Inleiding. Voorstelling Jeugd en Seksualiteit vzw. Tips rond begeleidingshouding. Algemeen Veiligheid Richtlijnen gepast reageren Echtheid en rolmodel

Transcriptie

1 LESMAP ROND VERLIIEFDHEIID,, ZWANGERSCHAP EN HOLEBII

2 Inleiding Voorstelling Jeugd en Seksualiteit vzw Tips rond begeleidingshouding Algemeen Veiligheid Richtlijnen gepast reageren Echtheid en rolmodel Aan de slag in de klas Korte uitgewerkte methodieken per graad Ander educatief materiaal om mee aan de slag te gaan Educatieve spelen Publicaties Online

3 Met het pakket Verliefdheid, zwangerschap en holebi' maken jongeren kennis met relaties en seksualiteit in hun dagelijkse leven. Relaties en seksualiteit zijn dynamisch gebeurtenissen van en tussen mensen. Zonder voorbij te gaan aan de mogelijke gevaren van seksueel gedrag, willen we in dit lespakket vooral aandacht hebben voor de prettige en verrijkende kant van relaties en seksualiteit. Genieten, respect en engagement zijn hierbij sleutelbegrippen. Dit lespakket wil op twee manieren de kracht van jongeren versterken: door het zelfvertrouwen, het zelfbeeld en de weerbaarheid van jongeren te vergroten en door hen instrumenten aan te bieden die hen op hun weg van dienst kunnen zijn. Met deze instrumenten bedoelen we informatie (kennis), vaardigheden (kunde) en attitudes (zijn). Zo krijgen jongeren de kans om te komen tot een plezante en verantwoordelijke beleving van relaties en seksualiteit. Het lespakket bestaat uit een handleiding voor de begeleider met tal van methodieken.

4 Jeugd en Seksualiteit vzw Jeugd en Seksualiteit vzw is een informatie- en vormingsdienst die kinderen, jongeren en hun begeleiders correcte informatie over relaties en seksualiteit wil bieden. Jeugd en Seksualiteit vzw richt zich naar het onderwijs door: het organiseren van vorming rond relaties en seksualiteit het ontwikkelen van educatieve spelen, materialen en informatiedragers rond relaties en seksualiteit om dit thema makkelijker met kinderen en jongeren te bespreken het begeleiden van scholen en leerkrachten rond het thema relaties en seksualiteit. Jeugd en Seksualiteit vzw hanteert in al haar activiteiten een: Open en positieve houding tegenover jongeren: Jongeren hebben hun eigen bekommernissen, meningen, gevoelens en verlangens. ns. Jeugd en Seksualiteit vzw wil aansluiten bij hun leefwereld en beschouwt hen als volwaardige gesprekspartners. Open en positieve houding tegenover seksualiteit: De prettige en verrijkende kant van seksualiteit wordt benadrukt zonder blind te zijn voor de gevaren en risico s. Genieten, respect en engagement zijn hierin sleutelbegrippen.

5 Algemeen - Tijdens de les is het de bedoeling dat er zonder taboes gepraat wordt over relaties en seksualiteit. Er zijn dan ook geen juiste of foute antwoorden! - Het kan gebeuren dat de jongeren met specifieke vragen naar de leerkracht toekomen. Als leerkracht wordt men niet verondersteld op alle vragen een antwoord te hebben. Communiceer duidelijk naar de groep toe dat je geen antwoord hebt op alle vragen. Wanneer je zelf als leerkracht het antwoord op een vraag niet weet dan kan je de jongere uitleggen dat je tegen de volgende les het antwoord zal opzoeken of dat ze zelf de vraag anoniem via de website van Jeugd en Seksualiteit kunnen stellen aan een medewerker. - Baken je grenzen af als begeleider. Begeleiders hebben soms angst om rond relaties en seksualiteit te werken in de klas omdat ze denken dat jongeren persoonlijke vragen gaan stellen. Maar niemand zegt dat je op deze vragen moet antwoorden. Bepaal zelf waar je wel of niet een antwoord op geeft, geef duidelijk aan waar je grenzen liggen, maar respecteer ook de grenzen van je leerlingen. - Maak afspraken aan het begin van de les voor de veiligheid. Je kan hiervoor de Pickasoll regels gebruiken. Pickasoll - Privacy: Wat hier verteld wordt, is vertrouwelijk en blijft binnen de groep. We vertellen niets door. - Ik-vorm: We praten over onszelf, onze gevoelens en ervaringen, meningen. We zijn open en eerlijk. - Cultuur: We hebben respect voor de verschillende culturele achtergronden. - Kies: Kies wat je vertelt en wat niet. Je hoeft niet iets te vertellen als je niet wil. - Actief: Wees actief in wat we gaan doen, je hoeft niet af te wachten tot iemand anders iets doet. - Seksueel actief: Dit is niet enkel met iemand naar bed gaan, seks zit in je hoofd en in je gevoelens. We hebben het over alle vormen van seks en iedereen kan erover meepraten. - Oriëntatie: Mensen kunnen heteroseksueel, homoseksueel, lesbisch of biseksueel zijn. - Lachen/Luisteren: Lachen is belangrijk, uitlachen kan niet. Luisteren is ook belangrijk, niet alleen praten.

6 Veiligheid Een vormingsklimaat voor relationele en seksuele vorming in een open en ontspannen sfeer Toen ik mijn eerste en enige seksles kreeg, kwam de schooldokter plots op de proppen. Ik had die man nog maar twee keer gezien, telkens in het toenmalige PMS-centrum voor het bekende medisch onderzoek. Hij kwam binnen in onze klas en begon droog zijn uitleg. Het woord penis valt en de klas proestte het uit van het lachen. Hij negeerde professioneel onze reactie en ging gewoon verder. Gestommel en gebabbel werden onmiddellijk in de kiem gesmoord en afgedaan als onrespectvol. Vragen. Nee, meneer, wij weten alles al. De les straalde een bepaalde gêne uit. En wat verwacht je dan als iedereen op het einde van de les een condoom mee naar huis krijgt? Dat we die behoedzaam zouden wegsteken en bewaren in ons nachtkastje? No way, opblazen, 23 exemplaren in één keer en heel de speelplaats lachen Relationele en seksuele vorming (rsv) wordt vaak gezien als een lastige en zware onderneming waar toch ernstig moet mee omgegaan worden. Toch kan rsv ook synoniem zijn voor aangename gesprekken, leuke momenten van uitwisseling in een open en ontspannen sfeer waar er mag en kan gelachen worden. Lachen dat niets te maken heeft met weglachen, uitlachen, misplaatste moppen of cynisme. Het gaat over ruimte creëren voor echte humor, luchtigheid en ontspannenheid. Hoe kan je als begeleider een open en ontspannen sfeer scheppen waar deelnemers zich op hun gemak voelen en kunnen vertellen wat ze willen? Of anders gezegd: hoe maak je dat mensen zich veilig en betrokken genoeg voelen om mee deze sfeer te maken? Ons uitgangspunt is een positieve en open houding tegenover seksualiteit en tegenover jongeren. Een vormingsklimaat kan je omschrijven als de algemene sfeer waarin een vorming zich afspeelt en die de kans dat deelnemers iets leren, vergroot of verkleint. Kijk naar het voorbeeld van de inleiding. Er hangt een bepaalde sfeer. De deelnemers voelen zich niet op hun gemak. Misschien omdat ze nog nooit over seksualiteit praatten in de klas of omdat ze zich onwennig voelen bij de schoolarts die de vorming geeft. Deze begeleider weet duidelijk geen raad met de sfeer. Hij bestraft het lachen, vermijdt vragen en interactie en negeert de onwennigheid met condooms. Willens nillens beperkt hij zich tot het overbrengen van de inhoud. Er ontstaat een geforceerd vormingsklimaat.

7 Richtlijnen voor een ontspannen vormingsklimaat Volgend schema bekijkt hoe een begeleider het vormingsklimaat ten goede kan beïnvloeden. Er zijn vier elementen die een vormingsklimaat bepalen: de deelnemers, de begeleider, de inhoud en het proces dat zich tussen de vorige drie afspeelt. Elke begeleider verhoudt zich op een welbepaalde manier tot deze vier elementen. We zullen deze relaties stap voor stap bekijken. Relatie begeleider-deelnemersdeelnemers - Inschatten van de doelgroep - Groepssamenstelling - Ruimte voor ervaringen en meningen - Respecteren en bewaken van de grenzen van deelnemers - Fysische veiligheid Relatie begeleider-zichzelf - Bewust van eigen visie tov seksualiteit - Werkvorm - Onbevangen, aanaardende en onthechte houding - Authenticiteit - Eigen effectiviteit Relatie begeleider-inhoudinhoud - Onderwerp goed introduceren - Zelf op de hoogte zijn - Omgaan met lachen - Soepel omgaan met voorbereiding Relatie begeleider-proces - Logische opbouw - Belang van ijsbrekers en opwarmers - Aanpassen van opwarmers aan eigen programma - Groep bestaat uit individuen - Van individu naar één groep - Van subgroepjes naar één groep Fig.: De vier elementen die een begeleider moet onderhouden tijdens een vorming De uitdaging bestaat er in om op elke as (zie schema) veiligheid te creëren. Veiligheid creëren gebeurt in de eerste plaats in functie van de deelnemers: procesmatige veiligheid, psychische veiligheid en fysische veiligheid. Maar dat alleen is niet genoeg om een gevoel van ontspannenheid te krijgen. Naast de deelnemers is het belangrijk dat ook de begeleider ontspannen is. Dat kan alleen als de begeleider zich op zijn gemak voelt bij de deelnemers, maar ook bij zichzelf, bij de inhoud en bij het proces. Uiteraard is er een grote samenhang tussen deze vier elementen. Ze zijn niet los van elkaar te begrijpen. De relatie begeleider-deelnemersdeelnemers Jongeren die een vorming volgen over seksualiteit kunnen zich erg onwennig voelen. Ze voelen zich onzeker, zijn bang dat ze zich belachelijk gaan maken of dat anderen hen belachelijk zullen maken. Om deze spanning weg te nemen, hebben de deelnemers nood aan veiligheid. De begeleider zal die

8 veiligheid pas kunnen creëren als hij of zij aansluiting vindt bij de deelnemers. Enkele tips om de betrokkenheid op de deelnemers te bevorderen. Inschatten van de doelgroep Rsv gebeurt meestal in groep. Al bestaat een groep uit verschillende individuen, toch zal de vorming afgestemd worden op de groep als een soort eenheid. Daarvoor is het belangrijk dat de begeleider zich rekenschap geeft van de kenmerken van deze specifieke groep. Wat bindt de deelnemers? Wat zijn de gezamenlijke kenmerken van de individuen in deze groep? Leeftijd, sociale achtergrond, hobby s en interesses, schoolse context enz. kunnen elementen zijn die de deelnemers aan elkaar binden. Vanuit deze gemeenschappelijke pelijke kenmerken kan de begeleider proberen in te schatten wat de gemiddelde verwachtingen, behoeften en gevoeligheden zijn die in deze groep leven. Kinderen van elf hebben andere behoeften dan jongeren van veertien. Mensen die al tien jaar samen in de jeugdbeweging zijn, vragen een andere aanpak dan een nieuwe klasgroep. Jongens in een instelling hebben andere gemeenschappelijke kenmerken dan meisjes in een +13-groep. Uiteraard kan de begeleider op voorhand alleen een algemene inschatting maken. Die zal wellicht tijdens de vorming zelf bijgesteld moeten worden. Groepssamenstelling voor ogen houden Een groep heeft een zekere eenheid, maar binnen elke groep bestaat er ook verscheidenheid. Mensen verschillen qua temperament en stijl, ze hebben andere opvattingen en overtuigingen, andere wensen en motieven. Een begeleider van relationele en seksuele vorming zal ook rekening moeten houden met verschillen in seksuele rijpheid, seksuele ervaring en seksuele voorkeur. Een deelnemer zal zich maar echt veilig voelen wanneer de begeleider hem of haar ook als individu blijft zien, niet alleen als een element van de groep. Ruimte om ervaringen en meningen te delen In een vorming is het belangrijk om ruimte te laten voor de eigen invulling en inbreng door de deelnemers. Ervaringen en meningen zijn altijd in een of andere mate herkenbaar voor de luisteraars. Daarom is uitwisseling van essentieel belang. Uitweiden over iets wat de deelnemers bezighoudt, maar niet voorzien was in het programma is vaak geen verloren moeite. Concrete verhalen zeggen soms meer dan theoretische uiteenzettingen of vage begrippen. Wanneer deelnemers zich herkennen in ervaringen van andere deelnemers, heeft dit een positief effect op de onderlinge betrokkenheid. Het werkt ontspannend om te weten dat anderen bijvoorbeeld ook met onzekerheid zitten. Daardoor wordt het makkelijker jezelf open te stellen en zelf ervaringen te delen.

9 Voor elke begeleider is het zoeken naar een juist evenwicht tussen ruimte geven en grenzen bewaken. Nochtans hebben ze elkaar nodig om te bestaan. Deelnemers zullen niets persoonlijk vertellen als ze nog niet op hun gemak zijn. Omgekeerd is er ook geen veilige sfeer als de deelnemers niets zeggen. Het is dus voortdurend zoeken naar de balans. Als het gesprek te anekdotisch dreigt te worden, is het aan de begeleider om het gesprek weer te structureren en terug te brengen naar de leervraag en de mogelijke antwoorden daarop. Rrespecteren en bewaken van grenzen van deelnemers Soms ontstaat er tijdens een vorming een bepaalde alde openheid om persoonlijke verhalen te vertellen. Dit is een gevolg van een goed klimaat. Respecteren van grenzen van deelnemers houdt in dat er op zulke momenten geen druk gelegd wordt om iets te moeten vertellen. Een deelnemer behoeden om dingen te vertellen waar hij later spijt van krijgt, is een belangrijke taak van de begeleider. Aandacht voor fysieke veiligheid Lichamelijk comfort draagt bij tot meer ontspanning. De deelnemers aan een vorming zullen zich beter kunnen focussen op de inhoud als ze in een comfortabel lokaal zitten met voldoende (zit)plaats, lucht en licht. Vormingen met actieve onderdelen houden ook meer risico s in. Het is aan de begeleider deze tot een minimum te herleiden. De relatie begeleider-inhoud Als een begeleider de inhoud beheerst en hier ontspannen kan mee omgaan, vergroot dit het gevoel van veiligheid bij de deelnemers. Een begeleider die als bekwaam ervaren wordt, boezemt vertrouwen in bij de deelnemers. Wij schetsen hieronder hoe ontspannen en open met de inhoud kan worden omgegaan. Het onderwerp goed introduceren De manier waarop een thema wordt aangebracht, bepaalt dikwijls de participatiegraad van de deelnemers. De begeleider kan nieuwsgierigheid opwekken en de deelnemers motiveren door een korte en duidelijke uiteenzetting te geven over wat volgt. Door enkele vragen te citeren waarop de deelnemers een antwoord zullen krijgen, geef je hen het gevoel dat ze echt iets gaan leren. Deelnemers elnemers voelen zich ook veiliger wanneer ze goed weten wat er precies van hen verwacht wordt. In de inleiding zegt de begeleider dus niet alleen wat er aan bod zal komen, maar ook hoe er gewerkt

10 zal worden. Als deelnemers duidelijk weten dat ze vragen mogen stellen of dat het de bedoeling is dat ze ook hun eigen mening verwoorden, dan zullen ze dit ook sneller doen. Zelf op de hoogte zijn Hoe meer kennis van zaken de begeleider heeft, hoe meer ontspannen hij met de inhoud kan omgaan. Het is eenvoudiger om de kern uit een gesprek te halen en op vragen helder en klaar te antwoorden wanneer je thuis bent in de materie. Deelnemers verwachten niet dat hun begeleider alles weet, maar wel dat hij of zij meer dan gemiddeld onderlegd is. Het gaat daarbij eerder over je expertise laten blijken als het nodig is, dan in uitgebreide uiteenzettingen je kennis ten toon te spreiden. Omgaan met lachen Mensen in groep lachen om verschillende redenen. Niet altijd wordt er gelachen omdat iets grappig is. Mensen lachen uit ongemak of uit sociale druk, omdat iedereen lacht. Mensen lachen om hun zenuwachtigheid te verbergen. Mensen lachen omdat ze weerstand voelen of willen protesteren tegen iets wat ze niet leuk vinden. Lachen is iets wat mensen doen om een bepaalde band te scheppen of een gevoel te uiten: ze interageren met elkaar. Er is in een vorming een belangrijke taak weggelegd voor de begeleider om met lachen om te gaan. Eerst en vooral is er een taak weggelegd om een sfeer te scheppen waarin lachen een plaats kan krijgen. Het is niet verplicht om te lachen maar het kan. Blok het zeker niet af. Een grappige situatie of een spitsvondige opmerking van een deelnemer positief benaderen, geeft een heel ander gevoel dan dit als een storing te bekijken. Vervolgens moet een begeleider kunnen achterhalen waar het lachen vandaan komt. In het lachen zitten immers signalen waarmee de begeleider rekening moet houden. Toegegeven, over een thema als seksualiteit is het bij momenten moeilijk om aan te voelen wanneer de deelnemers het onderwerp niet serieus nemen of wanneer ze lachen uit onwennigheid. Maar beiden kunnen nuttig blijken om informatie uit te halen: welke aanpak gebruik ik om maximale betrokkenheid te krijgen. Zo geeft lachen uit ongemak aan dat er wat meer plaats en ruimte moet gegeven worden. Misschien zijn de vragen te direct of hebben de deelnemers nood aan een tragere opbouw. Als er bijvoorbeeld bij het stellen van een vraag steevast gegiecheld wordt en men het antwoord ontwijkt, is het aangeraden om even van onderwerp te veranderen. Het gesprek een andere richting uitsturen, haalt dan wat druk van de ketel.

11 Naast het feit dat spieren hun kracht verliezen als we hardop lachen, is het ook mentaal ontspannend en vermindert het stress. Het geeft de deelnemers het gevoel een leuke vorming te beleven, zonder dat het grappig hoeft te zijn. Soepel omgaan met de voorbereide inhoud In een vorming kan het gesprek soms afwijken van het vooropgestelde programma. De openheid om dieper in te gaan op niet voorziene thema's, vergroot de betrokkenheid. Tenminste als de interesse vanuit de hele groep blijkt. Als deze interesse genegeerd wordt, bestaat het gevaar dat deelnemers afhaken. Inspelen op situaties die zich voordoen tijdens de vorming beïnvloedt de ontspannen sfeer gunstig. De relatie begeleider-zichzelf Een begeleider kan niet los van zijn eigen persoon een vorming begeleiden, hij is zelf ook een speler op het vormingsveld. Zijn eigen visie en houding hebben invloed op de sfeer van de vorming. Ook hier zijn tips te geven om op dit gebied meer openheid en ontspannenheid te creëren. Bewust worden van je eigen visie tegenover seksualiteit en die verder ontwikkelen. Iedereen heeft zijn eigen achtergrond en ervaringen die bepalen hoe je tegen seksualiteit aankijkt. In gesprekken worden deze verschillen tussen mensen duidelijk. Een begeleider die een zicht heeft op zijn eigen visie op seksualiteit en relaties, zal zich veiliger en meer zelfbewust voelen bij discussies of groepsgesprekken. Het is gemakkelijker om anderen te begeleiden en in hun zoeken naar wat zij belangrijk vinden als je je eigen waarden en normen kent. Een eigen visie is trouwens geen statisch gegeven. Door met het thema bezig te zijn, wordt je visie scherper gesteld. Denken, praten en omgaan met seksualiteit is een dynamisch proces, voortdurend in ontwikkeling. Kies de werkvorm waar je jezelf goed bij voelt Het is van belang dat de begeleider in zijn gekozen werkvormen gelooft en dat hij ze haalbaar vindt. Een werkvorm die gedragen wordt, zal overtuigender worden voorgesteld en de groep kunnen enthousiasmeren.

12 Een onbevangen, aanvaardende en onthechte houding Een begeleider zal zich rustiger en meer ontspannen voelen in een groep naarmate hij minder gedreven is om jongeren kost wat kost te veranderen of te bekeren. en. Een onbevangen houding betekent dat een begeleider echt kan luisteren naar jongeren zonder te vertrekken vanuit één of ander vooroordeel over hoe jongeren zijn of over hoe zij zouden moeten zijn. Wat zij te zeggen hebben is waardevol en moet niet noodzakelijk gecorrigeerd worden. Het heeft te maken met het aanvaarden van hun waarden en normen, hun leefwereld als boeiend kunnen zien, hoe ver die ook afstaat van de eigen belevingswereld. Een begeleider straalt rust uit wanneer hij zich thuis voelt bij zijn eigen overtuiging en zich tegelijk niet bedreigd voelt door andere overtuigingen. Het kunnen loslaten van de drang of het plichtsgevoel om de anderen te 'verheffen' vraagt een zekere onthechting van de begeleider. Het ideaal is een begeleider die veel ruimte creëert om te leren, die uitnodigt tot betrokkenheid, zonder zich te fixeren op een of ander leerresultaat. Wat jongeren precies meepikken uit een vorming, weet je als begeleider ook nooit echt. Je kan er best op vertrouwen dat wat er doorheen de vorming in beweging gezet werd nog verder zal doorwerken ook al is dat op het moment zelf nog niet zichtbaar. Authenticiteit Authenticiteit heeft te maken met jezelf niet anders voordoen dan je bent. Als begeleider neem je weliswaar een rol op, maar die rol mag niet haaks staan op hoe je jezelf buiten die rol ervaart. Wanneer je een rol moet vervullen die totaal niet past bij hoe je bent, dan krijg je het gevoel onecht te zijn. Een authentieke begeleider daarentegen voelt zich comfortabel in zijn rol vanuit een eigen, originele, eigen-gemaakte gemaakte stijl. Een groep voelt verrassend vlug aan dat de begeleider zomaar een aantal werkvormen kopieert of zich de inhoud of de werkvormen niet eigen heeft gemaakt. Authenticiteit gaat ook over het aannemen van een oprechte houding: echt akkoord zijn met wat je doet, volledig beredeneerd weten wat je doet en zegt. Zomaar blind aanvaarden wat een ander in de plaats van de begeleider beslist, is daarom geen best uitgangspunt. Een begeleider moet de inhoud zich eigen kunnen maken, argumenten kunnen geven waarom de inhoud van belang is, de inhoud kunnen verkopen. Daarom zal een vormingswerker die zelf zijn programma opstelt overtuigender overkomen dan diegene die ingehuurd is om een vooropgestelde inhoud over te brengen.

13 Eigen effectiviteit Terwijl authenticiteit vooral over de houding van een begeleider gaat, heeft het inschatten van de eigen effectiviteit vooral zijn weerslag op het zelfvertrouwen van de begeleider. Jezelf in staat achten een vorming te geven, geloven in de eigen kwaliteiten en vertrouwen op je eigen kennis en kunde is belangrijk. Een vormingswerker moet van zichzelf vinden dat hij of zij over de nodige vaardigheden en kwaliteiten beschikt om een leuke vorming te kunnen geven en dat hij of zij ook effectief een goede vorming zal realiseren. Begeleiders met zelfvertrouwen achten zichzelf ook in staat om eventuele spanningen in de groep te overwinnen. Hun zelfvertrouwen wordt aangevoeld door de deelnemers die op hun beurt meer vertrouwen krijgen in de begeleider. De overtuiging Ik ga het goed doen is geen garantie om het ook effectief goed te doen. Er spelen immers altijd externe factoren mee. Maar omgekeerd is de intentie om het goed te doen wel een voorwaarde voor het slagen van een sessie. Er zijn weinig vormingswerkers die op voorhand zeggen het gaat niet lukken en dan een fantastische vorming geven. De relatie begeleider-proces Hieronder bekijken wij de as waar de begeleider veiligheid kan creëren door aandacht te hebben voor verschillende aspecten van het proces; zodanig dat deelnemers gemakkelijker mee stappen in de sessie en de drempel verlaagd wordt om te participeren. Een groepsproces is geen begrip dat te vatten is in een aantal zinnen. Het is een uitgebreid gegeven dat heel divers kan zijn naargelang de groep waarmee gewerkt wordt. Een proces is onderhevig aan velerlei aspecten van interactie. Kies voor een logische opbouw Een vorming voelt goed en logisch aan als deelnemers het gevoel hebben erin te rollen. Er wordt dus best niet gestart met te spannende, te uitdagende of te ingewikkelde activiteiten. Gaandeweg kunnen er meer uitdagingen in het programma komen, rekening houdend met wat de groep aankan of vraagt. In het middengedeelte van de vorming wordt het thema uitgewerkt en kan er nieuwe informatie gegeven worden. Behoed je voor het aanbrengen van nieuwe dingen bij het afronden van een activiteit. Het belang van ijsbrekers en opwarmers IJsbrekers en opwarmers zijn bedoeld om mensen op hun gemak te stellen. Je kunt dit doen door het spelen van een kennismakingsspel. Maar terughoudendheid bij de deelnemers kan ook weggenomen

14 worden door voldoende tijd te nemen om afspraken te maken of het programma te overlopen. Weten wat je te wachten staat, kan echt een geruststellend gevoel geven. Sommige activiteiten vragen om een aanloop omdat ze anders te bedreigend of te spannend zijn. Een ijsbreker is bedoeld als kennismaking, een eerste contact. Een opwarmer dient eerder om het thema te introduceren. Aanpassen van de opwarmers aan het programma Een serieus onderwerp en bijhorende werkvorm hebben meestal geen speelse opwarmers nodig. Een speelse vorming met veel el uitwisseling heeft meer nood aan ludieke werkvormen met gaandeweg meer inbreng van de deelnemers. Deelnemers kan je verliezen als er een breuklijn is tussen de stijl van de inleiding en de eigenlijke vorming. Bewaken van het eigen programma Het globale programma van een vorming in het achterhoofd houden, helpt de begeleider om bepaalde gesprekken of vragen af te breken wanneer nodig opdat de rode draad bewaard zou blijven. Een duidelijk schema en verloop van de vorming in het hoofd hebben, draagt zeker bij tot ontspannen omgaan met tijd. Een groep bestaat uit individuen De begeleider staat in relatie met elk van de deelnemers van een vorming. En elke deelnemer staat op zijn beurt in relatie met elk ander lid van de groep. Dit zorgt voor een immens kluwen van persoonlijke interactie en de bijhorende gevoelens. Als begeleider is het belangrijk om voor ogen te houden dat een groep een verzameling individuen is. Elk van die individuen heeft een eigen mening en een persoonlijke invulling van de inhoud. Een begeleider moet de deelnemers het gevoel kunnen geven dat de persoonlijke beleving tijdens de vorming erkent wordt. Ontspannenheid voor elke deelnemer bewerkstelligen is eigenlijk rekening houden met elk zijn gevoelens, verlangens en verwachtingen. Daarom dient een begeleider voldoende ruimte te laten om elke deelnemer zijn idee te laten verkondigen, of het nu gaat om een mening, een visie of een ervaring. Het naast elkaar kunnen laten bestaan van meningen en visies is een belangrijke voorwaarde om elk individu van zijn gelijk te bedienen en zal uiteindelijk voor het meeste ontspannenheid zorgen: niemand heeft het gevoel zich te moeten verdedigen t.o.v. een andere mening. Botsende meningen, kunnen misschien aanleiding geven tot conflict. Hierin ligt de taak van een begeleider om meningen niet te beoordelen en nuances te leggen die deelnemers niet zien. Zo schep je een sfeer waarin alle reacties ok zijn. Om plaats te geven voor meningen van iedereen, is het nodig dat de begeleider een goed evenwicht zoekt om deelnemers te pushen iets te zeggen of

15 zich anoniem in de groep houden. Een goede begeleider zal zoeken naar werkvormen die mensen stimuleert hun mening kwijt te geraken zonder het een verplichtend karakter mee te geven. Elk individu in een vorming maakt een bepaald proces door en heeft ook een persoonlijke groeitijd nodig. Deze verschilt van deelnemer tot deelnemer. Van individu naar één groep Een begeleider streeft er best naar om alle individuen te stimuleren om betrokken te zijn op de inhoud. Het is echter een valkuil om te lang individu-gericht te blijven werken. In de beginfase van een vorming is het aangewezen individuen aan te spreken en zeer gericht een aantal mensen opdrachten te geven. De begeleider zorgt voor de lijm tussen de verschillende deelnemers. Maar dit mag niet blijven duren. Het is als begeleider niet altijd goed om een vorming op gang te blijven trekken. Een groep die te sterk afhankelijk is van de tussenkomsten van de begeleider, zal zich als groep niet verder ontwikkelen. De groep zelf moet ook een aantal verantwoordelijkheden krijgen, zoals zelf een groepsgesprek vorm kunnen geven, inhoud te leveren, kritisch te staan t.o.v. elkaar e.a. Een groep zoekt naar samenhang en is op een bepaald niveau toe om de inhoud van de deelnemers te confronteren met groepsnorm. De deelnemers hebben elkaar nodig om verder te komen. Anders krijgt men het gevoel dat de vorming blijft hangen, dat er geen climax is en dat men niet uitgedaagd wordt opvattingen bij te schaven. De deelnemers krijgen met andere woorden geen leerkansen en hebben het gevoel niets bijgeleerd te hebben. Dit is geen goede uitgangssituatie voor de betrokkenheid. Het is als begeleider dus zoeken naar de uitdaging die deelnemers er toe brengen om te groeien, bij te leren, zichzelf te overstijgen in het niveau van voor de sessie. Van subgroepjes naar één groep Wat een grote invloed heeft op het proces van een groep, is het bestaan van subgroepen. Mensen organiseren zich in kleinere groepjes omdat het daar minder moeilijk is zich goed te voelen dan in een grote groep. Met subgroepjes of kliekjes bedoelen we groepjes die spontaan ontstaan. Die subgroepen hebben een bestaansreden en zorgen op zich voor ontspannenheid. De deelnemers kunnen zich even van de grote groep afscheiden en wat meer op hun gemak zijn. Een onderwerp kan zo delicaat zijn dat men eerst compagnons wil vinden om een gezamenlijke visie naar voor te schuiven zodat men niet als individu afwijkt van de groepsnorm. Echter, als deze kliekjes te lang blijven bestaan zonder doorbroken te worden, ontstaat er ook een zeer gedwongen sfeer. Het bestaan van subgroepjes nodigt buitenstaanders niet echt uit om voluit te gaan; het kan botsen met een ander subgroepje; of individuen zeggen hun mening niet meer omdat ze alleen staan tegen een subgroepje.

16 Als begeleider is het belangrijk dat er gewerkt wordt aan de groepssamenhang. Dit werkt later de ontspannenheid in de hand. Het gaat er over om een goeie grens te vinden tussen de persoonlijke leefruimte en het samen-zijn. Het gaat er om zicht te hebben op het relatiepatroon in een groep en het kunnen werken aan verbetering daarvan. Algemeen besluit: "Wie niet kan lachen met ernstige dingen, is geen serieus mens." (F. Auwera) Een vorming over relaties en seksualiteit moet niet zwaarwichtiger aangepakt worden dan een andere vorming. Het is evenmin nodig om extra grappig te zijn. Een leuke vorming begeleiden gaat niet over grappig zijn maar wel over een ontspannen sfeer creëren waarbinnen gelachen mag worden. Vanaf het moment dat mensen voelen dat er mag gelachen worden, moet er niet meer noodzakelijk gelachen worden. Als de zenuwlach en de protestlach plaats ruimen voor de pretlach dan weet je dat de deelnemers ontspannen zijn. Pas dan zullen ze hun schroom laten vallen en echt bijleren. Weten dat ontspannenheid en openheid kan helpen om een goede vorming te krijgen, is een eerste stap. Weten hoe dat te doen is een volgende. In dit artikel hebben we geprobeerd daarvoor wat tips te geven. Een ontspannen vorming begeleiden is geen onbegonnen werk, wel een uitdagende opdracht.

17 Voorbeelden korte methodieken voor in de les We hebben enkele methodieken per graad opgelijst. Natuurlijk kan je sommige methodieken ook al/nog in andere graden gebruiken. Hiervoor reken we op je eigen inschattingsvermogen als leerkracht, jij bent immers degene die je leerlingen het beste kent. 1 ste graad Liefde en Vriendschap Zwangerschap Zintuigengedicht Maak met leerlingen een gedicht dat ze direct moeten invullen zonder na te denken. De leerkracht zegt de volgende zinnen vlug achter elkaar: Liefde voelt als Liefde ruikt als Liefde smaakt als Liefde klinkt als Liefde ziet er uit als Varianten: je kan het woord liefde ook vervangen door vriendschap, verliefdheid, geliefde, seks, Materiaalvariant: op doek schilderen, mondeling laten aanvullen, Uitbeelden Liefde is.. Zoek prenten van de befaamde Liefde is -kalender. Laat leerlingen per 2 uitbeelden wat er op de tekening staat, de andere klasgenoten moeten z snel mogelijk raden wat ze uitbeelden. Taboe Maak kaartjes met daarop het te raden woorden en 5 taboewoorden, die niet mogen gebruikt worden bij het omschrijven van het woord. Verdeel de leerlingen in groepjes. Beurtelings mag iedere groep een persoon aanduiden die het woord omschrijft voor zijn groepsleden. De groep krijgt 2 minuten de tijd om het woord te raden. Als ze het woord niet raden, krijgen de andere groepen de kans. Voorbeeldkaartjes: Bevruchting taboewoorden: zaadcel, eicel, embryo, innesteling,vruchtbaar Zwanger taboewoorden: maandstonden, bevallen, geboorte, baby, verwachten De Bom Op tafel leg je allerlei voorbehoedmiddelen. Eén leerling gaat even naar buiten, de rest van de groep bepaalt welk voorbehoedmiddel de leerling die buiten staat zeker niet mag nemen want dat is de bom. Als de bom bepaald is, mag de leerling terug binnenkomen en moet hij zoveel mogelijk voorbehoedmiddelen van tafel nemen zonder dat hij de bom neemt. Als hij een voorbehoedmiddel neemt, moet hij ook benoemen wat het is. Enkel als hij het juist benoemt, mag hij het bijhouden. Welke leerling verzamelt de meeste voorbehoedmiddelen?

18 Holebi Wereldspel Geef de leerlingen een wereldkaart en laat ze aanduiden in welke landen nog de doodstaf of levenslang geldt als iemand holebi is en welke landen het homohuwelijk toelaten. Je kan de wereldkaart romd homoseksualiteit vinden op Fotospel Zoek foto s van bekende mensen. Leg ze ergens waar alle leerlingen ze kunnen zien. Laat ze dan zelf een foto kiezen. Daarna laat je ze uitleggen wat de reden is dat ze die foto gekozen hebben en of welke geaardheid deze figuur zou hebben. Vraag hen hoe het komt dat ze beslist hebben dat iemand holebi of hetero is. 2 de graad Liefde en Vriendschap Woordenketting De leerlingen zitten in een kring. De leerkracht noemt een beginwoord (vb liefde, zoenen, boezemvriend ). De leerling rechts van de leerkracht noemt vervolgens een woord dat voor hem op één of andere manier iets te maken heeft met het beginwoord. De andere leerlingen volgen. Alle woorden worden op een flap genoteerd. Als alle woorden op de flap staan, wordt de flap opgehangen. De woordenverzameling kan een basis vormen om bijvoorbeeld een gedicht te maken. Vriendschapassociatie Leg een flap papier op tafel en schrijf in het groot het woord vriendschap op. Vervolgens doe je drie keer een ronde. Elke leerling zegt om beurt een woord dat volgens hem hier iets mee te maken heeft. Na drie ronden, kiest elke leerling een woord van de flap (zonder te verklappen aan een ander) en maakt hij hier een beeldje van in klei/plasticine. Wanneer de beeldjes af zijn, worden ze tentoongesteld en worden geraden welk woord geboetseerd is. Daarna kan er verder een groepsgesprek over worden gevoerd. De Zwangerschap Zoek de fout Om niet zwanger te geraken, kan je je best beschermen met voorbehoedmiddelen. Als leerlingen in de les al enige uitleg over de verschillende voorbehoedmiddelen hebben gekregen, kan je het spel Zoek de fout spelen. Verdeel hiervoor de leerlingen in groepjes van 2 à 3, geef ze elk een uitleg op papier van een voorbehoedmiddel. De leerlingen moeten nu aan hun klasgenoten over het voorbehoedmiddel vertellen, maar ze moeten er een fout in steken. De andere leerlingen moeten dan raden wat de fout is. Voorbeelden fouten: vaginale ring moet je om 6 weken vervangen, pil beschermt tegen soa.

19 Wat ben ik? Iedere leerling kiest een woord dat te maken heeft met zwangerschap. Dit woord schrijft men op een post-it en kleeft het op het voorhoofd van de linkerbuur. Als iedereen een post-it op zijn voorhoofd heeft, kan het spel beginnen. Het is de bedoeling zo snel mogelijk te achterhalen wat er op je post-it staat. Dit kan doordat leerlingen aan elkaar ja-nee-vragen stellen. Voorbeelden: noodpil, predictor, over tijd, baby. Holebi Perspectiefwissel Zeg tegen de leerlingen dat binnen 5 minuten hun seksuele geaardheid zal veranderen. Wat zou er dan veranderen in hun leven. Voer een discussie met hen over de veranderingen, maar heb ook oog voor vooroordelen en van waar ze komen. Muziekspel Zoek 10 liedjes en laat ze aan de deelnemers horen, welke zanger/zangeressen zijn holebi en welke hetero, als addertje kan je er ook een transseksuele zanger(es) tussensteken. 3 de graad Liefde en vriendschap Music was my First love Leg een flap centraal al in het lokaal. De leerlingen gaan verspreid rond het papier zitten met penseel en verf binnen handbereik. De leerkracht kondigt het onderwerp liefde aan en laat vervolgens muziek spelen. Maak een compositie van muziek die verschillende sferen oproept (rustige, melancholische, agressieve, romantische, woedende muziek). De leerlingen laten de muziek op zich afkomen en zoeken elk voor zich een antwoord op volgende vraag: Welke gevoelens ivm liefde roept deze muziek op? Zorg dat de verschillende muziekstukjes lang genoeg blijven duren zodat de sfeer kan doordringen. De leerlingen schilderen ondertussen de gewaarwordingen en gevoelens op het grote blad (je kan er ook voor kiezen om elk persoonlijk een blad te geven). Ijs en vuur De leerlingen zitten in een kring. Elke deelnemer krijgt een kaartje met een woord (vb aanmaken, baby, bedriegen, dansen, bloot, dromen, jaloersheid, eenzaam ). Vervolgens wordt een brandende kaars doorgegeven in de kring. In tegenovergestelde richting worden ijsblokjes doorgegeven. Ondertussen vertelt elke leerling of zijn woord een warm, lauw of koud gevoel oproept. Deze woorden worden in kolommen op een flap geschreven. Als alle leerlingen aan de beurt zijn geweest, kan er nog een groepsgesprek plaatsvinden over de woorden en wat de reden is dat ze koud, lauw of warm aanvoelen en of er andere meningen zijn.

20 Zwangerschap Voorbehoedmiddelenquiz Zoek 10 vragen rond zwangerschap en voorbehoedmiddelen waarop de leerlingen waar/niet waar op moeten antwoorden. (De publicatie Beddengoed engoed van Jeugd en Seksualiteit bevat dergelijk quiz). Vb. een goede plaats om condooms te bewaren is je portefeuille? (niet waar, te warm) Improvisatie Geef elke leerling een voorbehoedmiddel. Laat ze het benoemen en ook uitleggen hoe het werkt. Laat ze vervolgens met hun fantasie van het voorbehoedmiddel een totaal ander voorwerp maken (vb een hormoonspiraal wordt een vislijn) en dit gebruiken in een improvisatietheater. Holebi Gedwongen meningen Bij dit spel leren leerlingen discussiëren en zich inleven in anderen. Lees een stelling rond holebi voor. Op de grond liggen antwoorden (akkoord, niet akkoord, twijfel ) waar de spelers achter moeten gaan staan. Er liggen exact aantal antwoorden dan dat er leerlingen zijn, de leerlingen zullen dus vlug moeten lopen als ze achter hun antwoord willen staan. Als hun antwoord niet vrij meer is, zullen ze achter één moeten staan dat misschien niet strookt met hun eigen mening, toch moeten ze zich dan kunnen inleven en argumenteren. Situatie/rollenspel Schotel leerlingen volgende situaties voor of laat ze het spelen in een rollenspel. Hoe zou jij reageren als je begeleider was bij kleuters en je vangt volgend gesprek op tussen 2 kinderen: het ene kind zegt Ik heb 2 mama s, het andere kind reageert Dat kan niet, iedereen heeft altijd een mama en papa Hoe vertel je thuis/vrienden dat je verliefd bent op iemand van hetzelfde geslacht?