Ingestuurde teksten als inspiratiebron voor de gedachtewisseling van 19 mei 2014 van uur

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Ingestuurde teksten als inspiratiebron voor de gedachtewisseling van 19 mei 2014 van 18-21 uur"

Transcriptie

1 Ingestuurde teksten als inspiratiebron voor de gedachtewisseling van 19 mei 2014 van uur Centrale vraag: Welk discussiepunt met betrekking tot het proces van Europese eenwording zou u vanuit filosofisch standpunt aan de orde willen stellen in het gesprek met Herman Van Rompuy? 1

2 Europese eenwording Antoon Braeckman (Politieke filosofie KU Leuven, RIPPLE) Mijn discussiepunt betreft de voorwaarden voor de vorming van een democratische politieke gemeenschap in Europa. Ik zou die kwestie aan de orde willen stellen vanuit drie onderscheiden invalshoeken. 1. De vraag naar de constituerende macht Elke democratie onderstelt op een of andere manier een demos : een politieke gemeenschap die zichzelf als een politieke gemeenschap percipieert en die als dusdanig tegelijk subject en object is van het democratische zelfbestuur. De vraag is: hoe valt zo n Europees demos tot stand te brengen? Momenteel bestaat Europa uit een veelheid van deelstaten (of demoi ), en vandaag zijn het voornamelijk die onderscheiden deelstaten die de eigenlijke constituerende macht vormen (en niet de Europese burgers, ondanks rechtstreekse verkiezingen). Europa is in die zin nog in hoge mate een statenbond, veeleer dan een bondstaat of federale staat. De vraag is daarom: hoe kunnen de onderscheiden demoi van de diverse Europese staten omgesmeed worden tot één Europees (zij het federaal bestuurd) demos? Of acht men zoiets niet noodzakelijk? Zijn er manieren om een volwaardige en duurzame democratie uit te bouwen zonder een appèl aan een eengemaakt Europees demos? 2. Politieke of democratische representatie? Bovenstaande vraag naar een eengemaakt Europees demos zou men kunnen beantwoorden door erop te wijzen dat een gemeenschap, en a fortiori een politieke gemeenschap geïnstitueerd wordt door representatie: doordat iemand spreekt en handelt in naam van die gemeenschap. Concreet zou dat betekenen dat een rechtstreekse politieke representatie van de burgers op Europees niveau (zoals die thans formeel bestaat) in principe zou volstaan om Europa als een eengemaakte politieke gemeenschap tot stand te brengen. Het probleem is echter dat zo n institutie door representatie niet volstaat voor de vorming van een democratische politieke gemeenschap. Politieke representatie is immer niet eo ipso democratisch (cf. bvb. Hobbes). Democratische representatie steunt met name op de actieve participatie van de burger. Een dergelijke participatie is enkel mogelijk a) wanneer de macht leesbaar is, d.i. wanneer de grote conflictlijnen binnen de samenleving voldoende zichtbaar zijn op de politieke scène, zodat de burger (via oordeelsvorming) kan participeren aan het publieke debat. b) Verder is participatie ook alleen maar mogelijk als die conflicterende politieke representaties van wie of wat (in dit geval:) Europa is of zou moeten zijn, publiek contesteerbaar zijn. Met andere woorden, de 2

3 burger moet een duidelijk beeld hebben van de conflicten en posities die op een bepaald moment de politieke machtsverdeling en de bijhorende discussies bepalen, en hij moet tegelijk over een werkbaar en trefzeker kanaal beschikken om ten aanzien van beiden zijn stem te laten horen. Naar Europa vertaald, betekent zulks dat er niet alleen nood is aan actieve en zichtbare Europese politieke partijen met Europese standpunten, maar ook een gedeelde Europese publieke sfeer, mogelijk gemaakt door media die zich richten tot een Europees publiek. Zolang dat niet het geval is, zal de vertegenwoordiging van de burger in het Europese parlement nooit gezien worden als een democratische vertegenwoordiging van de burger als Europese burger, en zal Europa nooit in democratische zin eengemaakt worden. De vraag is dan ook hoe Europa die voor een democratische burgerparticipatie vereiste zichtbaarheid en constesteerbaarheid van de politieke macht zal / kan tot stand brengen? 3. De symbolische dimensie van de publieke macht Een andere vraag is of een politieke gemeenschap überhaupt constitueerbaar is vanuit een overheid die zich uitsluitend en eendimensioneel toelegt op het nut, en daarop ook wordt afgerekend. Positief gesteld: onderstelt de vorming van een politieke gemeenschap niet ook altijd een symbolische dimensie op het niveau van de publieke macht? Europa is destijds geconcipieerd vanuit de symbolisch belangrijke, maar tegelijk ook beperkte bekommernis om oorlogen op het Europese continent in de toekomst te vermijden. Die doelstelling hoopte men te realiseren door de vorming van een economische unie, die inderdaad vrede heeft gebracht. Intussen heeft de prominent economische uitbouw van Europa zowel in de communicatie naar buiten toe, als in haar eigen zelfverstaan die initiële symbolische betekenis zoniet volkomen doen verdampen, dan toch sterk doen verbleken. Vandaag is en blijft de Europese unie primair een unie die ten dienste staat van de economische belangen van haar lidstaten en hun burgers. De vraag is echter of zo n eenzijdig op het economische nut toegeruste unie wel in staat is om uit te groeien tot een politieke unie, d.i. tot een politieke gemeenschap? Heeft niet elke politieke gemeenschap nood aan een meer bevlogen betekenisdimensie, d.i. aan een symbolische dimensie waaraan de burger de betekenis ontleent van zijn of haar verbondenheid met en betrokkenheid op die politieke gemeenschap? In de voorbije eeuwen is de moderne staat erin geslaagd om die verbondenheid tot stand te brengen onder verwijzing naar de natie. De natie en alles waar dat begrip voor staat vormde als het ware de transcendente symbolische dimensie die de burgers met elkaar verenigde. 3

4 Het is onmiskenbaar zo dat de tijd van de naties vandaag achter ons ligt. De globalisering maakt zo n symbolische terugplooiing op de natie obsoleet. Maar dat betekent niet dat in de figuur van de natie niet ook iets zichtbaar wordt, wat de Europese unie vandaag ontbeert: een symbolische dimensie, een transcendente betekenisdimensie, waardoor de burgers zich op een betekenisvolle wijze verenigd weten in een en dezelfde politieke gemeenschap. 4

5 De idee van een Europese eenwording als affect. Gido Berns (Economie Filosofie Universiteit Tilburg, emeritus) Wat opvalt sinds de referenda in Nederland en Frankrijk over de zogeheten Europese grondwet, is een overvloed aan goede argumenten om de Europese eenwording te verdiepen bij een lauwe, zo niet vijandige reactie van de publieke opinie. Ik doel hier niet op de objectieve moeilijkheden die elk eenwordingsproces tegenkomt en die de Brusselse agenda bepalen. Ik doel hier ook niet op het feit dat een voortschrijdend eenwordingsproces per definitie dieper ingrijpt op het dagelijkse leven en buitenlandse politiek binnenlands maakt met alle weerstanden van dien. Ik doel op de gevoelens die kennelijk onder de bevolking leven zodra het onderwerp van de Europese eenwording ter sprake komt. Minachting, onwilligheid om te luisteren en meewarigheid zijn het deel van hem of haar die Europa nog verdedigt Doorvragend blijkt weliswaar dat deze negatieve gevoelens vaak meer de (neo-liberale, economische, ondemocratische) manier waarop deze eenwording verloopt, betreft dan de eenwording als zodanig. Verder doorvragend blijkt soms de manier waarop betrokken te worden op de eenwording als zodanig. Voor sommigen, veelal verwoord door (extreem) links, is het project van een verenigd Europa alleen maar een kapitalistisch belang; voor anderen, veelal verwoord door (conservatief) rechts kan het zich alleen maar ten koste van de "natuurlijke" gemeenschappen verder ontwikkelen. Doch afgezien van deze rationaliseringen roepen de overtuigende argumenten ten gunste van een verdieping van de EU ook negatieve gevoelens op bij een breed publiek, dat in een eerder stadium positief stond tegenover de idee van een verenigd Europa. Men kan dit afdoen als een vorm van wispelturigheid van een verwend publiek, dat zijn zegeningen niet weet te waarderen. Een lang verblijf in een ver buitenland leert snel hoe irrelevant en dom tegenstellingen kunnen zijn die de EU nochtans weten te verlammen. Kennelijk weten de mensen in Kiev, Cairo en Istanbul de civil society die de EU zo goed en zo kwaad als het gaat in stand poogt te houden, op een meer volwassen manier op haar waarde te schatten. Men kan ook zeggen dat de negatieve gevoelens de uitdrukking zijn van een teleurstelling (in het bijzonder op het punt van welvaart en sociale zekerheid) en dat het er op aankomt in de EU en dankzij de EU resultaten te boeken. Vanuit de politieke filosofie zal men in deze negatieve gevoelens een symptoom zien van de taaiheid van de naties en hun politieke en democratische culturen en symboliek. Ik zou die taaiheid vandaag op een andere manier aan de orde willen stellen. In het kielzog van Martha Nussbaum en Gilles Deleuze is er in de hedendaagse filosofie weer aandacht voor de verhouding tussen rede en emotie. Vaak wordt daarbij terugverwezen naar Spinoza. Genoemde denkers zijn niet over één kam te scheren. Maar de centrale idee is dat een door de rede geïnduceerde activiteit aan slagkracht wint als zij 5

6 geaffecteerd wordt door een passend en daardoor blij makend idee en verlamd wordt bij een tegenstrevend en daardoor droevig makend idee. Een affect is iets dat men ondergaat, waardoor men geaffecteerd wordt. In eerste instantie is het affecterende nog iets vreemds dat ik mij nog niet helemaal eigen gemaakt heb en daarom een zekere mate van vaagheid heeft en passioneel is. In tweede instantie kan het zijn dat het affect het mijne wordt en daarmee aan precisie wint en een adequate aanzet tot handelen wordt. Doch aangezien we in het feitelijke leven voortdurend invloeden ondergaan en dus de eerste situatie de overhand heeft, vormen de (passionele) affecten een belangrijke voorwaarde om rationele overwegingen te verwerkelijken dan wel juist tegen te houden. Het komt mij voor dat de idee van een verenigd Europa in de huidige publieke opinie een droevig makend affect oplevert. De argumenten ten gunste van méér Europa zijn alleen nog maar berekeningen (om met Derrida te spreken). De noodzakelijke passie die nodig is om ze te verwerkelijken, is alleen nog maar negatief (ze worden "door de strot gedrukt") en daardoor verlammend. Ik wil daarmee niet zeggen dat het schort aan goede publiciteit, hoewel retoriek en communicatie in deze van belang zijn en bijvoorbeeld de standbeelden rond de Brusselse gebouwen niet alleen smakeloos zijn maar elk contact met de hedendaagse ontwikkelingen in de kunst verloren hebben. Het gaat er juist om een idee te ontwikkelen die past bij wat er gaande is (steeds verdergaande interdependentie maar ook steeds meer een "democratie van singulariteiten" (Pierre Rosanvallon) en verzet tegen discriminatie) en blij maakt, die een toe-komst opent in het heden (en dat niet in de financiële zin of in de zin van een einde van de bezuinigingen). Een fundamentele voorwaarde voor een idee die blij maakt is immers dat zij een toe-komst opent die past bij de eigen dynamiek van onze tijd. De ontwikkeling van zo'n idee vergt dus een tijdsdiagnose. Vroeger bestonden zulke ideeën, zoals het Europa van de universiteiten, Europees brede bewegingen als de "renaissance", de "barok", het Europa van de verlichting, wellicht ook wat men de "christenheid" zou kunnen noemen. Maar nu? Is Europa een voorbijgestreefd project? De richting waarin ik zou zoeken is die van een radicalisering van de universele idee van democratie. 6

7 Antoon Vandevelde (KU Leuven, Filosofie) Er is in de meeste Europese landen een duidelijke eensgezindheid over de noodzaak van een omvangrijke herverdelende welvaarsstaat, steunend op een mengeling van verzekering en meer belangeloze solidariteit. Dit is belangrijk, als we vergelijken met de VS, waar de publieke opinie hierover verdeeld is. Er is ook een grote mate van consensus over een soort humanitair minimum. Mensen die in hoge nood zijn moeten we helpen, zeker als dat kan met relatief weinig risico s en lasten voor onszelf. Humanitarisme is een moreel principe dat van toepassing is op de hele mensheid. Maar tussen de nationale welvaartsstaat en de wereldgemeenschap zit Europa. Wat is de grond voor een Europese solidariteit? En hoever moet die reiken? Is sociale rechtvaardigheid een doelstelling voor Europa? Daarover bestaat relatief weinig ethische of normatief-filosofische theorie, en al zeker geen eensgezindheid. Een eerste, weinig ambitieus antwoord bestaat erin te stellen dat Europa niet meer kan zijn dan een vrijhandelszone. Het trickle downeffect moet er dan maar zorgen dat de voordelen van de vrijhandel doorsijpelen naar mensen met een zwakke maatschappelijke positie. Sociale rechtvaardigheid is dan primair een zaak van afzonderlijke landen, niet van Europa. Een tweede tegenovergestelde visie stelt dat er zo iets als een Europese welvaartstaat moet worden ontwikkeld. Er zijn ernstige objecties mogelijk tegen beide visies. Ad 1: Nationale welvaartsstaten ontleenden voor een goed deel hun legitimiteit aan het feit dat ze in staat zijn om gewone mensen min of meer te behoeden tegen de wisselvalligheden van de markten. Nu dat alsmaar minder lukt, wordt dit een opdracht voor Europa, maar de perceptie is integendeel dat Europa die kwetsbaarheid eerder verhoogt dan vermindert. Europa zou dus meer moeten zijn dan een vrijhandelszone. Ad 2: Tegen de tweede visie wordt opgeworpen dat binnen Europa nauwelijks een grensoverschrijdend sociaal ethos bestaat. Zeker sinds de recente integratie in Europa van heel arme landen als Roemenië en Bulgarije lijkt de heterogeniteit binnen Europa ook te groot om een Europese welvaartsstaat als realistisch perspectief te hanteren. Er zijn tussenposities mogelijk die allicht meer aanvaardbaar zijn. Andrea Sangiovanni bijvoorbeeld stelt dat Europa voor een aantal publieke goederen zorgt: op de eerste plaats vrede natuurlijk, ook hogere economische groei, een meer efficiënte aanpak van grensoverschrijdende problemen, toegenomen gewicht in internationale onderhandelingen. Op ethisch vlak kan men dan argumenteren dat tegenover die voordelen van 7

8 de coöperatie staat dat de lidstaten ook hun deel van de lasten op zich moeten nemen. Vraag blijft dan hoe die moeten worden verdeeld. In de ethiek wordt in dit verband gesproken over coöperatieve rechtvaardigheid 1. Ik betwijfel echter of deze redenering een echt sociaal beleid op Europees vlak kan verantwoorden. De grote inkomensverschillen tussen Europese landen, waarnaar we al verwezen, maken zo n beleid moeilijk, maar ook noodzakelijk. De introductie van een eenheidsmunt in een groot deel van de EU heeft die kwestie nog scherper gesteld. De voordelen van de euro zijn evident, maar de eenheidsmunt heeft competitieve devaluaties onmogelijk gemaakt en daarmee ook het beleidsinstrument ontnomen waarmee de Zuid-Europese landen zich al tientallen jaren overeind houden. De noodzaak van meer convergentie inzake economisch beleid binnen Europa dringt zich op om de eenheidsmunt te bewaren, maar men kan dit moeilijk doen zonder iets te doen aan de pan-europese sociale ongelijkheid. In de VS kent men gelijkaardige problemen, al zijn de welvaartsverschillen tussen de staten er kleiner dan in Europa. De Amerikaanse oplossing: meer migratie, en meer transfers tussen de afzonderlijke staten. Migratie komt recent ook meer voor op Europees vlak, maar blijft toch relatief beperkt door de diversiteit van talen. Vraag is dan of solidariteit moet worden georganiseerd tussen staten (structuurfondsen) of direct tussen burgers (verzekeringen en inkomensondersteuning). Dit hangt opnieuw af van de visie die men heeft op een sociaal Europa en van de doelstellingen die we ons willen stellen. Zijn de huidige vormen van soft power geen al te timide aanzet hiertoe? En wat is het doel? Hoe een solidariteit denken die de nationale tradities van de diverse Europese welvaartsstaten in grote mate respecteert, maar tegelijk ook meer inhoudt dan het humanitaire minimum? 1 Solidarity in the European Union: Problems and Prospects (2012) in The Philosophical Foundations of European Union Law, eds. Julie Dickson and Pavlos Eleftheriadis (Oxford University Press), pp

9 Sam IJsseling (Filosofie KU Leuven, emeritus) A. Europa heeft een belangrijke bijdrage geleverd met betrekking tot de hervorming van de structuren van het hoger onderwijs door: Het invoeren van de indeling Bachelor en Master De gedeeltelijke erkenning van internationale diploma s Het Erasmus programma B. Wenselijk is dat niet alleen de structuur van het onderwijs wordt geregeld maar dat ook aandacht wordt besteed aan de inhoud van het onderwijs. Concreet betekent dit dat er een grote plaats zou moeten zijn voor de cultuurwetenschappen, met name voor de geschiedenis, waarbij zowel het ontstaan als de verworvenheden van Europa aan bod moeten komen, en dit reeds vanaf het basis-onderwijs. Verder zou in het middelbaar en hoger onderwijs een cursus filosofie (om kritisch te leren denken) verplicht moeten zijn en wel in alle studierichtingen. 9

10 Familie, of de eerste structuren van erkenning van elkaar Silvain Keuleers (Filosofie VUB kunsthogeschool Antwerpen, emeritus) We groeien op, niet in één wereld, maar wel in een diversiteit van werelden. Is de samenleving één systeem of een verzameling van "ausdifferenzierte" systemen - politiek, economie, religie, wetenschap etcdie elk de omgeving van alle andere zijn? In welk subsysteem of systeem met een omgeving van andere, ook ecologische systemen, beginnen we met te zijn, met er te zijn? En eens opgegroeid, wie zijn we, en ook wat zijn we? We functioneren in bijvoorbeeld economie, cultuur, verenigingen, buurt. En hoe leggen we daarvoor klemtonen? Op welk systeem oriënteren we ons bij voorkeur, hoe hiërarchiseren we onze voorkeuren voor de regels van bijvoorbeeld economie, cultuur of politiek? De "we" is eveneens een systeem, dat van de persoonlijkheid, in de omgeving van de andere systemen. Ik zeg bewust "we". Persoonlijkheid is er niet zonder die en die en nog die andere persoonlijkheid. Vooral gaat het me niet om de "sterke" of de "zwakke" persoonlijkheid. Die worden altijd al gedetermineerd vanuit de regels van een ander systeem. Oftewel, een sterk ego is al snel een kwestie van de beruchte perceptie. Als persoonlijkheid zijn we allen omgeving van de andere systemen. We tellen niet voor elk systeem op dezelfde manier- kwantitatief of kwalitatief- mee als omgeving. Bovendien bepalen we of menen we te bepalen welke persoonlijkheid de omgeving mag bepalen Voor De "we" ( niet Het "we") geldt persoonlijkheid als wat in allerlei hedendaagse discoursen identiteit heet. Voor Hegel heette dat Sittlichkeit. Op het niveau van de Sittlichkeit is de familie de instantie die de persoonlijkheid determineert samen met de samenhang van persoonlijkheden, de gemeenschap dus. Laat nu net gemeenschapsvorming - of eerder het manco eraan - het kritische punt zijn waarop bijvoorbeeld Arjo Klamer of Emmanuel Todd, pragmatisch gezien eurosceptici, maar principieel pro-europees, blijven hameren. De familie, niet alleen als een koppel met kinderen maar als een specifiek verwantschaps- systeem is het primaire socialisatiesysteem bij uitstek. Europa kende en kent een diversiteit aan verwantschapssystemen. Bovendien kennen een aantal landen er historisch één overwegend of exclusief, en kennen andere landen er twee of meer. Die socialisatie had en heeft onmiddellijke gevolgen voor de praktijk en de theorie omtrent autoriteit tussen generaties, vrijheid, gelijkheid, verhouding man en vrouw, genderverhouding. Elk systeem maakt daar 10

11 een unieke combinatie. Een interessante en uitdagende hypothese en of vraag: de confrontatie binnen een politiek systeem van verschillende verwantschapssystemen bevordert de zin voor pluralisme, om te beginnen bij de leidinggevende elites. De exclusiviteit of hegemonie van één verwantschapssysteem ontwikkelt de perverse effecten ervan. Maar, vraag: indien dat historisch klopt, is de omgeving vandaag niet radicaal veranderd? Historisch blijken in de twintigste eeuw samenlevingen met een verleden van twee of meer verwantschapssystemen, tendentieel en democratisch stabieler( Emmanuel Todd). Kan de Europese Unie hetzelfde voordeel halen uit die - in haar aanwezige - diversiteit? Hangt dat samen met het gewicht van de ervaring in het geslaagd omgaan met diversiteit? En wat indien die ervaring door andere elementen geërodeerd wordt? 11

12 Luc Hoebeke (Ingenieur, emeritus) Zou de contradictio in terminis: eenheid in verscheidenheid, niet vervangen kunnen worden door samenhang dank zij verscheidenheid. Mijns inziens is dit typisch voor wat een Europese geschiedenis genoemd kan worden. En wat echt vernieuwend blijkt voor mij in het Europese project, is het ontstaan van samenwerkingsverbanden over de oude staatsgrenzen heen. De regios Lulea, Umea (Finland, Zweden), de driehoek Luik, Aken, Maastricht, de samenwerking Rijsel, Kortrijk zijn hier voorbeelden van. Laat ons niet vergeten dat de democratie ontstaan is vanuit stadstaten: de stad en zijn omgeving blijkt de meest gepaste schaalgrootte voor reële democratie. Europa heeft hier een lange geschiedenis en ervaring mee. Spijtig genoeg zijn deze vergeten door het sterk territoriale denken van de absolutistische (imperiale) rijken uit de drie laatste eeuwen. Dit denken is overgenomen door de democratische natiestaten. In Europa zien we een tendens naar regionale autonomie in deze natiestaten: Schotland, Catalunya, Corsica, Occitanië, Vlaanderen, Wallonië, Brussel. Is dit niet een terugzoeken naar de oorspronkelijke gepaste schaalgrootte? Moet het territoriaal concept dat aan de basis van de gecentraliseerde natiestaten stond, niet vervangen worden door losse koppelingen tussen stadstaten en regio s als netwerken : geen Europese grondwet, maar een kader om deze afspraken te vergemakkelijken. Afspraken rond issues die door de verschillende partijen (niet noodzakelijk territoriaal gedefinieerd) van belang zijn, terwijl zij voor andere partijen irrelevant kunnen zijn. Europa zou een autoriteit kunnen worden in het besturen van interafhankelijkheden tussen eenheden op menselijke schaal en zo haar democratische geschiedenis opnieuw gestalte geven. Persoonlijk verkies ik Europa niet als wereldmacht, als Imperium, wel als wereldautoriteit. En deze autoriteit kan slechts tot stand komen door innovatieve ervaringen. Zijn de opeenvolgende Europese verdragen geen voorbode van deze tendens? En zou die niet specifiek zijn voor het Europese experiment? Vb uit mijn ervaring: de ontmoeting van verschillende stakeholders die belangen hebben en interafhankelijk zijn van elkaar t.a.v het Scheldebekken. Noch markt, noch hiërarchie, maar netwerken als beeldvorming voor Europa. Inderdaad, de wereld wordt steeds meer genetwerkt, wat niets anders betekent dan dat de relaties tussen knooppunten op de voorgrond treden, veel meer dan de knooppunten zelf. En hoewel relaties intrinsiek onbeheersbaar zijn door één overkoepelende macht, toch kunnen ze een andere soort zelfregelende orde voortbrengen. Mijn fundamenteel wereldbeeld is systemisch d.w.z. dat een geheel niet gedefinieerd wordt door zijn delen, noch minder door de som van zijn 12

13 delen, maar dat de relaties tussen deze delen zowel delen als geheel werkbaar maken. In hoeverre kan dit perspectief mogelijkheden bieden om bepaalde aporieën die vanuit het Cartesiaanse denken voorkomen, op een andere manier te behandelen en ze zo letterlijk op te lossen. Bijvoorbeeld het nemen van beslissingen met al of niet gekwalificeerde meerderheden. 13

14 Europa under construction Catherine Schnitzer (Campus Gelbergen, bestuurskundige criminoloog) Suzan Langenberg (Campus Gelbergen, filosoof) Europa is een containerbegrip. In de wereldgeschiedenis is het begrenzen van dit ene rijk meermaals ingezet als een obsessief verlangen : Romeinse rijk, Frankische rijk, Napoleontisch rijk, derde rijk. Dit heeft veel oorlog en strijd gekost. Vandaag komt met het uitspreken van het begrip Europa een permanent gevoel van crisis mee 2. Europa staat op dit moment voor alles wat lijkt te verdwijnen: welvaart, veiligheid, (economische) zekerheid, redelijke controle en een zeker niveau van tolerantie voor verschil: zaken die dankzij culturele, religieuze, wetenschappelijke, politieke en territoriale strijd zijn verwezenlijkt. Daarnaast komt met het begrip Europa ook het verdwijnen van tot hiertoe onbetwijfelbare en onbetwiste concepten en stromingen naar boven: individu, identiteit, liberalisme, economisch en politiek subject, deliberatie etc. Het crisisgevoel wordt extra aangewakkerd door de overtuiging van wat Europa allemaal nog niet is: één volk, één staat, één natie en dat in alle opzichten: sociaal, cultureel, economisch, historisch, politiek, financieel De angst voor een onbekende toekomst gekoppeld aan een ogenschijnlijk collectieve obsessie het eens verworvene te willen behouden en het nog niet verworvene onder dezelfde moderne condities te verkrijgen, komt in een wurggreep samen in Europa. Dit crisisgevoel heeft in feite niets met Europa in de vorm van een landsgrens, een institutionele, politieke en economische unie te maken maar lijkt er wel mee verbonden te worden. De Europese geschiedenis is gekenmerkt door opeenvolgende twisten tussen volkeren vanwege uiteenlopende onenigheden. De ervaring en expertise opgedaan in het oplossen van verschil in inzicht en ambitie en in het samenleven in onverzoenbaar verschil is terug te vinden in een uitzonderlijk rijke Europese cultuur, literatuur en wetenschap. Met deze Europees verworven deskundigheid is een uiteenzetting met het crisisgevoel zondermeer aan te gaan. Om de rijkdom van het Europese te kunnen benutten is het noodzakelijk de vruchten te plukken van de instabiliteit die haar geschiedenis vormde. De antieke waarde: dialoog in en met verschil blijkt meer dan ooit van belang om in het onbekende-onbesliste - wat enerzijds een permanent crisisgevoel veroorzaakt, en anderzijds de kern van de Europese geschiedenis uitmaakt - lijnen te kunnen uitzetten waarin men de kunst 2 Voor het eerst in de geschiedenis hebben staten heel veel schuld en zijn de 1% rijken nog nooit zó rijk geweest. Bovendien wordt het land/gebied in verschillende landen en steden door buitenlandse investeerders opgekocht 220 miljoen hectare inmiddels. Virtueel invisibel gebeurt er een hypermoderne vorm van imperialisme. 14

15 van het vinden van nieuwe constructies ontwikkelt. Dit betekent erkennen dat we een context of justification (rechtvaardiging) moeten inruilen voor een context van discovery (ontdekking ontwikkeling, ofwel het ondersteunen van open confrontaties tussen heterogene vocabulaires en wereldbeschouwingen). Het enige waarvan we in reële zin kunnen getuigen is van dialogen tussen aanwezigen. De elkaar razendsnel opvolgende ICT- en globaliseringseffecten overstijgen permanent het reële. Daarmee zijn we letterlijk en figuurlijk voortdurend in een grensgebied aan het functioneren. Dit handelen en werken aan de grens, dit grensdenken clustert zich rond grensobjecten (issues rond welvaart, handel, armoede, schuld, CO2 uitstoot ), waar "géén enkele groep exclusieve 'vertaalrechten' of toegangsrechten op kan claimen. Grensobjecten maken een gelijkberechtigde co-existentie van conflicterende overtuigingen mogelijk, zonder de noodzaak van consensus of compromis." In hun complexe verschijningsvorm signaleren grensobjecten dat meerdere belanghebbende partijen met uiteenlopende achtergrondenjong, oud, centraal en marginaal - omwille van een nog niet bepaalde toekomst genoodzaakt zijn samen te werken. Deliberatie in en met verschil en IN aanwezigheid kan leiden tot de vorming van tijdelijke overlegplatforms die hun eigen, tijdelijke discoursen bouwen, en een ontmoeten faciliteren (heterotopieën). De dialoog aan de grens en in onzekerheid, geworteld in een noodzaak tot samenwerking vraagt evenwel aandacht voor de keuze van de gesprekspartners en stakeholders ( "met wie wordt gesproken en waar?") als bijzondere aandacht voor de kwaliteit van dat overleg aan, op en voorbij grenzen : zich in tegenspraak articuleren omtrent hetgeen emotioneel raakt en treft antwoorden verstaan als de kunst aan de ander te veranderen het vermogen zich in verschil tot elkaar te verhouden 3. 3 We verwijzen hier ook naar het reeds 30-jaar durende transdisciplinaire praktijkonderzoek van de communicatieanalyse, waarin specifiek dit grensgesprek praktisch en ook conceptueel werd onderzocht met de ambitie dit van een "grammatica van het gebeuren" te voorzien. Zie : Leo Beyers, Conflict en inter-esse 1994 én Lezing 19 april 14 Campus Gelbergen door Anouschka Klestadt 15

SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE

SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel SOCIALE EN BURGERSCHAPSCOMPETENTIE Algemene vorming op het einde van de derde graad secundair onderwijs Voor de sociale

Nadere informatie

Een Europese democratie: utopie of noodzaak?

Een Europese democratie: utopie of noodzaak? Een Europese democratie: utopie of noodzaak? Prof. Stefan Rummens Hoger Instituut voor Wijsbegeerte 14 november 2016 Europa in crisis? Europa in crisis de EU verliest slagkracht de EU verliest legitimiteit

Nadere informatie

Een instrument om onze samenleving echt te veranderen, zo noemt hij het vurig gewenste lidmaatschap.

Een instrument om onze samenleving echt te veranderen, zo noemt hij het vurig gewenste lidmaatschap. Speech voor de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Ingrid van Engelshoven, bij onthulling Erfgoedlabel Verdrag van Maastricht, op 9 mei 2018 Beste mensen, Pak je hier vanmiddag in Maastricht

Nadere informatie

Luc Van den Brande Laten we samen aan Europa bouwen

Luc Van den Brande Laten we samen aan Europa bouwen Luc Van den Brande Laten we samen aan Europa bouwen Inhoud Mijn overtuigingen 2 Mijn prioriteiten 3 Bakens voor morgen 8 Laten we samen aan Europa bouwen 1 Mijn overtuigingen Mijn overtuigingen Een Europa,

Nadere informatie

8301/18 van/pau/sl 1 DG E 1C

8301/18 van/pau/sl 1 DG E 1C Raad van de Europese Unie Brussel, 4 mei 2018 (OR. en) 8301/18 NOTA van: aan: JEUN 48 MIGR 51 SOC 213 EDUC 134 het Comité van permanente vertegenwoordigers (1e deel) Raad nr. vorig doc.: 7831/1/18 JEUN

Nadere informatie

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I Opgave De eurocrisis Bij deze opgave horen de teksten 9 en. Inleiding De situatie rond de gemeenschappelijke munt, de euro, is tien jaar na de introductie verre van stabiel (mei 2012). In tekst 9 beschrijft

Nadere informatie

Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken?

Inhoudsopgave. Inleiding 4. Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10. Les 2. Denken Kunnen dieren denken? >> Inhoudsopgave Inleiding 4 Les 1. Introductie filosofie Hebben alle vragen een antwoord? 10 Les 2. Denken Kunnen dieren denken? 14 Les 3. Geluk Wat is het verschil tussen blij zijn en gelukkig zijn?

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie

Nadere informatie

VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept

VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg. een populair recept VALT HIER NOG WAT TE LEREN? EEN EDUCATIEF PERSPECTIEF OP DUURZAAMHEID Gert Biesta Universiteit Luxemburg een populair recept een maatschappelijk probleem add some learning opgelost! deze bijdrage een perspectief

Nadere informatie

Dialogisch verstaan tussen mensen uit verschillende culturen

Dialogisch verstaan tussen mensen uit verschillende culturen 9 Inleiding Hoe creëren wij een sfeer in onze steden waar iedereen zich thuis voelt? Hoe gaan we om met verschillende culturele feesten en bijbehorende rituelen? Hoe gaan we om met ons gemeenschappelijk

Nadere informatie

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wie ben ik? Communicatiewetenschappen UA Media, Wetenschap & Democratie Media & Democratie - Evalueren van mate waarin media bijdragen

Nadere informatie

RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN

RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN Wim Weymans RECHT EN SAMENLEVING ANDERS BEKEKEN Filosofische perspectieven Recht en samenleving anders bekeken Filosofische perspectieven Wim Weymans Acco Leuven / Den Haag Verantwoording 13 Inleiding 17

Nadere informatie

Voorwoord 9. Inleiding 11

Voorwoord 9. Inleiding 11 inhoud Voorwoord 9 Inleiding 11 deel 1 theorie en geschiedenis 15 1. Een omstreden begrip 1.1 Inleiding 17 1.2 Het probleem van de definitie 18 1.3 Kenmerken van de representatieve democratie 20 1.4 Dilemma

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD

Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD EUROPESE COMMISSIE Brussel, 10.5.2012 COM(2012) 211 final 2012/0106 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD tot vaststelling van het in de commissie inzake voedselhulp namens de Europese Unie in te

Nadere informatie

PROCESDOEL 3 HUMANISEREN VAN HET SAMENLEVEN MET ANDEREN

PROCESDOEL 3 HUMANISEREN VAN HET SAMENLEVEN MET ANDEREN PROCESDOEL 3 HUMANISEREN VAN HET SAMENLEVEN MET ANDEREN 3.1 Exploreren, verkennen en integreren van de mogelijkheden van de mens 3.2 Exploreren, verkennen en integreren van de grenzen van de mens 3.3 Ontdekken

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien

Nadere informatie

Standaard Eurobarometer 84. Die publieke opinie in de Europese Unie

Standaard Eurobarometer 84. Die publieke opinie in de Europese Unie Die publieke opinie in de Europese Unie Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie. Dit werd opgesteld voor de Vertegenwoordiging van de Europese

Nadere informatie

Oud maar niet out. Denken en doen met de Oudheid vandaag. 95180_Oud maar niet out_vw.indd 1 13/03/12 10:24

Oud maar niet out. Denken en doen met de Oudheid vandaag. 95180_Oud maar niet out_vw.indd 1 13/03/12 10:24 Oud maar niet out Denken en doen met de Oudheid vandaag 95180_Oud maar niet out_vw.indd 1 13/03/12 10:24 95180_Oud maar niet out_vw.indd 2 13/03/12 10:24 Oud maar niet out Denken en doen met de oudheid

Nadere informatie

Het belang van kritiek (en reflectie) op Europese waarden. Bart van Horck

Het belang van kritiek (en reflectie) op Europese waarden. Bart van Horck Het belang van kritiek (en reflectie) op Europese waarden Bart van Horck De EU in de wereld: dynamisch Verkiezing Trump isolationistischere koers VS Intensievere samenwerking EU Turkse coup referendum

Nadere informatie

12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU

12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU 12 RICHTLIJNEN VOOR INTERRELIGIEUZE DIALOOG OP LOKAAL NIVEAU DE LOKALE RELIGIEUZE SITUATIE IN KAART BRENGEN EN BEGRIJPEN 01 Lokale overheden wordt verzocht zich bewust te zijn van het toenemende belang

Nadere informatie

WELKOM IN HET TIJDPERK VAN DE REFLEXIVITEIT

WELKOM IN HET TIJDPERK VAN DE REFLEXIVITEIT Gaston Meskens Gaston Meskens > context filosofische reflectie, vanuit onderzoek bij het Centrum voor Ethiek en Waardenonderzoek (Faculteit Filosofie, Universiteit Gent) gevoed door een aantal engagementen:

Nadere informatie

Toespraak ter gelegenheid van het Gelderse MEP op 14 mei 2018

Toespraak ter gelegenheid van het Gelderse MEP op 14 mei 2018 1 Toespraak ter gelegenheid van het Gelderse MEP op 14 mei 2018 Beste mensen, Welkom in het vernieuwde Huis der Provincie. Jullie voorgangers moesten de afgelopen twee jaar elders onderdak zoeken vanwege

Nadere informatie

13617/16 van/ons/sv 1 DG E 1C

13617/16 van/ons/sv 1 DG E 1C Raad van de Europese Unie Brussel, 4 november 2016 (OR. en) 13617/16 JEUN 84 NOTA van: aan: nr. vorig doc.: 13344/16 JEUN 76 Betreft: Na raadpleging van de Groep jeugdzaken heeft het voorzitterschap bijgaande

Nadere informatie

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Verslag college 1: Democratische waarden onder druk?

Verslag college 1: Democratische waarden onder druk? Verslag college 1: Democratische waarden onder druk? In de collegereeks Democratie en burgerschap, georganiseerd door ProDemos en de Universiteit van Amsterdam, kijken we naar de huidige stand van zaken

Nadere informatie

Advies. over het ontwerp van kaderdecreet Vlaamse ontwikkelingssamenwerking

Advies. over het ontwerp van kaderdecreet Vlaamse ontwikkelingssamenwerking Brussel, 5 juli 2006 050706_Advies_kaderdecreet_Vlaamse_ontwikkelingssamenwerking Advies over het ontwerp van kaderdecreet Vlaamse ontwikkelingssamenwerking 1. Inleiding Op 24 mei 2006 heeft Vlaams minister

Nadere informatie

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1

Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting Maatschappijleer Hoofdstuk 1 Samenvatting door M. 1184 woorden 8 juni 2013 4 3 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Hoofdstuk 1 De staat kan wetten maken, regels die voor alle

Nadere informatie

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014

Intercultureel leren. Workshop. Studievoormiddag 6 juni 2014 Intercultureel leren Workshop Studievoormiddag 6 juni 2014 Aan de slag Hoeveel procent van mijn vrije tijd breng ik door met mensen van mijn eigen culturele achtergrond versus mensen met een andere culturele

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo I

Eindexamen filosofie vwo I Opgave 3 Ramadan in de post-seculiere samenleving 12 maximumscore 4 verlichtingsfundamentalisme: laïciteit: verbannen van religie uit openbaar onderwijs en politiek 1 verlichtingsvijandig multiculturalisme:

Nadere informatie

Geluk en Capabilities: een filosofische analyse. Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte

Geluk en Capabilities: een filosofische analyse. Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte Geluk en Capabilities: een filosofische analyse Ingrid Robeyns Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte Geluk: welke bijdrage door filosofen? De academische filosofie is veel heterogener

Nadere informatie

Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012

Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012 Huwelijk en echtscheiding in een migratiecontext Birsen Taspinar 24 april 2012 Maatschappelijke Context Toenemende individualisering Economische crisis Migratie en Huwelijksmigratie Globalisering en diversiteit

Nadere informatie

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510 RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 15 januari 2002 (OR. en) 14759/01 JEUN 67 SOC 510 WETGEVINGSBESLUITEN EN ANDERE INSTRUMENTEN Betreft: Resolutie van de Raad en de vertegenwoordigers van de regeringen

Nadere informatie

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief - Het christelijke belemmert de politiek niet, maar maakt haar juist mogelijk en waardevol - Pieter Jan Dijkman Vereniging voor Wijsbegeerte

Nadere informatie

Keurmerk: Duurzame school

Keurmerk: Duurzame school Keurmerk: Duurzame school Doorlopende leerlijn voor duurzame ontwikkeling van basisonderwijs (PO) t/m voortgezet onderwijs (VO) PO-1 Kennis en inzicht (weten) Vaardigheden (kunnen) Houding (willen) Begrippen

Nadere informatie

Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap

Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap 10 Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Vernieuwing geeft méér waarde aan medezeggenschap Kim van der Hoeven 1. Inleiding Ontwikkelingen in maatschappij en samenleving denk met name aan de

Nadere informatie

Bijzonder procesdoel 4: beleven van de democratie

Bijzonder procesdoel 4: beleven van de democratie Bijzonder procesdoel 4: beleven van de democratie Eerste leerjaar B 4.1. Herkennen en verkennen Mijn gedrag - hoe gedraag ik mij en waarom? - mijn waarden: - aan welke waarde(n) hecht ik belang? - thuis

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak geschiedenis vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de volgende

Nadere informatie

De Europese Unie is niet alleen een munt of een markt, maar ook een Unie die gebouwd is op gemeenschappelijke waarden.

De Europese Unie is niet alleen een munt of een markt, maar ook een Unie die gebouwd is op gemeenschappelijke waarden. Debat over Polen in het Europees Parlement Interventie van de heer Koenders - minister van Buitenlandse Zaken - Nederlands voorzitterschap Dank u meneer de voorzitter, De Europese Unie is niet alleen een

Nadere informatie

Tweede Europese Forum over de cohesie Georganiseerd door de Europese Commissie

Tweede Europese Forum over de cohesie Georganiseerd door de Europese Commissie Mr Roger VAN BOXTEL, Minister of City Management and Integration, Netherlands Tweede Europese Forum over de cohesie Georganiseerd door de Europese Commissie 21-22 mei 2001 Enkel gesproken tekst geldt Tweede

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

INLEIDING. De Europese Alliantie voor de Vrijheid verdedigt de volgende belangrijke veranderingen:

INLEIDING. De Europese Alliantie voor de Vrijheid verdedigt de volgende belangrijke veranderingen: INLEIDING De volgende Europese verkiezingen zullen gehouden worden van tot 5 mei 014 in alle 8 lidstaten. Dit handvest bevat de politieke standpunten die de leden van de Europese Alliantie voor de Vrijheid

Nadere informatie

PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU

PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU Commissie politieke zaken 5.3.2009 AP/100.506/AM1-24 AMENDEMENTEN 1-24 Ontwerpverslag (AP/100.460) Co-rapporteurs: Ruth Magau (Zuid-Afrika) en Filip Kaczmarek

Nadere informatie

Wonderen, Werk & Geld

Wonderen, Werk & Geld Wonderen, Werk & Geld Marianne WilliaMson UitGeverij de Zaak oorspronkelijke titel: the law of divine Compensation, On Work, Money and Miracles Copyright 2012 Marianne Williamson Published by arrangement

Nadere informatie

Achtergrond van het onderzoek:

Achtergrond van het onderzoek: Bureau van de Europese Unie voor de Grondrechten (FRA) MEMO / 26 januari 2010 De Holocaust bezien vanuit mensenrechtenperspectief: het eerste EU-brede onderzoek naar Holocaust-onderwijs en mensenrechtenonderwijs

Nadere informatie

Vrijheid van de een is voorwaarde voor die van de ander

Vrijheid van de een is voorwaarde voor die van de ander Vrijheid van de een is voorwaarde voor die van de ander Amsterdam, juni 2017 Beste Axel Honneth, Iedere keer als ik in Duitsland ben zoek ik een Duits boek op. Ik ben opgegroeid met de Duitse cultuur en

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I Beoordelingsmodel Opgave 1 Religieuze ervaring 1 maximumscore 5 een bruikbare definitie van religie 1 drie problemen die zich kunnen voordoen bij het definiëren van religie 3 meerdere religieuze tradities;

Nadere informatie

Inhoudsopgave Politiek en politieke wetenschap Staat en macht Breuklijnen en ideologieën

Inhoudsopgave Politiek en politieke wetenschap Staat en macht Breuklijnen en ideologieën 1 Politiek en politieke wetenschap 17 1.1 Politiek 17 1.2 Variaties in politiek 19 1.2.1 Politiek en territorium 20 1.2.2 De verschuivende culturele grenzen van de politiek 21 1.2.3 De vormen en structuren

Nadere informatie

Oefening 3: Keuzes maken

Oefening 3: Keuzes maken Oefening 3: Keuzes maken In oefening 2 heeft u gezien dat keuzes gemaakt kunnen worden op basis van belangrijkheid en urgentie. Wat belangrijk is wordt deels extern bepaald en is deels persoonlijk. De

Nadere informatie

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015

Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Vormingsaanbod voor universiteiten en hogescholen 2014/2015 Inhoud 3 Vooraf 5 Een andere kijk op spijbelen 6 Over de diepere betekenis van kinderspel 7 Kinderen hebben zo hun kijk op quality time 8 Plan

Nadere informatie

dat organisaties als Sharia4Belgium en steekpartijen in metrostations die vooroordelen in de hand werken.

dat organisaties als Sharia4Belgium en steekpartijen in metrostations die vooroordelen in de hand werken. 1 Toespraak door viceminister-president en Vlaams minister van Bestuurszaken, Binnenlands Bestuur, Inburgering, Toerisme en Vlaamse Rand Geert BOURGEOIS Bezoek aan de Al Fath Moskee Gent, 16 juni 2012

Nadere informatie

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)?

Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept (stam + contexten)? Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel VOET EN STUDIEGEBIED ASO STUDIERICHTING : ECONOMIE Hoe kan de school in het algemeen werk maken van het nieuwe concept

Nadere informatie

Mijnheer de voorzitter van het Comité van de Regio s, Ik ben zeer verheugd u hier op deze conferentie over de toepassing van

Mijnheer de voorzitter van het Comité van de Regio s, Ik ben zeer verheugd u hier op deze conferentie over de toepassing van TOESPRAAK GEERT BOURGEOIS Vlaams minister voor Bestuurszaken, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme Seminarie over de implementatie van het subsidiariteitsbeginsel, Brussel, 19 mei 2008 Dames en heren

Nadere informatie

EuropEEs InstItuut voor onderzoek over de MEdItErranE En Euro-arabIschE samenwerking www.medea.be

EuropEEs InstItuut voor onderzoek over de MEdItErranE En Euro-arabIschE samenwerking www.medea.be Europees Instituut voor Onderzoek over de Mediterrane en Euro-Arabische Samenwerking www.medea.be V O O R S T E L L I N G Voor Europa is de samenwerking met haar naaste buren de Arabische en Mediterrane

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I Opgave 1 Kroatië toegetreden tot de EU Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 en figuur 1. Inleiding Kroatië is een van de staten in de Balkan die voorheen tot Joegoslavië behoorden. In 1991 verklaarde

Nadere informatie

Nieuwsmonitor 6 in de media

Nieuwsmonitor 6 in de media Nieuwsmonitor 6 in de media Juni 2011 Nieuws - Europa kent geen watchdog ANTWERPEN/BRUSSEL - Het Europese beleidsniveau krijgt in de Vlaamse TV-journaals gemiddeld een half uur aandacht per maand. Dat

Nadere informatie

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015

Dodenherdenking. Beuningen, 4 mei 2015 Dodenherdenking Beuningen, 4 mei 2015 Voor het eerst in mijn leven bezocht ik twee weken geleden Auschwitz en Birkenau. Twee plekken in het zuiden van Polen waar de inktzwarte geschiedenis van Europa je

Nadere informatie

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen VWO. Nederlands. tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen VWO 2008 tijdvak 1 maandag 19 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 19 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 47 punten

Nadere informatie

Verbinden vanuit diversiteit

Verbinden vanuit diversiteit Verbinden vanuit diversiteit Krachtgericht sociaal werk in een context van armoede en culturele diversiteit Studievoormiddag 6 juni 2014 Het verhaal van Ahmed Een zoektocht met vele partners Partners De

Nadere informatie

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,

Nadere informatie

Bij de voorstelling van het Jaarverslag van het Kinderrechtencommissariaat

Bij de voorstelling van het Jaarverslag van het Kinderrechtencommissariaat Toespraak van Sven Gatz Minister van Cultuur, Jeugd, Media en Brussel Bij de voorstelling van het Jaarverslag van het Kinderrechtencommissariaat Brussel, Vlaams Parlement, 19 november 2014 Geachte voorzitter,

Nadere informatie

Burgerschap: Aanbod per hoofddoel

Burgerschap: Aanbod per hoofddoel Burgerschap: Aanbod per hoofddoel HOOFDDOEL 1 We voeden onze leerlingen op tot fatsoenlijke evenwichtige mensen die respectvol (vanuit duidelijke waarden en normen omgaan met de medemens.) Trefwoord De

Nadere informatie

MODULE V. Ben jij nou Europees?

MODULE V. Ben jij nou Europees? MODULE V Ben jij nou Europees? V.I Wat is Europees? Wat vind jij typisch Europees? En wie vind jij typisch Europees? Dat zijn moeilijke vragen, waarop de meeste mensen niet gelijk een antwoord hebben.

Nadere informatie

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!!

MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! MODULE III BESLISSINGEN NEMEN IN EUROPA? BEST LASTIG!!! De Europese Unie bestaat uit 27 lidstaten. Deze lidstaten hebben allemaal op dezelfde gebieden een aantal taken en macht overgedragen aan de Europese

Nadere informatie

Onderwijs: Voorbereiding op een leven met onzekerheden

Onderwijs: Voorbereiding op een leven met onzekerheden Onderwijs: Voorbereiding op een leven met onzekerheden VLOR, 25 september 2014 Antoon Vandevelde Centrum voor Economie en Ethiek Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KU Leuven 1 Vooraf Onderwijshervormingen

Nadere informatie

Een samenhangende kijk op samenwerking

Een samenhangende kijk op samenwerking Een samenhangende kijk op samenwerking Lenzen op samenwerking Soesterberg 14 november 2012 Audrey Rohen Samenwerken doet ertoe Geen enkele gemeente kan de grote vraagstukken van deze tijd alleen oplossen

Nadere informatie

Verklaring van Zweden

Verklaring van Zweden Raad van de Europese Unie Brussel, 18 september 2015 (OR. en) Interinstitutioneel dossier: 2015/0028 (COD) 11505/15 ADD 1 CODEC 1120 ENV 522 AGRI 439 MI 527 COMER 114 PECHE 271 NOTA I/A-PUNT van: aan:

Nadere informatie

Descartes schreef dat er geen ander land was "où l'on puisse jouir d'une liberté si entière" (waar men een zo volledige vrijheid kan genieten)

Descartes schreef dat er geen ander land was où l'on puisse jouir d'une liberté si entière (waar men een zo volledige vrijheid kan genieten) Verslag 25 mei 2018, Salon der Verdieping: Spinoza s politieke filosofie De bespreking van de politieke filosofie doe ik aan de hand van zijn belangrijkste politieke werk, te weten het Theologisch-politiek

Nadere informatie

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas

Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Kijktip: Nieuwsuur in de Klas Korte omschrijving werkvorm De leerlingen beantwoorden vragen over de Europese politiek aan de hand van korte clips van Nieuwsuur in de Klas. Leerdoel De leerlingen leren

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE . > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat

Nadere informatie

Actuele vragen met betrekking tot de vrijheid van onderwijs. Fenneke Zeldenrust

Actuele vragen met betrekking tot de vrijheid van onderwijs. Fenneke Zeldenrust Actuele vragen met betrekking tot de vrijheid van onderwijs Fenneke Zeldenrust Vrijheid van onderwijs, artikel 23 Grondwet - Vrijheid van stichting - Vrijheid van richting - Vrijheid van inrichting Een

Nadere informatie

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678

RAAD VAN DE EUROPESE UNIE. Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678 RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 26 november 2003 (27.11) (OR. fr) 15314/03 Interinstitutioneel dossier: 2003/0274 (COD) CULT 66 CODEC 1678 VOORSTEL van: de Europese Commissie d.d.: 18 november 2003

Nadere informatie

waardigheid participatie gelijke rechten solidariteit individuele vrijheid

waardigheid participatie gelijke rechten solidariteit individuele vrijheid individuele vrijheid participatie gelijke rechten solidariteit waardigheid Basisrechten Santé België is een rechtsstaat en een democratie die ieders mensenrechten e De Staat garandeert de naleving van

Nadere informatie

8273/1/18 REV 1 dui/ass/sv 1 DG E 1C

8273/1/18 REV 1 dui/ass/sv 1 DG E 1C Raad van de Europese Unie Brussel, 27 april 2018 (OR. en) 8273/1/18 REV 1 JEUN 45 NOTA van: aan: het secretariaat-generaal van de Raad het Comité van permanente vertegenwoordigers/de Raad nr. vorig doc.:

Nadere informatie

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en):

A. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en): A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Geschiedenis Leerjaar: Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en ) Kerndoel(en): 7. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen

Nadere informatie

27/01/2016. Identiteit en radicaliteit en de opdracht van de school. Het verhaal van Walid. Sint-Niklaas 27 januari 2016

27/01/2016. Identiteit en radicaliteit en de opdracht van de school. Het verhaal van Walid. Sint-Niklaas 27 januari 2016 Identiteit en radicaliteit en de opdracht van de school Sint-Niklaas 27 januari 2016 Een verhaal van kaders in een perspectief van verbondenheid. 2 Het verhaal van Walid Walidpubert. Heeft het financieel

Nadere informatie

Het is met veel emotie dat ik u welkom heet in de Belgische Senaat.

Het is met veel emotie dat ik u welkom heet in de Belgische Senaat. 1 Toespraak van de heer Armand De Decker, Voorzitter van de Senaat, naar aanleiding van het bezoek van de heer Mahmoud Abbas, President van de Palestijnse Autoriteit 23 februari 2010 Excellenties, Beste

Nadere informatie

COMMENTAAR OP HET WETSVOORSTEL BEVORDERING VAN MEDIATION IN HET BURGERLIJK RECHT VAN 25 APRIL 2013

COMMENTAAR OP HET WETSVOORSTEL BEVORDERING VAN MEDIATION IN HET BURGERLIJK RECHT VAN 25 APRIL 2013 COMMENTAAR OP HET WETSVOORSTEL BEVORDERING VAN MEDIATION IN HET BURGERLIJK RECHT VAN 25 APRIL 2013 9 MEI 2013 Herengracht 551 Contactpersoon: 1017 BW Amsterdam Ellen Soerjatin T 020 530 5200 E ellen.soerjatin@steklaw.com

Nadere informatie

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder

Nadere informatie

De Verlichting. De Verlichting

De Verlichting. De Verlichting De Verlichting =18 de eeuwse filosofische stroming die de nadruk legt op rationaliteit (zelf nadenken), vrijheid en gelijkheid en dit toepast in alle maatschappelijke velden (politiek, economie, religie

Nadere informatie

macht heeft toegeëigend, zonder de toestemming van de volkeren en zelfs tegen de wil van bevolkingen die wel om hun oordeel werd gevraagd!

macht heeft toegeëigend, zonder de toestemming van de volkeren en zelfs tegen de wil van bevolkingen die wel om hun oordeel werd gevraagd! IMPERIUM EUropa. De reden waarom ik op 25 mei ek. niet voor de NVA zal stemmen is dat de NVA voor en niet tegen de EU is, en derhalve automatisch het Vlaamse volks nationalisme en de Vlaamse volksaard

Nadere informatie

opdrachtsverklaring centrum voor volwassen personen met handicap MOZAÏEK

opdrachtsverklaring centrum voor volwassen personen met handicap MOZAÏEK opdrachtsverklaring centrum voor volwassen personen met handicap MOZAÏEK Bij het begin van de jaren 70 zoeken enkele ouders een dagcentrum voor hun volwassen gehandicapt kind. Voordien was het bijna evident

Nadere informatie

Embargo tot de datum waarop deze toespraak wordt gehouden / toetsen aan deze datum

Embargo tot de datum waarop deze toespraak wordt gehouden / toetsen aan deze datum Bouwen aan de democratische veiligheid in Europa Ontwerptoespraak van de secretaris-generaal Brussel, woensdag 12 november 2014 Embargo tot de datum waarop deze toespraak wordt gehouden / toetsen aan deze

Nadere informatie

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang)

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang) Workshop Taal, veel meer dan praten. Koolhof Coaching en Training Over de complexiteit van communicatie Onderwerp: Uitgangspunt: communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren,

Nadere informatie

OPLEIDINGSONDERDELEN VOOR DE FACULTEIT ECONOMISCHE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN KIES JE OPLEIDING WAARUIT JE VAKKEN WENST OP TE NEMEN:

OPLEIDINGSONDERDELEN VOOR DE FACULTEIT ECONOMISCHE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN KIES JE OPLEIDING WAARUIT JE VAKKEN WENST OP TE NEMEN: OPLEIDINGSONDERDELEN VOOR DE FACULTEIT ECONOMISCHE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN ALS GASTSTUDENT KIES JE OPLEIDING WAARUIT JE VAKKEN WENST OP TE NEMEN: BACHELOR OF SCIENCE IN POLITIEKE WETENSCHAPPEN BACHELIER

Nadere informatie

DE EUROPESE GRONDWET: EEN TEKST DIE DE TOEKOMST VAN DE UNIE VEILIG STELT

DE EUROPESE GRONDWET: EEN TEKST DIE DE TOEKOMST VAN DE UNIE VEILIG STELT EEN TEKST DIE DE TOEKOMST VAN DE UNIE VEILIG STELT Fractie van de Europese Volkspartij (Christendemocraten) en Europese Democraten in het Europees Parlement EEN TEKST DIE DE TOEKOMST VAN DE UNIE VEILIG

Nadere informatie

Voorbeeldig onderwijs

Voorbeeldig onderwijs m a r i a va n de r hoe v e n Voorbeeldig onderwijs In de politieke arena wordt gedebatteerd over de vraag of het goed gaat met het Nederlandse onderwijs. Getuige het recente Oesorapport zijn we op onderdelen

Nadere informatie

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie:

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie: BIJGESTELDE VISIE OP HET LEERGEBIED DIGITALE GELETTERDHEID Digitale geletterdheid is van belang voor leerlingen om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse

Nadere informatie

trage vragen als uitdaging voor organisatieadviseurs

trage vragen als uitdaging voor organisatieadviseurs trage vragen als uitdaging voor organisatieadviseurs Harry Kunneman, OOA dubbel college met Hans Vermaak UvH, februari 2012 Opbouw De tweede postmoderniteit De biologische wortels van trage vragen De terugkeer

Nadere informatie

16/12/2014 VORMING VOOR DE TOEKOMST VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS

16/12/2014 VORMING VOOR DE TOEKOMST VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS VORMING VOOR DE TOEKOMST VAN HET SECUNDAIR ONDERWIJS 1 TRAJECT VORMING 8 mei 12 september 14 december 14 Toekomst SO inkleuren Visietekst subgroepen Synthesetekst Inkleuring en concretisering - Terugkoppeling

Nadere informatie

ROTTERDAM 28 MARCH 2017

ROTTERDAM 28 MARCH 2017 ROTTERDAM 28 MARCH 2017 KUNST IN DE CONTEXT VAN HET ONDERWIJS ONDERWIJS IN DE CONTEXT VAN DE KUNST Gert Biesta Brunel University London Universiteit voor Humanistiek NLA University College, Norway EEN

Nadere informatie

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad

Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Moeilijke besluiten voor de Europese Raad Korte omschrijving: Leerlingen gaan aan de slag met actuele Europese dilemma s. Er zijn vijf dilemma s. U kunt zelf kiezen welke dilemma s u aan de orde stelt.

Nadere informatie

Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg

Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg Mediasociologie Hoorcollege Iedereen is vrij! Theo Ploeg 1 2 wat ga ik behandelen? wat is mediasociologie bij CMDA/IAM? wat gaan we doen en hoe doen we dat? wat is sociologie eigenlijk en hoe zien wij

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

Eindexamen havo filosofie 2012 - I

Eindexamen havo filosofie 2012 - I Opgave 2 Emoties op de beursvloer 8 maximumscore 2 een weergave van het verband volgens Aristoteles tussen verdiensten, ambities en aanzien bij een fier mens: door hoge ambitie en hoge verdiensten verdient

Nadere informatie

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst SIPP persoonlijkheidsvragenlijst Deze vragenlijst bestaat uit een aantal stellingen. Deze stellingen hebben betrekking op de laatste 3 maanden. Door per stelling aan te geven in hoeverre u het hier bent,

Nadere informatie

Politiek, burgerschap en bestuur in de stad

Politiek, burgerschap en bestuur in de stad De stadsrepubliek Politiek, burgerschap en bestuur in de stad Over nieuwe vormen van democratie, goed stedelijk bestuur en capaciteitsopbouw in stedelijke administraties Linda Boudry - Kenniscentrum Vlaamse

Nadere informatie

ISSAI 30 Ethische code

ISSAI 30 Ethische code ISSAI 30 Ethische code Vertaling ISSAI 30VERTALING REKENHOF, MEI 2017 / 2 INHOUD Hoofdstuk 1 - Inleiding 4 Concept, achtergrond en doel van de ethische code 4 Vertrouwen en geloofwaardigheid 5 Hoofdstuk

Nadere informatie