHO heeft seksuele gezondheid als volgt gedefinieerd: Seksuele gezondheid is een met seksualiteit verbonden toestand van fysiek, emotioneel en psychosociaal welzijn. Seksuele gezondheid is dus meer dan de afwezigheid van ziekte, disfunctie of zwakte. Seksuele gezondheid biedt een positieve en respectvolle kijk op seksualiteit en seksuele relaties en de mogelijkheid om plezierige en veilige seksuele ervaringen op te doen zonder dwang, discriminatie of geweld. Om seksuele gezondheid te bereiken en te behouden moeten de seksuele rechten van ieder mens worden gerespecteerd, beschermd en uitgevoerd. De seksuele gezondheid van de meeste jongeren in Nederland is redelijk tot goed. Zo beschermen jongeren zich redelijk goed tegen een soa en zwangerschap. Bijna driekwart van de jongeren gebruikt de eerste keer een condoom. Vier van de vijf jongens en meisjes gebruikt altijd anticonceptie. Toch zijn er ook een aantal zorgen: Voor veel kinderen komt de eerste keer seks onverwacht. De jongens beoordelen hun eerste keer positiever dan meisjes. 22 % van de meisjes had achteraf toch liever nog even willen wachten, 29% heeft spijt en 23% vond de eerste keer vervelend. Een op de zes meisjes heeft regelmatig geen zin in seks en een op de vier meisjes heeft nooit of regelmatig een orgasme. Bijna de helft van de meisjes heeft wel eens pijn bij het vrijen en een op de negen regelmatig. Jongens hebben meer last van te snel klaarkomen. Dit geldt voor 20% van de jongens. Jongens zijn gemiddeld 16 jaar als ze uit de kast komen c.q. hun homo of biseksuele voorkeur kenbaar maken aan anderen. Meer dan de helft van de jongeren vindt het niet goed als twee jongens met elkaar vrijen. Als hun beste vriend of vriendin homo is zou 12% van de jongens en 4% van de meisjes een punt zetten achter de vriendschap. 17% van de meisjes en vier procent van de jongens is wel eens gedwongen om iets te doen of toe te laten op seksueel gebied. Ruim zeven procent van de meisjes en ruim twee procent van de jongens heeft wel eens geslachtsgemeenschap gehad tegen haar of zijn wil. Jonge starters en meisjes hebben vaker last van vervelende ervaringen met seks. Laag opgeleide jongeren, gelovige jongeren en jonge starters lopen meer kans op soa, ongewenste zwangerschap en seksuele dwang.(de Graaf et al, 2012). 3

10 1.2 Seksuele vorming en de rol van het voortgezet onderwijs Niet alle leerlingen in het voortgezet onderwijs beschikken over voldoende kennis en vaardigheden om seksueel gezonde keuzen te maken. De seksuele opvoeding thuis is soms gebrekkig of is te laat gestart. Ouders vinden het soms een lastig onderwerp of voelen zich niet deskundig. Voor veel jongeren is de school een belangrijke en betrouwbare informatiebron. 90% Van de jongeren zegt op school informatie gekregen te hebben over seksualiteit. Vooral anticonceptie, condooms, soa, voortplanting en zwangerschap zijn veelbesproken onderwerpen op school. Minder aandacht krijgen thema s als verliefdheid en relaties, homoseksualiteit, het aangeven van wensen en grenzen, maagdelijkheid, seks in de media en waar je terecht kunt voor vragen en problemen over seks. Uit onderzoek blijkt dat jongeren deze informatie op school met gemiddeld 6,6 waarderen. Als de leerlingen informatie krijgen over seksualiteit gebeurt dit meestal tijdens de lessen biologie (vier op de vijf jongeren) en of verzorging (twee op de vijf jongeren). Een kwart geeft aan dat er op bij hen op school speciale lessen of projecten waren en 7% kreeg informatie via maatschappijleer (De Graaf, 2012). Argumenten om in het voortgezet onderwijs aandacht te besteden aan seksuele vorming: Thema s als gezondheid, functies van het lichaam, voortplanting, veranderingen in puberteit, seksualiteit en seksuele diversiteit maken onderdeel uit van de kerndoelen. Jongeren zijn nieuwsgierig naar seksualiteit, gaan relaties aan en experimenteren met seksualiteit. Seksuele vorming biedt betrouwbare informatie en tools om seksueel gezonde keuzen te kunnen maken. Belangrijke pedagogische steunpilaren zijn verdwenen. Jongeren hebben behoefte aan duidelijke kaders over seksuele normen en waarden. In seksuele vorming leren jongeren o.a. respectvol met elkaar om te gaan. Informele bronnen zoals ouders, leeftijdgenoten of media spelen een belangrijke rol maar zijn niet altijd toereikend. De informatie en de beelden zijn soms eenzijdig, niet respectvol of onjuist. Seksuele vorming kan deze beelden tegenspreken, corrigeren en nuanceren. Onderzoek laat zien dat er zorgen zijn over de seksuele gezondheid van de jeugd. Seksuele vorming sluit aan bij de seksuele ontwikkeling en leefwereld van jongeren, draagt bij aan preventie en bevordert het maken van seksueel gezonde keuzen. 1.3 Kerndoelen in het onderwijs en relatie met seksuele vorming De kerndoelen zijn richtinggevend voor de invulling van het onderwijs en het verplicht de scholen in de leerstof hieraan aandacht te besteden. De kerndoelen hebben betrekking op de onderbouw. De school heeft echter de vrijheid om zelf te bepalen hoe ze de kerndoelen concreet vorm geeft in vakken, projecten en leergebieden. De school is vrij in haar keuze van onderwijsmethoden. Voor een aantal kerndoelen is een curriculum uitgewerkt. Dit is vooralsnog niet het geval voor het kerndoel waarin het thema seksualiteit en seksuele diversiteit is benoemd. Er zijn ook geen eindtermen benoemd voor deze thema s in de bovenbouw. In dat geval zou er sprake kunnen zijn van een doorlopende leerlijn of verticale samenhang. De huidige kerndoelen zijn geordend in zeven domeinen. Voor seksualiteit en seksuele vorming zijn de twee domeinen Mens en maatschappij en Mens en Natuur het meest relevant. In de volgende kerndoelen voor het voortgezet onderwijs is een duidelijke relatie te leggen met seksualiteit: Kerndoel 34: De leerling leert hoofdzaken te begrijpen van bouw en functie van het menselijk lichaam, verbanden te leggen met bevorderen van lichamelijke en psychische gezondheid en daarin een eigen verantwoordelijkheid te nemen. 4

11 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! Kerndoel 36: De leerling leert over zorg en leert zorgen voor zichzelf en anderen en zijn omgeving, en hoe de veiligheid van zichzelf en anderen in verschillende leefsituaties wonen, leren, werken, uitgaan, verkeer, positief kan beïnvloeden. Kerndoel 43: De leerling leert over overeenkomst, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. Onlangs (december 2012) is kerndoel 43 op basis van een motie van D 66 definitief aangepast met als toevoeging seksualiteit en diversiteit, met name seksuele diversiteit. De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen, met daarbij aandacht voor seksualiteit en diversiteit, met name seksuele diversiteit. OCW, september 2012 Een duidelijke toelichting op het thema seksualiteit en seksuele diversiteit ontbreekt vooralsnog. In de toelichting op de aanpassing van de kerndoelen door voormalig minister Van Bijsterveldt, staat seksuele weerbaarheid en preventie van seksueel geweld wel genoemd als belangrijk aandachtspunt maar in de uiteindelijke formulering is dit beperkt gebleven tot seksualiteit en seksuele diversiteit. Naast de kerndoelen kent het onderwijs ook een aantal algemene karakteristieken die ook relevant is voor seksualiteit, seksuele weerbaarheid en seksuele diversiteit. Zo is het van belang dat een leerling leert in een uitdagende, veilige en gezonde leeromgeving. Dit betekent bijvoorbeeld dat er binnen en om de school geen sprake mag zijn van seksuele intimidatie of homonegatief gedrag. Deels kan dit worden tegengegaan door duidelijke omgangsregels en toezicht maar ook door educatie in de vorm van seksuele vorming. 5

12

13 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voor het voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! 2 Onderzoeksmethode 2.1 Doel en vraagstelling Doel: inzicht krijgen in het onderwijsaanbod seksuele vorming in een aantal veel gebruikte onderwijsmethoden in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Seksuele vorming verwijst naar de richtlijn seksuele vorming zoals vastgesteld door de WHO. Er is expliciet gekozen voor onderwijsmethoden in de onderbouw omdat de recent aangepaste kerndoelen hierop betrekking hebben. In de eerste fase (onderbouw) zijn alle leerlingen verplicht deze vakgebieden te volgen. In de tweede fase kunnen zij op basis van hun profiel andere keuzen maken. Seksuele vorming wordt nu vooral aangeboden in de vakgebieden biologie, verzorging en/of maatschappijleer. Er bestaat vooralsnog geen apart vakgebied seksualiteit of seksuele vorming. Met name de onderwijsmethoden uit deze vakgebieden zijn op seksuele vorming gescreend. Voor de onderbouw zijn onderwijsmethoden bestudeerd voor alle onderwijstypen (VMBO, HAVO en VWO). Vraagstelling: De volgende vraagstelling is leidend geweest voor de screening: Welke thema s relevant voor seksuele vorming, komen in de verschillende onderwijsmethoden aan bod voor leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs? Welke competenties op niveau van kennis, attitude en vaardigheden zoals vermeld in de richtlijn seksuele vorming, komen aan bod in de betreffende onderwijsmethoden? Wat zijn conclusies per domein van seksuele vorming? Wat zijn in het bijzonder sterke punten en verbeterpunten per onderwijsmethode? Welke algemene conclusies en aanbevelingen kunnen worden geformuleerd? 2.2 Selectie van onderwijsonderwijsmethoden Allereerst is de website leermiddelenplein.nl van SLO doorzocht, die een database bevat met in Nederland gebruikte leermiddelen. Hierbij is gezocht op lesmethodes voor de onderbouw vmbo (b/k/g/t), havo en vwo voor de vakken biologie, verzorging en maatschappijleer. Dit zijn de meest voor de hand liggende vakken waarin seksualiteit en seksuele vorming aan bod komen. Het doorzoeken van leermiddelenplein.nl leverde een eerste lijst op van relevante onderwijsmethoden. Vervolgens zijn een aantal criteria vastgesteld om de methoden te selecteren. Bij de selectie zijn de volgende criteria gehanteerd: Veel gebruikt met een relatief groot marktaandeel Direct leverbaar en landelijk beschikbaar Nederlandstalig Gedrukte schriftelijke leerling materialen Recent ontwikkeld (vanaf 2007) Aangeboden binnen vakgebied biologie, verzorging en/ of maatschappijleer (of combinatiemethode) Op basis van een enquête naar de meest gebruikte biologiemethoden in het voortgezet onderwijs (2007, Bio-nieuws) bleek dat drie methoden verreweg het meest gebruikt werden in vmbo, havo en vwo namelijk: Biologie voor jou, Nectar en Biologie Actief. Samen leken zij een marktaandeel van ongeveer 90% te hebben. De methode Biologie Actief bleek beperkt leverbaar en viel daarom af. Engelse vertalingen van Nederlandstalige methoden voor TTO (bijvoorbeeld Your biology) vielen eveneens af. De belangrijkste marktleiders zijn methoden Biologie voor jou (+ de variant Biologie en verzorging voor jou) en Nectar. 7

14 Het vak biologie wordt de laatste jaren ook in combinatie aangeboden met andere vakken zoals natuur- en scheikunde binnen het vakgebied mens en natuur. Er wordt dan vaak een opsplitsing gemaakt waarbij biologie en verzorging worden samengevoegd en natuurkunde, scheikunde en techniek. Voor biologie en verzorging zijn aparte combinatiemethoden ontwikkeld. Dit is een nieuwe ontwikkeling. Hiervoor zijn Explora, Vita en Bekijk het! geselecteerd. Voor maatschappijleer zijn er geen vakgebieden in de onderbouw. Er is wel een leergebied mens en maatschappij waarin verschillende vakken zijn samengevoegd. Maatschappijleer is vooral een vak in de bovenbouw waar docenten vaak hun eigen materialen voor ontwikkelen. Verzorging bleek nauwelijks nog als apart vak te bestaan, behalve in vmbo-b en vmbo-k. De volgende methoden zijn vervolgens geselecteerd voor de screening: Vakgebied biologie/verzorging: 1. Biologie voor jou, Malmberg, 6e druk, vierde oplage Biologie en verzorging voor jou, Malmberg, 2e druk, Nectar, Noordhoff, 3 e editie, 2007 (1) Vakgebied mens en natuur: 4. Explora, Noordhoff, 2011(2) 5. Vita, Malmberg, 1e druk, tweede oplage (jaar onbekend) 6. Bekijk het!, Nijgh Versluys 1 e druk, 2006 (3) Van deze methoden zijn de leerwerkboeken, bronnenboeken, activiteitenboeken voor leerlingen aangeschaft en gescreend. Omdat aanvullende digitale materialen in een aantal gevallen niet leverbaar bleken of nog in ontwikkeling waren, is besloten ons te beperken tot gedrukte materialen. Ook docentenmaterialen zijn niet meegenomen omdat ze in de meeste gevallen geen inhoudelijke of vakdidactische adviezen bevatten. Van de methode Nectar is inmiddels een 4e editie verschenen. Deze is iets uitgebreider en behandelt ook het thema loverboys. Deze kon echter niet meer in de analyse worden meegenomen. De Biologie-Verzorging versie van Explora wordt ook gebruikt binnen het vak Verzorging. Aangezien de inhoud dezelfde is, is deze niet meer apart vermeld in de screening. Biologie Interactief (behorend bij Bekijk Het) is niet meegenomen in de analyse omdat deze editie onlangs is herzien en ook (meer) is gericht op de bovenbouw van het VO. 2.3 Methode van screening Om de onderwijsmethoden te screenen is vooraf een scoresysteem opgesteld. Hierbij is gebruik gemaakt van de richtlijn seksuele vorming (WHO Regional Office for Europe & Bundeszentrale für gesundheitliche Aufklärung, 2010; Nederlandse bewerking Van der Vlugt, 2011). Deze richtlijn is door experts uit Westerse landen in samenwerking met de WHO Regional Office voor Europa en het Duitse centrum voor gezondheidsvoorlichting BZgA opgesteld. In de richtlijn zijn op basis van de seksuele ontwikkelingsfasen van kinderen en jongeren relevante competenties op niveau van kennis, attitude en vaardigheden benoemd voor seksuele vorming. Deze competenties zijn gegroepeerd rondom zes relevante domeinen (zie a t/m f). Hierbij is iets afgeweken van de richtlijn. De domeinen seksuele rechten en sociale en culturele aspecten zijn hierbij niet meegenomen omdat deze onvoldoende geëxpliciteerd waren in de richtlijn. De domeinen waarop de onderwijsmethoden zijn getoetst betreffen: a. Het menselijk lichaam en ontwikkeling b. Vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie c. Vriendschap en relaties d. Seksualiteit e. Seksuele gezondheid en weerbaarheid 8

15 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! f. Seksuele diversiteit (deze is apart toegevoegd en omvat een combinatie van competenties uit andere domeinen) Om de onderwijsmethoden inhoudelijk te kunnen screenen is gebruik gemaakt van een scoresysteem met relevante competenties zoals die in de WHO/BZgA richtlijn beschreven zijn voor de leeftijdsfasen 9-12 jaar en jaar. De leeftijdsfase jaar komt overeen met de biologische leeftijd van leerlingen in de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Twee medewerkers van Rutgers WPF hebben onafhankelijk van elkaar alle onderwijsmaterialen systematisch geanalyseerd en in een tabel aangekruist welke competenties van de domeinen in de desbetreffende lesmethode aan bod komen. De twee onafhankelijke scores zijn daarna naast elkaar gelegd; bij eventuele verschillen van mening is consensus gezocht en is de score aangepast. Zo werd voorkomen dat de score van een methode slechts op het oordeel van één persoon zou berusten. Het was niet mogelijk om bij de scores een gradatie van meer of minder aan te brengen. Hiervoor verschilt de opzet en inhoud van de onderwijsmethoden te veel van elkaar. De scores op het domein zijn voor alle zes de afzonderlijke methodes in één matrix geplaatst. Zo wordt per domein inzichtelijk gemaakt wat het onderwijsaanbod is in de verschillende methoden en welke hiaten zich voordoen op de verschillende competenties. Per domein wordt de relevantie beschreven en op basis van de screening een algemene conclusie en aanbeveling gedaan. Vervolgens worden van elke onderwijsmethode opvallende sterke punten en verbeterpunten beschreven. 9

16

17 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voor het voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! 3 Resultaten van de screening Hieronder wordt schematisch weergegeven welke onderwerpen op niveau van kennis, attitude en vaardigheden in de zes geselecteerde onderwijsmethoden aan bod komen. 11

18 Geen van de geanalyseerde onderwijsmethoden behandelt alle competenties van alle domeinen uit de richtlijn seksuele vorming. Geen enkele methode scoort op alle drie de type competenties. Bij alle onderwijsmethoden ligt het zwaartepunt op kennisoverdracht. De ontwikkeling van attitudes en vaardigheden komt minder aan bod terwijl deze voor daadwerkelijke gedragsverandering het meest relevant zijn. In de meeste methoden krijgt de lichamelijke ontwikkeling, geslachtsfuncties en de voortplanting aandacht alsook de risico s van seksueel ongezond gedrag zoals soa en zwangerschap. Dit geldt in 12

19 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! veel mindere mate voor de thema s binnen het domein vriendschap en relaties en de onderwerpen seksueel geweld of seksuele dwang binnen het domein seksuele gezondheid en weerbaarheid -. Ook ontbreekt informatie over hulp- en steunmogelijkheden bij vragen en problemen rondom relaties en seksualiteit. In Vita en Bekijk het komen de verschillende competenties rondom seksuele vorming het meest aan bod. Echter hiermee kunnen we nog geen oordeel geven over de kwaliteit van het geboden aanbod. Bevindingen screening per domein: Hieronder worden alle domeinen apart eruit gelicht en de bevindingen toegelicht per methode. 3.1 het menselijk lichaam en ontwikkeling Dit domein wordt beschreven in de volgende hoofdstukken: Bekijk het! Bronnenboek 2 LWOO/B Werkboek 2 LWOO/B Thema 26 Je kan me wat! Werkboek 2 LWOO/B Thema 27 Verliefd en dan? Bronnenboek 2 KGT Werkboek 2 KGT Thema 26 Je kan me wat! Werkboek 2 KGT Thema 27 Verliefd en dan? Bronnenboek 2 THV Werkboek 2 THV Thema 26 Je kan me wat! Werkboek 2 THV Thema 27 Verliefd en dan? Biologie & Verzorging Voor Jou Leerwerkboek 1 VMBO-BK Thema 1 Kennismaken Basisstof Leerwerkboek 2 VMBO-BK Thema 1 Je Uiterlijk, Basisstof Leerwerkboek 3 VMBO-BK Thema 1 Relaties en Seksualiteit Basisstof Handboek 1 VMBO-KGT Thema 1 Kennismaken Basisstof Handboek 2 VMBO-KGT Thema 1 Je Uiterlijk Basisstof Werkboek 2 VMBO-KG: Thema 1 Je Uiterlijk Basisstof Handboek 3 VMBO-KGT Thema 1 Relaties en Seksualiteit 13

20 Handboek 1 HAVO.VWO Thema 1 Je Uiterlijk Basisstof Handboek 2 HAVO.VWO Thema 1 Je Uiterlijk, Basisstof Werkboek 2 HAVO.VWO Thema 1 Relaties en Seksualiteit Handboek 3 HAVO.VWO Thema 1 Je Uiterlijk Biologie Voor Jou Leerwerkboek 1b VMBO-BK Thema 6 Voortplanting Basisstof Handboek 1b VMBO-KGT Thema 6 Voortplanting Basisstof Handboek 1b VMBO-T HAVO.VWO Thema 6 Voortplanting Basisstof, Extra Basisstof Handboek 1b HAVO.VWO Thema 6 Voortplanting Basisstof Explora Leerwerkboek 2 VMBO-Basis Module 8, Puberteit en Seksualiteit Leerboek 2 VMBO-KGT Module 8, Puberteit en Seksualiteit Activiteitenboek 2 VMBO-KGT Module 8, Puberteit en Seksualiteit Leerboek 2 HAVO/VWO Module 8, Puberteit en Seksualiteit Activiteitenboek 2 HAVO/VWO Module 8, Puberteit en Seksualiteit Nectar Leerwerkboek 2 VMBO-Basis Hfdst. 11 Puberteit, Leerboek 2 VMBO-KGT Hfdst. 11 Je verandert Activiteitenboek 2b VMBO-KGT Hfdst. 11 Je verandert Leerboek 2 HAVO/VWO Hfdst. 11 Je verandert Activiteitenboek 2b HAVO/VWO Hfdst. 11 Je verandert Vita Handboek Module 10 Voortplanting VMBO BK Jij en de ander Werkboek Module 10 Voortplanting VMBO BK Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting VMBO KGT Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting VMBO KGT Jij en de ander Werkboek Module 10 Voortplanting HAVO/VWO Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting HAVO/VWO Jij en de ander Toelichting relevantie domein het menselijk lichaam en ontwikkeling: Dit thema is relevant voor de onderbouw VO omdat voor veel kinderen vanaf het 10 e jaar de puberteit start. In deze fase worden de secundaire geslachtskenmerken zichtbaar, groeit de puber uit tot volwassen lengte en kan hij/zij zich voortplanten. De start van de puberteit vindt bij meisjes gemiddeld plaats op de leeftijd van 10,5 jaar (spreiding 9-12 jaar).bij jongens start de puberteit gemiddeld bij 11 jaar (spreiding 9-13 jaar). De puberteit begint met een groot aantal lichamelijke veranderingen. De aandacht voor het eigen lichaam en dat van anderen neemt in deze fase toe, evenals de seksuele gevoelens van aantrekkingskracht. Hierdoor voelen pubers zich vaak onzeker over hun lichaam en uiterlijk. Ze vragen zich af of hun eigen lichaam wel aantrekkelijk of normaal is en vergelijken zich met anderen. Veranderingen in hormoonspiegels zorgen voor wisselende gevoelens, waardoor pubers het ene moment ontzettend boos of verdrietig kunnen zijn en het andere moment blij en uitgelaten. In de puberteit vindt ook een aantal veranderingen in de hersenen plaats dat gevolgen heeft voor het psychologisch functioneren. Zo is het gebied in de hersenen dat belangrijk is voor controle, sturing en rationele afwegingen nog niet goed georganiseerd. Vroege adolescenten (tot ongeveer 14 jaar) hebben daarom grote behoefte om dingen te ontdekken, maar reageren nog vrij impulsief, zonder de risico s van de keuzes die ze maken te overzien. Niet alle kinderen zijn goed op de hoogte van deze veranderingen en weten wat de impact kan zijn op hun psychosociaal welzijn. Ze zijn nog erg beïnvloedbaar en gevoelig voor geseksualiseerde en 14

21 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! geïdealiseerde (schoonheids-)beelden in de media omdat zij bezig zijn hun (seksuele) identiteit te ontwikkelen. Uit onderzoek blijkt dat dit bij meisjes vaak gepaard gaat met onzekerheid over het eigen lichaam en bij jongens over seksueel presteren. En het kijken naar seksueel getinte en seksestereotype beelden - zoals pornofilmpjes of clips met expliciete seksuele inhoud vertoont volgens onderzoekers grote samenhang met de ontwikkeling van seksestereotiepe opvattingen en seksuele (grensoverschrijdende) gedragingen van jongens en meiden. Als jongeren te weinig inzicht krijgen in de achtergrond van deze seksestereotype en sterk seksueel getinte beelden en geen tegenwicht wordt geboden, zullen dergelijke beelden meer geaccepteerd worden en doorwerken in het zelfbeeld en de dagelijkse omgang tussen de seksen. Aandacht voor de diversiteit in groei en ontwikkeling tussen jongeren in de puberteit en de verschillende manieren waarop zij deze veranderingen ervaren, kan leerlingen steunen bij het vormen van een positief zelfbeeld Algemene conclusie Uit de screening van genoemde onderwijsmethoden op dit domein blijkt dat de kennis over de lichamelijke ontwikkeling ruim aandacht krijgt (K1 t/m K4). Daarbij ligt de focus vooral op lichamelijke veranderingen in de puberteit, kennis van de geslachtsorganen, menstruatiecyclus, zaadlozing en de verandering van de secundaire geslachtskenmerken. In alle methoden wordt het belang van intieme hygiëne genoemd. Over de emotionele en sociale veranderingen in de puberteit en de variëteit hierin, wordt weinig informatie aangereikt. De invloed van geseksualiseerde beelden in de media op zelfbeeld komt niet aan bod Algemene verbeterpunten De methoden zouden meer aandacht kunnen besteden aan de sociaal emotionele aspecten van de veranderingen in de puberteit en de invloed hiervan op het eigen zelfbeeld en welzijn. Er zou meer aandacht besteed kunnen worden aan het woordgebruik bij veranderingen in het lichaam, geslachtsorganen, menstruatie en eerste zaadlozing. Ook de acceptatie van diversiteit van geslachtskenmerken zou bij een paar methoden wat meer aandacht behoeven. Er zou meer aandacht moeten zijn voor de geïdealiseerde en geseksualiseerde beelden via media of omgeving. Om acceptatie van hun eigen (veranderende) lichaam en gevoelens te stimuleren, is het bijvoorbeeld belangrijk dat leerlingen weten dat veel ideaalbeelden gemanipuleerd zijn en het ideale lichaam voor ieder verschilt en nauwelijks bestaat Sterke punten per methode Bekijk Het! (leerjaar 2) K1: in het Werkboek 26 KGT staat een extra oefening over intieme hygiëne voor jongens en meisjes K2: In Bronnenboek KGT aandacht voor ontwikkeling eigen smaak, belang van vriendschap en emoties in puberteit. Dit ontbreekt in de andere versies van deze methode. K2: Er is aandacht voor verschillen in het verloop van de puberteit en daarmee samenhangende seksuele ontwikkeling. Zo wordt er in het onderdeel over de natte droom op gewezen dat ongeveer de helft van de jongens nooit een natte droom heeft. Er worden verschillende ongemakken beschreven die meisjes kunnen ervaren tijdens de menstruatie waarbij wordt opgemerkt dat deze per persoon en per cyclus kunnen verschillen K3: In het hoofdstuk mannelijke en vrouwelijke voortplantingsorganen is er aandacht voor jongens- en meisjesbesnijdenis; zowel de verschillende soorten (vrouwen)besnijdenis als de religieuze- en andere motieven daarvan worden genoemd K4: In het Bronnenboek THV is een apart hoofdstuk Puberteit & Gevoelens opgenomen, met daarin aandacht voor opstandig- en onzekerheid, verliefd zijn, seksuele gevoelens en masturberen. Daarbij worden een homo- en biseksuele voorkeur toegelicht. In de tekst wordt opgemerkt dat het voor jongeren lastig kan zijn voor deze gevoelens uit te komen omdat er in hun familie en omgeving een (religieus) taboe op rust. 15

22 V3: bij het beschrijven van de verschillende gevoelens die jongeren (kunnen) ervaren in de puberteit, wordt (summier) aangegeven wat de invloed hiervan kan zijn op gedrag. Bijvoorbeeld dat pubers door onzekerheid last kunnen hebben van huilbuien of woede-uitbarstingen en dat de mening van vrienden andere leeftijdgenoten belangrijker voor hen wordt. A1: werkvorm 8 LWOO/B laat leerlingen stelling nemen in diverse uitspraken over mannen- en vrouwenbesnijdenis, met aandacht voor sociaal-culturele aspecten hiervan Biologie en Verzorging Voor Jou / Biologie Voor Jou (onderbouw, leerjaar niet specifiek benoemd) K1: Naast maandverband en tampons worden in deze methodiek ook soft-cups genoemd als hygiënische maatregel bij ongesteldheid. Dit middel is nog niet erg bekend in Nederland. K2: In de versies voor VMBO-T, HAVO en VWO van Biologie Voor Jou worden in de extra basisstof naast lichamelijke veranderingen ook geestelijke en sociale veranderingen beschreven K3: Duidelijk geïllustreerde informatie over maagdenvlies, waarover vaak (nog) heel veel misverstanden bestaan bij jongeren. K3: Mannen- en vrouwenbesnijdenis komt aan de orde, evenals de motieven om dit te (laten) doen (cultuur, geloof). K3: Er wordt stilgestaan bij een paar veelvoorkomende misverstanden over het vrouwelijk orgasme, waaronder het idee dat vrouwen tijdens de geslachtsgemeenschap vooral klaarkomen door penetratie. In de methodiek wordt onderscheid gemaakt tussen vaginaal en clitoraal hoogtepunt. A1: Er wordt aandacht besteedt aan het feit dat het ideale lichaam niet bestaat A1: In Havo/VWO, VMBO KGT 2 aandacht voor verschillen in uiterlijk, karakter en uitstraling met aandacht voor (sub)culturele en sociale uiterlijke kenmerken en waarden en normen hierover. Ook wordt er informatie gegeven over kleding, uiterlijke verzorging, lichaams- versieringen en plastische ingrepen zoals borstvergroting. Daarbij wordt benadrukt dat ieder een keuze kan maken die bij hem of haar past en dat ieder hiervoor eigen motieven heeft. De bijbehorende werkvormen stimuleren bewustzijn van en discussie over uiterlijke verschillen en persoonlijke voorkeur. A1: Benoemd wordt dat het een misverstand is dat penisgrootte bepalend is voor de mate van seksueel plezier. Explora (leerjaar 2) K2: VMBO een extra hoofdstukje informeert leerlingen over verschillende emotionele veranderingen in de puberteit met daarbij aandacht voor stemmingswisselingen en de tip om met de huisarts te gaan praten als je daar erg veel last van hebt. In HAVO/VWO versie staat in plaats daarvan een stukje over de ontwikkeling van hersenen in de puberteit, de gevolgen voor emotionele ontwikkeling hiervan en effecten van alcohol op puberhersenen en -gedrag voor K2: illustratie in versie HAVO/VWO maakt duidelijk dat veranderingen voor iedere jongen en meisje op een ander moment gebeuren Nectar (leerjaar 2) K2: aandacht voor de psychosociale veranderingen in de puberteit. Er wordt stil gestaan bij het losmakingsproces van ouders en behoefte om bij de groep te horen. Vita (Onderbouw, leerjaar niet gespecificeerd) K1: de informatie over lichaamshygiëne tijdens de menstruatie is voorzien van duidelijke tekeningen die het gebruik van maandverband en tampons illustreren K2: aandacht voor lichamelijke, emotionele en sociale veranderingen in de puberteit K2: in deze methode wordt benadrukt dat lichamelijke en psychosociale veranderingen met verschillen per persoon; iedereen verandert in zijn of haar eigen tempo. K3: duidelijke illustratie van het maagdenvlies met informatie over het belang van maagdelijkheid in diverse culturen 16

23 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! K3: methode beschrijft verschillende vormen van vrouwenbesnijdenis en illustreert daarmee de diversiteit in seksuele normen en waarden. Dit thema wordt overigens niet behandeld in de HAVO/VWO-versie K4: relatief veel informatie over het orgasme bij jongens en meisjes Verbeterpunten per methodiek Bekijk Het! (leerjaar 2) K1: geen informatie of werkvorm rondom intieme hygiëne voor jongens en meisjes in de LWOO/ B en THV versies van deze methode K4: Na de beschrijving van de natte droom en masturberen, volgt in dit hoofdstuk een alinea over seksueel geweld. Dit onderwerp past niet in deze context K4: Het thema homoseksualiteit komt aan de orde in de tekst over de natte droom en past niet goed in deze context Ontbrekende onderdelen: V1, V2 Biologie en Verzorging Voor Jou / Biologie Voor Jou (onderbouw, leerjaar niet specifiek benoemd) K2: de beschrijving van de puberteit betreft vooral lichamelijke aspecten waarbij emotionele, psychologische en sociale veranderingen nauwelijks alleen inde VMBO-T, HAVO en VWO versies worden genoemd, K3: De culturele betekenis van maagdelijkheid wordt niet genoemd bij de beschrijving van het maagdenvlies, zoals het koppelen van behoud van maagdelijkheid tot aan het huwelijk en seksuele eer van de vrouw (en haar familie). Een bewijs voor maagdelijkheid wordt ontleend aan het bloeden na de eerste geslachtsgemeenschap. Veel jongeren denken onterecht dat het maagdenvlies dan scheurt en dat alle meisjes bloeden tijdens of direct na hun ontmaagding. Ontbrekende onderdelen: V1 Explora (leerjaar 2) K1: informatie over het maagdenvlies, maagdelijkheid of ontmaagding ontbreekt Ontbrekende onderdelen: V1, V2, V3, A1 Nectar (leerjaar 2) Geen opmerkingen Ontbrekende onderdelen: V1, V2, V3, A1 Vita (Onderbouw, leerjaar niet gespecificeerd) Zowel jongens als meisjes worden geadviseerd speciale zeep te gebruiken voor het reinigen van hun geslachtsdelen. Het gebruik van zogenaamde intieme zeep of lotion is niet nodig. Ontbrekende onderdelen: V1, V2, V3, A1 17

24 3.2 Vruchtbaarheid, voortplanting en anticonceptie Dit domein wordt beschreven in de volgende hoofdstukken: Bekijk Het! Bronnenboek 2 LWOO/B Werkboek 2 LWOO/B Thema 27 Verliefd en dan? Bronnenboek 2 KGT Werkboek 2 KGT Thema 27 Verliefd en dan? Bronnenboek 2 THV Werkboek 2 THV Thema 27 Verliefd en dan? Biologie & Verzorging Voor Jou Leerwerkboek 3 VMBO-BK Thema 1 Relaties en Seksualiteit. Basisstof Handboek 3 VMBO-KGT Thema 1 Relaties en Seksualiteit, Basisstof Handboek 3 HAVO.VWO T Thema 1 Relaties en Seksualiteit, Basisstof Biologie Voor Jou Leerwerkboek 1b VMBO-BK Thema 6 Voortplanting Basisstof, Extra Basisstof Handboek 1b VMBO-KGT Thema 6 Voortplanting Basisstof, Extra Basisstof, Verrijkingsstof Handboek 1b VMBO-T HAVO.VWO Thema 6 Voortplanting Basisstof Handboek 1b HAVO.VWO Thema 6 Voortplanting Basisstof Explora Leerwerkboek 2 VMBO-Basis Module 8, Puberteit en Seksualiteit Leerboek 2 VMBO-KGT Module 8, Puberteit en Seksualiteit Acitiviteitenboek 2 VMBO-KGT Module 8, Puberteit en Seksualiteit Leerboek 2 HAVO/VWO Module 8, Puberteit en Seksualiteit Acitiviteitenboek 2 HAVO/VWO Module 8, Puberteit en Seksualiteit 18

25 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! Nectar Leerwerkboek 2 VMBO-Basis Hfdst. 11 Puberteit, Hfdst. 12 Voortplanting Leerboek 2 VMBO-KGT Hfdst. 11 Je verandert, Hfdst. 12 Voortplanting Activiteitenboek 2b VMBO-KGT Hfdst. 11 Je verandert, Hfdst. 12 Voortplanting Leerboek 2 HAVO/VWO Hfdst. 11 Je verandert, Hfdst. 12 Voortplanting Activiteitenboek 2b HAVO/VWO Hfdst. 11 Je verandert, Hfdst. 12 Voortplanting Vita Handboek Module 10 Voortplanting VMBO BK Jij en de ander Werkboek Module 10 Voortplanting VMBO BK Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting VMBO KGT Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting VMBO KGT Jij en de ander Werkboek Module 10 Voortplanting HAVO/VWO Jij en de ander Handboek Module 10 Voortplanting HAVO/VWO Jij en de ander Relevantie domein voortplanting en gezinsplanning; Om ongewenste zwangerschap en jong ouderschap te voorkomen is aandacht voor de voortplanting, anticonceptiemethoden, belang van veilig vrij-gedrag en effectief anticonceptiegebruik essentieel. Lang niet alle jongeren zijn goed geïnformeerd hierover. Uit Seks onder je 25 ste (De Graaf, 2012) komt naar voren: 40% van alle jongeren weet niet dat een meisje ook zwanger kan worden als een jongen niet klaarkomt tijdens de geslachtsgemeenschap. 19% van de jongens en 16% van de meisjes die een zwangerschap nu erg zouden vinden maakt inconsequent of geen gebruik van voorbehoedsmiddelen. 12% van de seksueel ervaren meisjes heeft ooit de morning-afterpil gebruikt. In de afgelopen jaren zijn 11 van de 1000 meisjes (15-19 jaar) ongepland zwanger geraakt. Er zijn groepen jongeren die minder veilig vrijen: o Jonge starters (leeftijd van hun eerste geslachtsgemeenschap ligt rond 12/13 jaar o Laag opgeleide meisjes o Turkse meisjes o Marokkaanse jongeren o Islamitische jongeren o Christelijke meisjes voor wie het geloof (zeer) belangrijk is Het informeren van jongeren over voortplanting en anticonceptiemiddelen is onvoldoende om veilig vrij-gedrag te stimuleren. Een goede risico-inschatting, een positieve houding ten aanzien van anticonceptie en vrij veilig gedrag draagt bij aan preventie. Zo blijkt uit Seks Onder Je 25 e (2012) dat 1 op de 10 seksueel actieve meiden geen voorbehoedsmiddelen gebruikt, omdat ze denkt dat deze slecht zijn voor hun gezondheid. Ook genderrolopvattingen zijn van invloed op al of niet anticonceptie gebruik. Zoals de opvatting dat jongens of meisjes met een condoom op zak uit zijn op seks. Of dat meiden de pil slikken omdat ze graag seks willen hebben. Vooroordelen maar ook misverstanden over de werking van anticonceptie kunnen ertoe leiden dat jongeren afzien van veilig vrijen. Bij veel jongeren ontbreekt het aan vaardigheden om condooms en anticonceptie effectief te gebruiken. Bij de pil en het condoom is het risico op falen het hoogst. Daarnaast is het van belang dat jongeren communicatieve vaardigheden ontwikkelen om anticonceptie bespreekbaar te maken met de partner. Denk bijvoorbeeld aan strategieën om een weigerachtige partner ervan te overtuigen toch een condoom te gebruiken of samen een soa- en hiv test te doen alvorens onbeschermd te gaan vrijen. Een zwangerschap voorkomen is een gedeelde verantwoordelijkheid. Jongeren met een ambivalente kinderwens, een beperkt toekomstperspectief en geringe zelfbeheersing lopen een groter risico op een ongeplande of onbedoelde zwangerschap. Aandacht 19

26 voor de voor- en nadelen van jong- ouderschap alsook hulp na onveilige seks of ongewenste zwangerschap, zijn onderwerpen die aan bod moeten komen Algemene conclusie inhoudsanalyse Uit de inventarisatie van de onderwijsmethoden op dit domein blijkt dat de inhoud vooral is gericht op kennisoverdracht en dat de meeste competenties aan bod komen in alle methoden. Het minst aan bod komt het ontwikkelen van standpunten rondom anticonceptie, veilig vrij gedrag, jong ouderschap en abortus. De methodieken bevatten duidelijke illustraties van het gebruik en of werking van anticonceptiemiddelen, de menstruatiecyclus, de bevruchting, de ontwikkeling van het embryo en het verloop van de zwangerschap en bevalling Algemene verbeterpunten K2: Het ontbreekt bij de meeste methoden aan informatie over het gebruik, de voor- en nadelen van de anticonceptiering, -pleister en prikpil. Besteedt aandacht aan alle anticonceptiemethoden met een duidelijke illustratie. K2: Niet alle methoden geven informatie over fun-condooms en de onveiligheid van deze middelen K2: De praktische informatie over het doen van een zwangerschapstest ontbreekt bij de meeste methoden. K2: Het ontbreekt aan informatie over wat jongeren kunnen doen als anticonceptie faalt of als ze niet in staat zijn anticonceptie adequaat en consequent te gebruiken. In de meeste methoden ontbreekt belangrijke informatie over effectief condoomgebruik, het CE veiligheidskeurmerk en de houdbaarheidsdatum op de verpakking of over het veilig bewaren van condooms K2: In enkele methoden komt een korte omschrijving van abortus aan bod, in anderen ontbreekt deze volledig. Het is wenselijk ook informatie op te nemen over keuzemogelijkheden na onveilige seks of een ongewenste zwangerschap en hoe het proces van besluitvorming verloopt. K4: Ook ontbreekt informatie over de voor- en nadelen van een tienerzwangerschap of jong ouderschap. K4: Er ontbreekt informatie over de lichamelijke emotionele/psychologische kanten van zwangerschap. Naast positieve gevoelens kan een zwangerschap ook gepaard gaan met negatieve gevoelens zoals somberheid, onzekerheid e.d. en veranderingen in de relatie teweeg brengen. Ook rondom ouderschap kunnen twijfels zijn over de opvoedcapaciteiten en de combinatie van werk/ carrière, zorg en ouderschap. K4: In methoden waar de bevalling wordt beschreven staat vooral informatie over de biologische aspecten maar wordt geen informatie gegeven over de (in)spanning en pijn tijdens de bevalling. K4: In de meeste methoden ontbreekt informatie over hulp- en advies na een ongewenste of onbedoelde zwangerschap. Bijvoorbeeld waar kunnen ze een zwangerschapstest kopen, hoe ziet een zwangerschapstest eruit en waar kun je de morning-afterpil krijgen. K6: In enkele methoden is de informatie over vruchtbaarheid tijdens de menstruatie mogelijk verwarrend. Het is bij veel jongeren niet bekend dat een meisje ook tijdens de menstruatie zwanger kan worden. De kans op bevruchting is dan weliswaar een stuk kleiner dan tijdens andere dagen van de menstruatiecyclus maar theoretisch beschouwd is deze zeker niet gelijk aan nul. In geen van de geanalyseerde methoden wordt dit vermeld. K6: Bij effectief gebruik van anticonceptiemiddelen, zouden de leerlingen (kort) kunnen worden geïnformeerd over mogelijke oorzaken van anticonceptie falen. Bijvoorbeeld doordat jongeren niet goed weten hoe ze een weigerachtige partner kunnen overtuigen van condoomgebruik, doordat ze onder invloed van drank of drugs nonchalant(er) zijn, of omdat ze te laat na een stop week met de pil beginnen, de pil soms vergeten, e.d. 20

27 Seksuele vorming in onderwijsmethoden voortgezet onderwijs, Rutgers WPF, 2013 kritisch onder de loep! K8: In de methoden is zeer weinig informatie te vinden over hardnekkige mythen onder jongeren over anticonceptiemiddelen, zoals bijv. het misverstand dat de pil leidt tot gewichtstoename of (na lang gebruik) tot onvruchtbaarheid. V2: De communicatieve vaardigheden zoals onderhandelen over condoom- of anticonceptiegebruik en vaardigheden voor effectief condoomgebruik komen niet of nauwelijks aan bod. V2: Het ontbreekt in een aantal methoden aan essentiële informatie om verantwoorde keuzen te maken. De combinatie van pil- en condoomgebruik wordt in de meeste methoden niet expliciet genoemd als optimale bescherming tegen soa en ongewenste zwangerschap. A1: Geen van de methoden benoemt expliciet de gezamenlijke verantwoordelijkheid van beide partners om ongewenste zwangerschap te voorkomen Sterke punten per methodiek Bekijk Het! (leerjaar 2) K1: opgemerkt wordt dat meisje al voor eerste menstruatie in verwachting kan raken. K6: informatie over alternatieven bij verminderde vruchtbaarheid zoals IVF, KI. K6: informatie over effect van roken, alcohol, drugs en medicijnen op de zwangerschap en geboorte van kind. K7: Extra opdracht 6 LWOO/B vraag leerlingen twee moeders te interviewen over hun bevalling. Daardoor kunnen ook andere dan alleen biologische aspecten van zwangerschap en bevalling aan de orde komen. A2 Opdracht 24 LWOO/B laat leerlingen nadenken hoe het voor hen zou zijn als het niet lukt kinderen te krijgen. Biologie en Verzorging Voor Jou /Biologie Voor Jou (onderbouw, leerjaar niet specifiek benoemd) K2/K5: Duidelijke illustraties van anticonceptiemiddelen, bevruchting, ontwikkeling embryo en bevalling. K2: Uitgebreide beschrijving van pilgebruik en mogelijke bijverschijnselen. Daarbij wordt opgemerkt dat gebruik van de anticonceptiepil menstruatiepijn en bloedverlies kan beperken. K2: in de VMBO-KGT, VMBOT, HAVO en VWO versies staan pil en condoom beschreven in de basisstof, andere anticonceptiemethoden staan in de verrijkingsstof. K5/A2: Goede, feitelijk informatie over abortus waarbij ook wordt stilgestaan bij het feit dat het voor veel vrouwen een moeilijke beslissing kan zijn en dat de meningen over abortus verdeeld zijn. K2: in de versie VMBO-KGT, VMBO-T.HAVO.VWO van Biologie Voor Jou wordt met een schema duidelijk gemaakt tot wanneer de verschillende noodmaatregelen tegen ongewenste zwangerschap kunnen worden genomen, gerekend vanaf de eerste dag van de laatste menstruatie. 21

28 Explora (leerjaar 2) K2: goed-geïllustreerde informatie over verschillende anticonceptiemiddelen en het gebruik daarvan, inclusief zwangerschapstest, aangevuld met instructies. In VMBO-KGT versie ook informatie over zwangerschapsecho. K2: in een werkvorm kunnen leerlingen oefenen met het omdoen van een condoom rond een kunstpenis of ander voorwerp met aandacht voor veilig gebruik. K2: informatie over fun condooms en de onveiligheid hiervan. K3: informatie over lichamelijke en emotionele symptomen van zwangerschap. K7: in HAVO/VWO werkboek een werkvorm over IVF. V1: de illustraties geven duidelijk het verband weer tussen menstruatiecyclus, (vrouwelijke) vruchtbaarheid en bevruchting. V2: in VMBO-KGT versie een illustratie over wat te doen bij het vergeten van de pil in week 1, 2 of 3 van de cyclus. Nectar (leerjaar 2) K1: Duidelijke tekening met instructies voor gebruik mannencondooms. K1: Uitgebreide informatie over het vrouwencondoom en over de beperkte veiligheid van fun-condooms met illustratie van diverse soorten. K3: Er is een apart kader met informatie over lichamelijke en emotionele veranderingen als symptoom voor zwangerschap. Vita (Onderbouw, leerjaar niet gespecificeerd) K2: geeft een overzicht van onbetrouwbare voorbehoedsmiddelen zoals periodieke onthouding, aangevuld met adviezen in geval van ongewenste zwangerschap. K2: adviseert het gebruik van pil en condoom voor optimale bescherming tegen ongewenste zwangerschap en besmetting met soa of hiv. K2: in een werkvorm doen leerlingen een vergelijkend warenonderzoek van de consumentenbond. In een extra kader staat uitgebreide informatie over het kunnen beoordelen van de veiligheid van condooms aan de hand van het CE-keurmerk. K6: informatie met verschillende argumenten om een onwillige partner te overreden toch een condoom te gebruiken. V2: in VMBO-KGT versie van het werkboek illustratie over wat te doen bij het vergeten van de pil in week 1, 2 of 3 van de cyclus. A2: een werkvorm waarin leerlingen moeten zorgen voor een ei alsof het een baby om zich bewust te worden van de verantwoordelijkheden en taken die horen bij (tiener-) ouderschap. A2: de VMBO versies bevatten een werkvorm met stellingen over abortus. Leerlingen leren hier hun mening te ventileren en te onderbouwen met argumenten Verbeterpunten per methodiek Bekijk Het! (leerjaar 2) K1: Beweerd wordt dat een vrouw alleen zwanger kan raken tijdens de twee dagen rondom de ovulatie. Dat is onjuist; de kans dat een vrouw op andere dagen van haar cyclus zwanger wordt, is beduidend kleiner maar niet gelijk aan nul. K2: Onduidelijke afbeeldingen van vrouwencondoom en Nuvaring. Ontbrekende onderdelen: K4, K6, V1, V2, A1, A3. Biologie en Verzorging Voor Jou / Biologie Voor Jou (onderbouw, leerjaar niet specifiek benoemd) K1: In het hoofdstuk over geboorteregeling wordt beweerd dat de vruchtbare periode een dag na de ovulatie stopt. Dit is onjuist. Ontbrekende onderdelen: K4, K6, A1, A3. Explora Geen opmerking. 22