Heeft het Cartesiaanse dualisme de geest gegeven?
|
|
- Adriana van der Laan
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Heeft het Cartesiaanse dualisme de geest gegeven? Heeft functionele neurobeeldvorming de doodsklok van het Cartesiaanse dualisme geluid? Zij heeft in de hersenen bepaalde substraten van het bewustzijn aan het licht gebracht en schijnbaar de opvatting gesmoord van een onstoffelijke geest die naast het lichaam bestaat. Een recente studie toont echter aan dat velen de dualistische opvattingen blijven aanhangen. En dat blijft niet zonder gevolg. D OSSIER V AN D E M AAND In 1983 al schreef Jean-Pierre Changeux in L'homme neuronal : "De identiteit tussen psychische, fysiologische of fysisch-chemische toestanden in de hersenen blijkt volkomen gewettigd." Sindsdien zijn de studies steunend op functionele beeldvorming van de hersenen steeds talrijker geworden. Elk van deze studies heeft dit standpunt verder bekrachtigd. Het dualisme van Descartes is a priori dood. Immers, alles wijst erop dat de geest niet uitgaat van een onstoffelijke en extracorporale substantie. De moderne wetenschap treedt dus in het spoor van de materialistische opvattingen van de filosofen van de Verlichting. Voor Diderot en Baron von Holbach bijvoorbeeld is de geest een eigenschap van de hersenen. En omdat volgens hen de hersenen aan de wetten van het natuurlijke determinisme gehoorzamen, kan er geen vrije wil bestaan. Men moet het geloof in een vrije wil dus in dezelfde doodkist als het spiritualisme stoppen. In zijn Système de la Nature schrijft Baron von Holbach : "Ons leven is één lijn die de natuur ons aan Auteur : Philippe Lambert. de oppervlakte van de Aarde dwingt te volgen zonder dat wij er ooit één ogenblik kunnen van afwijken." Onder de neurowetenschappers vindt men vandaag vrij veel aanhangers van het determinisme. Filosoof Jean-Noël Missa, van de Université Libre de Bruxelles, stelt over hen die het begrip van een vrije wil proberen te redden, zoals Nobelprijswinnaar Gerald Edelman, dat zij zich achter een inconsequent materialisme verschuilen. Zo heeft Edelman het bijvoorbeeld over een primair bewustzijn en een hoger bewustzijn, dat de mens dankzij de taal zou bereiken. De taal zou een verschijnsel van distantiëring uitlokken dat een uitweg laat vermoeden voor het tweeledige genetische en epigenetische determinisme het doordringen van onze hersenmaterie door ons individueel verleden. Zo zou men zich een echt zelfbeschikkingsproces kunnen voorstellen. Voor velen echter gaat het om een oplossing ad hoc die door Edelman wordt geënt op zijn algemeen model van de selectie van de neuronale groepen ( neuronaal darwinisme volgens zijn eigen woorden). "In deze kwestie van de taal en het hogere bewustzijn doet Edelman denken aan een goochelaar die een konijn uit zijn hoed tovert", stelt Jean-Noël Missa. Cartesiaans theater In zijn Méditations Métaphysiques legt Descartes uit dat de geest, denkend voorwerp zonder ruimtedimensie, een van het lichaam verschillende substantie is. Het lichaam is echter een ruimtelijk voorwerp, dat niet denkt. Overigens stelt hij dat deze twee entiteiten elkaar door een causaal verband wederzijds beïnvloeden. Vandaar deze essentiële vraag : hoe kan een immateriële geest op enige wijze invloed uitoefenen op een materieel lichaam en omgekeerd? Om deze klip te omzeilen, stelt Descartes dat de geest van levende wezens met het lichaam interageert ter hoogte van een specifiek centrum van de hersenen, de pijnappelklier (of epifyse), die de zetel van het bewustzijn zou zijn. Zo blijft hij echter het probleem voor zich uit schuiven. De voorgestelde oplossing is voor dezelfde kritiek vatbaar als de eerste stelling. Tempo Medical November
2 D OSSIER V AN D E M AAND Steven Laureys Later werden andere specifieke lokalisaties als centrum van het bewustzijn naar voren geschoven : de formatio reticularis en de frontale kwabben. De Amerikaanse filosoof Daniel C. Dennett, van de Tufts University, is één van de vurigste tegenstanders van deze benadering die hij als Cartesiaans theater bestempelt. Een welomschreven hersenstructuur zou kennis nemen van het geheel van de psychische activiteiten van de mens, zou zorgen voor de integratie ervan en zou produceren wat ons subjectief uniform en coherent lijkt. Vandaag weten we echter dat het bewustzijn niet afhangt van één enkel gebied van ultieme convergentie. Integendeel wordt het in de meeste theorieën beschreven als een verschijnsel waarbij verschillende hersengebieden betrokken zijn. Verschillende onderzoeken steunend op functionele beeldvorming van de hersenen hebben immers geleid tot het concept van een verspreid bewustzijn het niveau van zijn neuroanatomische onderbouw. Onder meer het onderzoek van Steven Laureys, maître de recherche bij het Fonds National de la Recherche Scientifique (FNRS, de tegenhanger van het FWO Vlaanderen). Hij is verantwoordelijk voor de Coma Science Group binnen het Centre de Recherches du Cyclotron (CRC) van de Université de Liège (ULg) en de Dienst Neurologie van het Centre Hospitalier Universitaire (CHU) van Luik. In het licht van de vooruitgang in de neurowetenschappen lijkt de mening gewettigd dat het bewustzijn zijn wortels heeft in biologische processen. Die vermoedelijk echter nooit de hele rijkdom van de innerlijke ervaringen zullen kunnen verklaren. Dan nog moet de terminologie eensluidend zijn. Alle discussies over het bewustzijn "worden overschaduwd door het gebruik van de term met verschillende betekenissen". Jacques Paillard licht dit heel scherp toe in zijn Traité de Psychologie Expérimentale (Presses Universitaires de France, 1994). Staat bewustzijn gelijk met elke vorm van denkactiviteit? Met de eigen identiteit? Met de subjectiviteit die elk van ons ertoe aanzet om eigen ervaringen te voelen? Wij stellen het bewustzijn gelijk met onze intuïtieve kennis ervan. Dus met wat ons geestelijk leven is op het kruispunt van onze percepties, onze zintuiglijke ervaringen, onze redeneringen en meningen, de planning van onze daden. Descartes zegt dat de geest per definitie bewustzijn is ( Je pense, donc je suis ). In ons verder betoog beschouwen we dus ook beide termen als synoniemen. Vier vragen Is het Cartesiaanse dualisme echt op het altaar van de neurowetenschappen geofferd? Men zou dit kunnen denken, maar velen hangen vandaag nog het concept van een splitsing tussen de hersenen en de geest aan. Steven Laureys heeft zich hierin verdiept nadat hij de resultaten gelezen had van een in 2005 uitgevoerde studie aan de Universiteit van Edinburgh door de neuroloog Adam Zeman, nu docent aan de Peninsula Medical School te Exeter. De kern van dit werk bestond uit een lijst van vier vragen die aan 250 studenten uit acht verschillende universitaire richtingen werden gesteld : antropologie(33), ruimtefysica(19), ingenieur burgerlijke bouwkunde (32), informatica(30), theologie (36), geneeskunde(30), ingenieur mechanica(34), natuurkunde(36). Op de eerste vraag, "Zijn geest en hersenen twee gescheiden zaken?", antwoordde 67 % van de studenten ja. "Hangt de geest fundamenteel af van de wetten van de fysica?", kreeg slechts 36 % positieve antwoorden. De derde vraag : "Overleeft een geestelijk gedeelte van ons na de dood?", kreeg 70 % bevestigende antwoorden. Uiteindelijk was 65 % van de studenten van mening dat elk onder ons een ziel bezit die van het lichaam te onderscheiden is. Aan het einde van elk van zijn presentaties had Steven Laureys de gewoonte aangenomen om een vragenlijst voor te leggen aan zijn gehoor, ongeacht of dit uit wetenschappers, artsen of een breder publiek bestond. De vragen waren voornamelijk van ethische aard en hadden betrekking op de kern van zijn onderzoek en zijn klinische activiteit als neuroloog gespecialiseerd in de gewijzigde bewustzijnstoestanden (coma, vegetatieve toestand, minimale bewuste toestand). Is het begrip van hersendood aanvaardbaar? Hoe kan men het levenseinde van de patiënten aanpakken? Is therapeutische hardnekkigheid in de acute fase, in de chronische fase aanvaardbaar? Moet men euthanasie toestaan? "Ik vond de resultaten die Adam Zeman voorlegde dermate interessant dat ik zijn vier vragen ook in mijn vragenlijst heb opgenomen", vertelt Steven Laureys. "Immers, bovenop hun zuiver theoretisch 8
3 belang (het dualisme tegenover de wetenschappelijke verklaring van het bewustzijn), zijn de antwoorden op deze vragen doorslaggevend voor de keuzes van onderzoekers, artsen, verpleegkundigen en psychologen op het vlak van de experimentele onderzoeksmethoden, de therapeutische mogelijkheden en de medische aanpak van de patiënten." Meer dan personen in Europa en in de Verenigde Staten hebben tot dusver, na afloop van een voordracht van de verantwoordelijke voor de Coma Science Group van de ULg, hun mening geuit. In 2009 verscheen in de Annals of the New York Academy of Sciences een artikel, onder de titel Dualism Persists in the Science of Mind, dat de resultaten toelicht, vergelijkt en becommentarieert van het onderzoek aan de Universiteit van Edinburgh door het team van Adam Zeman bij 250 studenten, en aan de Université de Liège door de groep van Steven Laureys. Het staal van personen omvatte 782 gezondheidswerkers, 290 paramedici en 455 beoefenaars van andere beroepen. Het beroep van 331 deelnemers was niet bekend. Andere kenmerken van dit staal van personen : het bevatte ongeveer evenveel mannen als vrouwen, gelovigen en niet-gelovigen. De gemiddelde leeftijd was 41 jaar (tussen 16 en 85 jaar). Verrassende cijfers Gezonde persoon In tegenstelling tot de cijfers die in Edinburgh werden ingezameld, wijzen de resultaten van de Belgische studie op een sterke persistentie van dualistische ideeën, ook al is het beeld minder scherp. "Zijn hersenen en geest afzonderlijke zaken?" : 40 % bevestigende antwoorden. "Hangt de geest fundamenteel af van de wetten van de fysica?" : 39 % ja. "Overleeft van ons een geestelijk gedeelte na de dood?", 37 % van de ondervraagde personen gelooft het. "Bezit elk van ons een geest die gescheiden is van het lichaam?" : bevestigend bij 37 % van het staal. Een meer diepgaande analyse toont aan dat de filosofische en religieuze overtuigingen de voornaamste verklaring vormen voor de antwoorden op de vier gestelde vragen. Dit zal niemand verrassen. Leeftijd en geslacht spelen echter ook een rol. Veelzeggend is het feit dat 63 % van de gelovigen meent dat er leven na de dood is, tegen 16 % van de niet-gelovigen. 57 % van de eerste groep, tegen 20 % van de tweede, oordeelt dat de mens een ziel bezit die van het lichaam te onderscheiden is. "Het meest verrassende ten slotte is dat niet alle gelovigen positief antwoorden op de twee gestelde vragen, en niet alle niet-gelovigen negatief", merkt Steven Laureys op. Hersendood Hersenmetabolisme bij een patiënt in toestand van hersendood en bij een gezonde persoon. In geval van hersendood verbruikt enkel de huid rond de schedel nog energie. Men heeft het over de lege doos. Er vindt geen enkele neuronale activiteit plaats. Voorts blijkt dat vrouwen meer dualistisch ingesteld zijn dan mannen. Zo denkt slechts 34 % van de vrouwen dat de geest van de wetten van de fysica kan afhangen, tegen 48 % van de mannen. In de Luikse studie komt een zeer brede waaier van leeftijden aan bod. Zo kon men een ander verschijnsel aan het licht brengen. Jongeren (onder de 30 jaar) zijn meer dualistisch ingesteld dan mensen van gemiddelde leeftijd (31-49 jaar) en vooral dan 50-plussers. "Het onderzoek in ontwikkelingspsychologie schuift naar voren dat het geloof in een van het lichaam onderscheiden bewustzijn in alle culturen aanwezig is en dus universeel is, en dat elk kind met het dualisme geboren wordt", onderstreept Steven Laureys. Ongeveer de helft van de artsen (55 %) en van de paramedici (51 %) die de vragenlijst opgesteld door de neuroloog van de Coma Science Group beantwoord hebben, verklaarden gelovig te zijn. Hun antwoorden tonen aan dat velen onder hen November Tempo Medical D OSSIER V AN D E M AAND
4 D OSSIER V AN D E M AAND Men heeft lang gedacht dat de ziel op het ogenblik van de dood het lichaam verliet, zoals blijkt uit deze ets (1808) van Luigi Schiavonetti ( ). dualistische opvattingen koesteren, overwegend in de groep paramedici. Een bijna gelijk percentage (40 %) artsen en paramedici gelooft in leven na de dood. De eersten hebben meer de neiging om te geloven dat de geest door wetten van de fysica (45 % tegen 37 %) wordt beheerst. Zij zijn bovendien minder geneigd om het begrip aan te hangen van een ziel die van het lichaam is gescheiden (36 % tegen 44 %). Volgens Steven Laureys bestaan er voor deze cijfers verschillende verklaringen. Het is echter hoogstwaarschijnlijk dat de wetenschappelijke bagage een beslissend element is. Een Amerikaanse studie die in 1998 in Nature werd gepubliceerd, toont onder meer aan dat men minder geloof en minder dualisme aantreft onder de leden van de National Academy of Science dan binnen de algemene populatie van de wetenschappers. Zijn wij dan automaten? Hoe dan ook, het dualisme is niet dood. Het lijkt steeds moeilijker te ondersteunen maar behoudt niettemin talrijke aanhangers, onder wie eminente neurowetenschappers zoals Christophe Koch, docent biologie en engineering aan het California Institute of Technology. Steven Laureys van zijn kant is monist. Zijn klinische praktijk en zijn onderzoek in functionele hersenbeeldvorming zetten hem tot dit standpunt aan. Hij stelt : "Ik steun op de wetenschappelijke bewijzen, maar ik beweer helemaal niet dat men alles over het bewustzijn heeft begrepen, verre van. In het licht van de huidige wetenschap mag men de deur voor de dualistische verklaringen niet definitief sluiten. Wel moet men onderstrepen dat men er geen duidelijke wetenschappelijke bewijzen voor heeft." Volgens de onderzoeker van de ULg is het bewustzijn een verschijnsel dat uit de collectieve activiteit van een deel van het centrale zenuwstelsel ontstaat. Net als de meeste neurowetenschappers die zijn opinie delen steunt hij hoofdzakelijk op het feit dat er een massa gegevens uit de functionele hersenbeeldvorming voortspruiten, die nooit werden weerlegd en die een onbetwistbaar verband leggen tussen bewuste waarneming en hersenactiviteit. Steunend op positronemissietomografie (PET) en functionele magnetische resonantie (fmri) heeft Steven Laureys de hersenactiviteit van bepaalde patiënten met hersenletsels in twee verschillende situaties persoonlijk kunnen observeren. Eerst wanneer zij zich in een vegetatieve toestand bevonden en vervolgens wanneer zij terug tot bewustzijn waren gekomen. In het tweede geval stelde hij de reactivering van verschillende kernen vast in diverse gebieden van de associatieve cortex, evenals van de thalamocorticale lus. Dit is de schakeling die instaat voor resonantie tussen de thalamus en gebieden van de cortex. "De studie van Steven Laureys onderbouwt het concept van een verspreid bewustzijn en gaat in de zin van de theorieën die stellen dat de verschillende neuronale associaties een samenhangend geheel van activiteiten kunnen ondersteunen. Deze kunnen op hun beurt elkaar dynamisch opvolgen en als het ware de kiem vormen van ons bewust leven." Dit stelt Axel Cleeremans, onderzoeksdirecteur van het FNRS en docent aan de Faculteit Psychologische en Opvoedingswetenschappen van de Université Libre de Bruxelles (ULB). 10
5 Steunend op het concept van een verspreid bewustzijn heeft Daniel C. Dennett een extreem model voorgesteld dat hij ontwerp van multipele versies van het bewustzijn noemt. Voor hem zou het bewustzijn slechts een randverschijnsel zijn. Een groot aantal processen zou in de hersenen in parallel al onze psychische activiteiten interpreteren. Een subjectieve toestand zou ontstaan uit al deze activiteiten die op een gegeven moment gelijktijdig voorkomen, en dus uit de interpretaties waarvan zij het voorwerp zijn. Mettertijd zouden dergelijke toestanden elkaar opvolgen, zodat er niet één bewustzijn, maar een opeenvolging van bewustzijnstoestanden ontstaat. Benjamin Libet, van de Universiteit van Californië in San Francisco, meent ook dat het bewustzijn slechts een randverschijnsel is dat ons toelaat om de werkelijkheid achteraf in te schatten. Volgens hem zou onze vrije wil slechts een illusie zijn. Wij zouden automaten zijn die keuzes uitvoeren zonder ze te beheersen. Bepaalde studies, onder meer die van Lionel Naccache, van de eenheid INSERM U562 voor cognitieve neurobeeldvorming, schijnen dit standpunt tegen te spreken. De Franse onderzoeker beschrijft de thalamocorticale retroactieve lus als een versterkingsmechanisme van de aandacht die de toegang van een voorstelling in onze ruimte van bewuste arbeid mogelijk zou maken. Een voorstelling onder vele andere die alle, ook deze, door onbewuste processen ontstaan en in competitie treden. In zijn boek Le nouvel inconscient denkt Lionel Naccache een andere eigenschap van het bewustzijn te kunnen formuleren. Wanneer iemand het bewustzijn bereikt, zou hij de behoefte voelen om er een zin aan te geven. Hoe? Door fictiescenario's te ontwikkelen die min of meer afstand zouden nemen van de koude en objectieve werkelijkheid. Betrekkelijk weinig afstand als de persoon normaal is, veel als hij aan een psychische stoornis lijdt, zoals schizofrenie. De vrije wil zou dan op een basisillusie berusten, in die mate dat zij op fictief materiaal steunt, gevoed door het geloof in een illusie ontstaan uit de waaier van mogelijkheden. Bijna-doodervaringen Steven Laureys neemt in dit debat geen stelling in. Volgens hem is het nog te speculatief. Daarentegen heeft hij onlangs tegenargumenten aangevoerd tegen de Nederlandse cardioloog Pim Van Lommel. Deze haalt argumenten uit de bijna-doodervaringen om het standpunt van een bewustzijn (van een ziel) te ondersteunen dat gescheiden is van het lichaam en overal in alle menselijke cellen aanwezig is. In december 2001 publiceerde Van Lommel in The Lancet een artikel onder de titel "Near-death experience in survivors of cardiac arrest : a prospective study in the Netherlands" (Bijna-doodervaringen bij overlevenden van hartstilstand : een prospectieve studie in Nederland). Steunend op een populatie van 344 overlevenden van een hartstilstand bestudeerde de auteur de frequentie, de oorzaak en de inhoud van de bijna-doodervaringen. Volgens de definitie van Van Lommel zijn dit herinneringen van indrukken die wij bij een gewijzigde bewustzijnstoestand ervaren. Zij omvatten in het bijzonder specifieke elementen zoals uittreding, gevoelens van welzijn, de visie van een tunnel, een licht, van overleden verwanten evenals het afspelen van het eigen levensverhaal. Steven Laureys vertelt dat Pim Van Lommel in 2007 een boek schreef, Eindeloos bewustzijn. "In feite heeft de argumentatie in dit werk niets wetenschappelijks. De opstijging naar het Hemelse Paradijs (na 1500), van Hieronymus Bosch ( ), toont schijnbaar engelen die de ziel doorheen een tunnel naar een verblindend licht leiden. Zou dit de eerste voorstelling van een bijna-doodervaring zijn? De studies waarnaar de auteur verwijst bestaan niet of zijn niet gecontroleerd. Het probleem is dat Pim Van Lommel, die voorname- November Tempo Medical D OSSIER V AN D E M AAND
6 D OSSIER V AN D E M AAND lijk een klinisch cardioloog was, zich als een wetenschapper voordoet. Hij brengt een aangename boodschap een ziel die na de dood overleeft en zijn theorieën oogsten veel succes bij het publiek. Met het risico van schadelijke gevolgen op het gebied van orgaandonatie, van therapeutische hardnekkigheid en de criteria van definitie van de dood. Pro memorie wordt die gelijkgesteld met de hersendood of, volgens de oude terminologie, met het overschreden coma." Laureys en Van Lommel spelen hun eigen rol in een televisiefilm Julia's Hart die onlangs op de VPRO werd uitgezonden. Van Lommel zet de afwezigheid van bewustzijn in de toestand van hersendood op losse schroeven. Hierin wordt hij door de Luikse neuroloog tegengesproken. Om zijn standpunten te onderbouwen, steunt Pim Van Lommel voornamelijk op de zogenaamde uittredingservaringen en meer bepaald op het feit dat personen die een bijna-doodervaring beleefd hebben, vertellen dat zij hun reanimatie vanuit een hogere plaats hebben zien gebeuren. Dergelijke beschrijvingen vindt men in alle culturen. Moet men ze daarom een magische connotatie toekennen en daaruit besluiten dat het bewustzijn losstaat van de materie? Neen, oordeelt Steven Laureys, die ze eenvoudig als de uitdrukking van een fysiologische werkelijkheid beschouwt die onze waarneming van de wereld kan veranderen. Toevallig of experimenteel ingezamelde wetenschappelijke gegevens over dit onderwerp versterken zijn mening. Een artikel dat in 2002 in Nature is gepubliceerd, Stimulating illusory ownbody perceptions, toont hoe een Zwitsers team ongewild een bijna-doodervaring heeft uitgelokt bij een epilepsiepatiënte door stimulatie ter hoogte van het rechter temporopariëtale gebied. Dit resultaat, dat een correlatie vastlegt tussen de hersenwerking en een bijna-doodervaring, werd in 2007 door een Antwerps team bevestigd. Bovendien ontluisteren wetenschappelijke experimenten in Nederland en in Scandinavië eveneens de bijna-doodervaring. De onderzoekers plaatsten voorwerpen op kasten, zodat deze slechts vanaf een hogere positie gezien konden worden. Als de patiënten die verklaren dat ze een uittreding hebben beleefd hun aanwezigheid hadden vermeld, zou hieruit een conclusie volgen : lichaam en geest staan los van elkaar. Maar dat is nooit gebeurd. Voor Steven Laureys is de manier om de band tussen het bewustzijn en de hersenen (monisme of dualisme) te vatten niet zonder invloed op de perceptie die de artsen, de paramedici, de patiënten en het algemeen publiek van bepaalde neurologische en psychiatrische aandoeningen hebben. Hieruit volgen verschillende standpunten op moreel, ethisch en therapeutisch vlak in de benaderingswijze van de ziekte en van de zieke. In zijn bestseller L'erreur de Descartes (Uitgeverij Odile Jacob) stelt Antonio Damasio, van het Departement Neurologie van de Universiteit van Iowa, dat de dualistische traditie tot gevolg heeft gehad dat "de psychische processen als functie van het organisme terzijde werden gelaten". De geest werd lang aan de filosofie en aan de godsdienst overgelaten en hoewel hij "het voorwerp van een specifieke discipline is geworden, de psychologie, wordt hij pas sinds kort in de biologie en de geneeskunde in overweging genomen". Het gevolg zou, volgens Damasio, de inkrimping zijn van het begrip mens in het kader van de medische aanpak. (1) Athena Demertzi, Charlene Liew, Didier Ledoux, Marie-Aurélie Bruno, Michael Sharpe, Steven Laureys en Adam Zeman, Dualism Persists in the Science of Mind, Annals of the New York Academy of Sciences, 2009, (2) E.J. Larson en L. Witham, Leading scientists still reject God, Nature, 1998 ; 394 : 313. (3) Lionel Naccache, Le nouvel inconscient, Editions Odile Jacob, oktober (4) Eng: Near death experience, Fr: Expérience de mort imminente. (5) P. van Lommel, R. van Wees, V. Meyers, I. Elfferich, Near-death experience in survivors of cardiac arrest: a prospective study in the Netherlands, Lancet, 2001 ; 358 (9298) : (6) O. Blanke, S. Ortigue, T. Landis, M. Seeck, Stimulating illusory own-body perceptions, Nature, 2002 (19 september) ; 419 (6904) : (7) D. De Ridder, K. Van Laere, P. Dupont, et al., Visualizing out-of-body experience in brain, N Engl J Med, 2007 ; 357 : (8) Antonio Damasio, L'erreur de Descartes, Editions Odile Jacob, januari Interessante lectuur : M. Thonnard, S. Schnakers, M. Boly, M.A. Bruno, P. Boveroux, S. Laureys, A. Vanhaudenhuyse, Expériences de mort imminente : phénomènes paranormaux ou Neurologiques? In : Revue Médicale de Liège 2008 ; 63 : A. Vanhaudenhuyse, M. Thonnard, S. Laureys, Towards a neuro-scientific explanation of Near- Death Experiences? 2009 Yearbook of Intensive Care and Emergency Medicine, Vincent JL (Ed), Springer-Verlag. 12
Opgave 2 Doen wat je denkt
Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen
Nadere informatieOefen-CAT 1.2.4. 4 Opdrachten met open vragen. Gesloten boek. Naam.Studentnummer.
Oefen-CAT 1.2.4 4 Opdrachten met open vragen Gesloten boek Elke van de vier opdrachten wordt met maximaal tien punten gehonoreerd; samen 40 punten voor de hele toets. De vragen per opdracht (2-4) krijgen
Nadere informatieOpgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid
Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid 6 maximumscore 3 een argumentatie dat de opvatting van Kahn niet tot het dualistisch epifenomenalisme kan behoren, omdat daarin bewuste gedachten geen invloed
Nadere informatieExamen VWO. Nederlands. tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen VWO 2007 tijdvak 1 woensdag 16 mei 9.00-12.00 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 20 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen
Nadere informatieRene Descartes. René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain
Rene Descartes René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain Cogito ergo sum, ik denk dus ik ben. Een uitspraak van René Descartes. Een belangrijk wiskundige en filosoof in de geschiedenis. Volgens
Nadere informatieEindexamen Filosofie havo I
Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan
Nadere informatieOpgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid
Opgave 2 Neuroplasticiteit en wilsbekwaamheid tekst 4 Studeer, slaap, maak muziek, stress niet, maak vrienden, geniet aanzien, drink niet, zweet, speel en kies je ouders met zorg. Dit zijn volgens de Nederlandse
Nadere informatiePsychisch lijden is nooit banaal
Psychisch lijden is nooit banaal Ariane Bazan is hoogleraar Klinische Psychologie, Université Libre de Bruxelles (ULB). Gertrudis Van de Vijveris gewoon hoogleraar Moderne Wijsbegeerte en Wetenschapsfilosofie,
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie 2013-I
Opgave 1 Het tastende brein tekst 1 In veel hersenwetenschappelijk onderzoek en filosofische theorieën staat de vraag naar het al dan niet bestaan van de vrije wil centraal. Ook hedendaags neuroloog Ramachandran
Nadere informatieDe machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk
De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Zwolle 19 januari 2015 Aandachtspunten: Wat zijn metaforen? De machinemens in de historische
Nadere informatieBijna Dood Ervaringen
Bijna Dood Ervaringen Een korte introductie Niecky Fruneaux en Edith Bertrand Algemeen geestelijk verzorgers Inleiding De inlossing van een belofte aan een cliënt: meer mensen vertellen over dit soort
Nadere informatiefilosofie vwo 2016-II
Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering
Nadere informatieInhoud. Woord vooraf 11. 1. Inleiding Kennismaking met de psychologie 13. 2. Biologie en gedrag De hardware van het psychisch functioneren 51
Inhoud Woord vooraf 11 1. Inleiding Kennismaking met de psychologie 13 1.1 Een definitie van de psychologie 14 1.2 Wetenschappelijke psychologie en intuïtieve mensenkennis 16 1.2.1 Verschillen in het verzamelen
Nadere informatieHet lichaam-geest probleem
Het lichaam-geest probleem Wouter Bouvy 3079171 November 5, 2006 Abstract Dit artikel behandelt het lichaam-geest probleem. Het bestaat uit een uitleg over het lichaam-geest probleem, en schrijft deze
Nadere informatiePijn Inleiding tot de filosofische benadering http://www.phil.uu.nl/~rob/
Pijn Inleiding tot de filosofische benadering http://www.phil.uu.nl/~rob/ Rob van Gerwen Subfaculteit Filosofie Universiteit Utrecht www.phil.uu.nl/~rob/2007/guest.shtml Periode 4, 2007 C1 Pijn en het
Nadere informatiefilosofie Het IK en de vrije wil zin en onzin
filosofie Het IK en de vrije wil zin en onzin Het bewustzijn Fasen van het bewustzijn Fysieke sector Mentale sector Verbeeldingen sector Zintuiglijke waarnemingen en impulsen. De ervaren werkelijkheid
Nadere informatieMens en machine. Gert-Jan Lokhorst
1 Mens en machine Gert-Jan Lokhorst Centrum voor de Filosofie van de Informatie- en Communicatie Technologie, Faculteit der Wijsbegeerte, Erasmus Universiteit Rotterdam. 25 sept. 2002 2 Vraagstelling Is
Nadere informatieEindexamen Filosofie havo I
4 Beoordelingsmodel Opgave 1 Gevoel en machine 1 Een goed antwoord bevat: Twee aan het ontologisch dualisme ontleende argumenten als ondersteuning van de visie dat een dier volgens Descartes geen pijn
Nadere informatieINFORMATIE LIFELONG OVER PERSPECTIEVEN +31 (0) 638 279 772. lee@lifelong.eu
LIFELONG INFORMATIE Wil je meer uit je werk- en privé-relaties halen? Wil je jezelf en anderen beter begrijpen en misverstanden voorkomen? Dan is het essentieel om je perspectief op de werkelijkheid te
Nadere informatieSamenvatting Filosofie Emoties
Samenvatting Filosofie Emoties Samenvatting door een scholier 1030 woorden 28 mei 2013 3,2 2 keer beoordeeld Vak Methode Filosofie Cogito Filosofie samenvatting Emoties (theorie en primaire teksten) THEORIE
Nadere informatieMarleen Schippers - 1071319 Bewustzijn en Handelen Eindopdracht 6 februari 2004
Marleen Schippers - 1071319 Bewustzijn en Handelen Eindopdracht 6 februari 2004 Inleiding In dit betoog beschrijf ik mijn visie op het mind-body probleem 1. Ik richt me in het bijzonder op twee aspecten
Nadere informatieFilosofie voor de Wetenschappen
Date 15-10-2013 1 Filosofie voor de Wetenschappen Presentatie voor de Honours-studenten van de Rijksuniversiteit Gent Jan-Willem Romeijn Faculteit Wijsbegeerte Rijksuniversiteit Groningen Date 15-10-2013
Nadere informatieOpgave 1: Vrije wil als zelfverwerkelijking
* PTA code: ED/st/05 * Docent: MLR * Toetsduur: 100 minuten. * Deze toets bestaat uit 11 vragen. Het totaal aantal punten dat je kunt behalen is: 32. * Kijk voor je begint telkens eerst de vraag kort door,
Nadere informatieBig Ideas Great STEM. Katrien Strubbe
+ Big Ideas Great STEM Katrien Strubbe (Natuur)wetenschappen: doelen 2 Natuurwetenschappen geven leerlingen een fundamenteel en duurzaam inzicht in de structuren en processen die de mens, de natuur en
Nadere informatieWat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie
De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes
Nadere informatieHet begrip natuur in techniek, filosofie en religie. Deel I: Van voormodern naar modern denken
Het begrip natuur in techniek, filosofie en religie Deel I: Van voormodern naar modern denken 1. Inleiding 2. Franciscus 3. Descartes 4. Pascal 5. Conclusies Inleiding Lynn White in Science (1967): Christendom
Nadere informatieEindeloos Bewustzijn
Eindeloos Bewustzijn Een nieuw concept over de continuïteit van ons bewustzijn, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek naar bijna-dood ervaringen (BDE) Pim van Lommel, cardioloog www.pimvanlommel.nl Enkele
Nadere informatiefilosofie vwo 2015-II
Opgave 2 Onbewuste discriminatie 6 maximumscore 4 Een beschrijving van de twee groepen waarin bij Descartes de gedachten van de ziel uiteenvallen: acties en passies van de ziel 1 een antwoord op de vraag
Nadere informatieVOELEN WAT ER GEBEURT EEN KENNISMAKING MET ANTONIO DAMASIO
VOELEN WAT ER GEBEURT EEN KENNISMAKING MET ANTONIO DAMASIO Descartes error [1994] Dit is de vergissing van Descartes: de onoverbrugbare scheiding tussen lichaam en geest ( ); de suggestie dat het vermogen
Nadere informatieVertrouw ik jou? Over hersenletsel en argwaan. Jan Voortman MBA directeur Professionals in NAH, Lochem
Vertrouw ik jou? Over hersenletsel en argwaan Jan Voortman MBA directeur Professionals in NAH, Lochem Inhoud Voorstellen Argwaan, waar hebben we het dan over? Argwaan en ons brein Argwaan na ontstaan van
Nadere informatieEindexamen vwo filosofie 2013-I
Opgave 1 Het tastende brein 1 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg van de drie definities van vrije wil aan de hand van tekst 1: een uitleg van vrije wil als voorwaarde voor verantwoordelijkheid
Nadere informatieBesmettelijke hersenaandoeningen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab
Nadere informatieDe machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk
De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Hoogeveen 28 oktober 2014 Aandachtspunten: Wat zijn metaforen? De machinemens in de historische
Nadere informatieDEELNEMEN AAN ONDERZOEK
DEELNEMEN AAN ONDERZOEK DRAAG BIJ AAN DE WETENSCHAP Een bijdrage leveren aan de wetenschap? Dat kan! De KU Leuven doet onderzoek naar cognitieve beperkingen ten gevolge van een beroerte. Wij zijn steeds
Nadere informatieUniversiteit. Brochure. Opleidingsinstituut Dageraad
Brochure Opleidingsinstituut Dageraad Universiteit Informatie Je zult je wel afvragen wie zoiets bedenkt en wie zo iets op de kaart wil zetten. Ik kan daar kort en krachtig over zijn: kijk op www.ruudvanlent.nl
Nadere informatieAngst Stemming Psychose Persoonlijkheid Gebruik middelen Rest
Ad Kaasenbrood, psychiater/psychotherapeut Congres Een te gekke wijk, Bunnik, 8 November 2017 Psychiatrische ziekten Komen vaak voor Zijn ernstig Zijn duur Zijn complex Verhouden zich tot geestelijke gezondheid,
Nadere informatieDoel van Bijbelstudie
Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het
Nadere informatieINHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76
INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 Vergeten... 7 Filosofie... 9 Een goed begin... 11 Hoofdbreker... 13 Zintuigen... 15 De hersenen... 17 Zien... 19 Geloof... 21 Empirie... 23 Ervaring...
Nadere informatieNederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl)
Nederlands (nieuwe stijl) en Nederlands, leesvaardigheid (oude stijl) Examen VWO Vragenboekje Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Maandag 19 mei 9.00 12.00 uur 20 03 Voor dit examen zijn
Nadere informatieOpgave 3 De gewapende overval
Opgave 3 De gewapende overval 12 maximumscore 2 een argumentatie dat het idee van vrije wil als bovennatuurlijke kracht in het kader van vrije wil als bewuste aansturing voor veel mensen aantrekkelijk
Nadere informatieCAT B / Cursusafhankelijke toets
Oefentoets CAT B1.2.4 0809 / Cursusafhankelijke toets Cursus B1.2 4 0708 het verhaal van de patiënt Cursuscoördinator dr. A.K. Oderwald 4 Opdrachten, gesloten boek, open vragen, MET antwoord aanwijzingen
Nadere informatieEthiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.
Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal
Nadere informatieA. De wetenschap van psychologie
A. De wetenschap van psychologie Psychologische wetenschap Psychologie is de studie naar mentale activiteiten en gedrag. Psychologen proberen het mentale leven te begrijpen en gedrag te voorspellen. Alle
Nadere informatieIedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het?
Ultieme huisartsenzorg? Iedere tijd heeft zijn handvatten NHG, 23 Mei 2013 Prof dr Carlo Leget, Universiteit voor Humanistiek www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Hoe noemen we het? Palliatieve zorg is een
Nadere informatieWillen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven
Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker
Nadere informatiegeloof en wetenschap Prof.dr. Cees Dekker Kavli Institute of NanoScience Delft http://www.mb.tn.tudelft.nl
geloof en wetenschap Prof.dr. Cees Dekker Kavli Institute of NanoScience Delft http://www.mb.tn.tudelft.nl Utrecht, 16-6-2006 1. Is het waar, dat recente vondsten in de wetenschap Godsgeloof verzwakken?
Nadere informatieHet lot van het ego bij ziekte en sterven
Het lot van het ego bij ziekte en sterven Dr. Alexander Verstaen Heidehuis vzw (Palliatieve Zorg Noord-West-Vlaanderen) Perennis gcv (Centrum voor Psychospirituele zorg, Ontwikkeling en Therapie) KORTE
Nadere informatieHandleiding bij Wondere wetenschap
18 Handleiding bij Wondere wetenschap Handleiding bij Wondere wetenschap les 1 De kracht en de grenzen van het wetenschappelijk denken 1 De leerlingen kunnen in hun eigen woorden de betekenis uitleggen
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo 2009 - I
Beoordelingsmodel Opgave 1 Religieuze ervaring 1 maximumscore 5 een bruikbare definitie van religie 1 drie problemen die zich kunnen voordoen bij het definiëren van religie 3 meerdere religieuze tradities;
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/39720 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Hafkemeijer, Anne Title: Brain networks in aging and dementia Issue Date: 2016-05-26
Nadere informatieGELOOF&WETENSCHAP DE ILLUSIES VAN HET HERSENONDERZOEK. André Aleman
GELOOF&WETENSCHAP DE ILLUSIES VAN HET HERSENONDERZOEK André Aleman Hersenonderzoek staat volop in de belangstelling. Er worden debatavonden georganiseerd over de vrije wil en het brein en met grote regelmaat
Nadere informatieBasisscholing Palliatieve Zorg voor artsen 2 november 2006 Nationaal Congres Palliatieve Zorg Sasja Mulder Onderwijs in palliatieve zorg in de medische specialisten opleiding 2001 2003 COPZ project ontwikkeling
Nadere informatieHet (on)meetbare brein
Het (on)meetbare brein Proost op de wetenschap, SPUI25 Lukas Snoek Universiteit van Amsterdam Even voorstellen... Wie ben ik? Lukas Snoek, promovendus psychologie ("Brein & Cognitie") aan de UvA Interesse
Nadere informatieSTUDIEGEBIED CHEMIE (tso)
(tso) Tweede graad... Techniek-wetenschappen Derde graad Techniek-wetenschappen Studierichting Techniek-wetenschappen de graad Een woordje uitleg over de studierichting... Logisch denken Laboratoriumwerk
Nadere informatieHeruitgave Eerste druk januari Godfried Kruijtzer. Uitgegeven door Delft Academic Press
Wat ons ontglipt Van dezelfde schrijver, bij dezelfde uitgever: Taal en Tal bij Spinoza ISBN: 97890-4072-4091 Ruimte en Getal ISBN: 97890-6562-2358 Een rechte staaf wordt gebogen ISBN: 97890-7130-1667
Nadere informatieGelijke Kansen en Diversiteit binnen het UZ Gent
Gelijke Kansen en Diversiteit binnen het UZ Gent 1. Missie - visie Gelijke Kansen en Diversiteit UZ Gent Het UZ Gent is een pluralistische instelling. De benadering van Gelijke Kansen en Diversiteit op
Nadere informatieGeloof tegenover gevoelens
Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods
Nadere informatieWeten het niet-weten
Weten het niet-weten Over natuurwetenschap en levensbeschouwing Ger Vertogen DAMON Vertogen, Weten.indd 3 10-8-10 9:55 Inhoudsopgave Voorwoord 7 1. Inleiding 9 2. Aard van de natuurwetenschap 13 3. Klassieke
Nadere informatieSpinoza s Visie. Dag 3. Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur?
Spinoza s Visie Dag 3 Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur? Module 3 Herhaling Belangrijke lessen dag 1 en 2 Kennis is de bron van ons geluk. Kennis van het hoogst denkbare geeft het grootst mogelijke
Nadere informatieStandaard Eurobarometer 84. Die publieke opinie in de Europese Unie
Die publieke opinie in de Europese Unie Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie. Dit werd opgesteld voor de Vertegenwoordiging van de Europese
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieHOE WERKEN ONZE HERSENEN IN HET KOOPPROCES?
HOE WERKEN ONZE HERSENEN IN HET KOOPPROCES? EN WAT KUNNEN WE DAARVAN LEREN? Algemene inleiding (deel 1 uit een serie van 6) NIEUWE ONTDEKKINGEN IN DE NEUROLOGIE NIEUWE KANSEN IN HET VERKOOPGESPREK We are
Nadere informatieDag 15 - natuurlijk speechen met mind mapping
Dag 15 - natuurlijk speechen met mind mapping Zodra je er op gaat letten zie je dat veel toespraken eigenlijk heel onnatuurlijk overkomen. De spreker staat kaarsrecht achter zijn spreekgestoelte. Hij duikt
Nadere informatieParanormaal of psychisch gestoord? Wat te doen als er problemen zijn?
Paranormaal of psychisch gestoord? Wat te doen als er problemen zijn? door Kees Aaldijk transpersoonlijk coach en therapeut 06-142 742 93 www.transpersoonlijk.nl gepubliceerd in Spiegelbeeld januari 2010
Nadere informatieExamen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 49 punten
Nadere informatieDoel A bestaat uit vier inhoudelijke elementen waar we bij stil zullen staan in deze studie:
Doel A: Geboren in het Koninkrijk : studenten zowel kerkelijk als niet-kerkelijk komen tot persoonlijke geloofsovergave aan Jezus en leren dit proces voor zichzelf verwoorden. Doel A bestaat uit vier inhoudelijke
Nadere informatieMaterie en geest. Grenzen aan het fysische wereldbeeld. Gerard Nienhuis. Universiteit Leiden. Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018
Materie en geest Grenzen aan het fysische wereldbeeld Gerard Nienhuis Universiteit Leiden Workshop Conferentie SCF, 20 januari 2018 Natuurwetenschap: Natuurwetenschap is basis van wereldbeeld geworden.
Nadere informatieleren omgaan met Diversiteit In je gemeente
Bijbelstudie 1 Korintiërs Diversiteit in de kerk is van alle tijden. En nu onze cultuur en de kerk minder goed op elkaar aansluiten dan wel eens gedacht, worden we vaker bepaald bij de verschillen tussen
Nadere informatieKennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Violette van Zandbeek Social research Datum: 15 april 2011
Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Naam: Violette van Zandbeek Vak: Social research Datum: 15 april 2011 1 Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Als onderdeel van het vak social research
Nadere informatieGeven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.
Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van
Nadere informatieAnomaal Monisme vergeleken met behaviorisme en functionalisme
Anomaal Monisme vergeleken met behaviorisme en functionalisme Wouter Bouvy 3079171 October 15, 2006 Abstract Dit artikel behandelt Mental Events van Donald Davidson. In Mental Events beschrijft Davidson
Nadere informatiea p p e n d i x Nederlandstalige samenvatting
a p p e n d i x B Nederlandstalige samenvatting 110 De hippocampus en de aangrenzende parahippocampale hersenschors zijn hersengebieden die intensief worden onderzocht, met name voor hun rol bij het geheugen.
Nadere informatieHet brein geeft te denken
Het brein geeft te denken Eerste druk, oktober 2012 2012 G.D.J. Dingemans Cover: afbeelding van het werk Uitleg van de wereld (3) van SAGE www.sage-art.nl isbn: 978-90-484-2653-9 nur: 770 Uitgever: Free
Nadere informatieRob van Gerwen Waarneming en Becketts symbolen In: De Filosoof 66, Utrecht 2015, pp. 25-26
Rob van Gerwen Waarneming en Becketts symbolen In: De Filosoof 66, Utrecht 2015, pp. 25-26 Faculteit Geesteswetenschappen Departement F & R, Wijsbegeerte Universiteit Utrecht rob.vangerwen@uu.nl www.phil.uu.nl/~rob
Nadere informatie1 Korintiërs 12 : 27. dia 1
1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd
Nadere informatieLeerplanschema Minor Psychologie
Minor Psychologie 1 Inleiding Waarom houden mensen zich niet aan dieetvoorschriften? Hoe kan ik ze dan stimuleren om dat wel te doen? Hoe kan ik teamsporters leren om beter om te gaan met zelfkritiek?
Nadere informatieLatijn en Grieks in de 21ste eeuw
Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het
Nadere informatieIntegrale lichaamsmassage
Integrale lichaamsmassage Eindtermen theorie: - De therapeut heeft kennis van anatomie/fysiologie en pathologie m.b.t. Integrale lichaamsmassage; - De therapeut is zich ervan bewust dat een massage behandeling
Nadere informatieToelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1
Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Deel 1, Hoofdstuk 1 - Dat er iets buiten ons bestaat. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 In de inleidende toelichting nummer 0 heb ik gesproken
Nadere informatieErasmus en het gelijk van de spindoctor
Erasmus en het gelijk van de spindoctor Daniel C. Dennett ISVW UITGEVERS Inhoud Voorwoord 5 Max Sparreboom Erasmus en het gelijk van de spindoctor 7 Daniel C. Dennett Noten 41 4 Voorwoord Tolerantie en
Nadere informatieProfielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën
Pagina 1 Profielwerkstuk: stappenplan, tips en ideeën Je gaat een profielwerkstuk maken. Dan is euthanasie een goed onderwerp. Het is misschien niet iets waar je dagelijks over praat of aan denkt, maar
Nadere informatieImmanuel Kant Kritiek van de zuivere rede 53
Ten geleide Kant en de grenzen van de rede 15 Geraadpleegde literatuur 39 Verantwoording bij de vertaling 41 Immanuel Kant aan Marcus Herz (21 februari 1772) Het 'geboorteuur' van de Kritiek van de zuivere
Nadere informatieBiofotonen en de regulering van het lichaam met Prof. Fritz-Albert Popp van het International Institute of Biophysics in Neuss, Duitsland.
Biofotonen en de regulering van het lichaam met Prof. Fritz-Albert Popp van het International Institute of Biophysics in Neuss, Duitsland. In de andere twee testen werd duidelijk dat de stem de activiteit
Nadere informatieEindexamen filosofie vwo II
Opgave 2 Over wetenschap en religie: zij die uit de hemel kwamen 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom wetenschappelijke kennis niet als probleemloze bron van vooruitgang kan worden beschouwd: wetenschap
Nadere informatieWetenschaps- filosofie. Wolter Kaper AMSTEL-instituut
Wetenschaps- filosofie Wolter Kaper AMSTEL-instituut Wetenschap en methode Vandaag: Wetenschapsfilosofie Wat is wetenschap? Hoe wordt vooruitgang geboekt? Zoeken naar waarheid? Bestaat er een tijdloze
Nadere informatieEindexamen havo filosofie 2012 - I
Opgave 2 Emoties op de beursvloer 8 maximumscore 2 een weergave van het verband volgens Aristoteles tussen verdiensten, ambities en aanzien bij een fier mens: door hoge ambitie en hoge verdiensten verdient
Nadere informatieZondag 29 gaat over het Heilig Avondmaal (2)
Zondag 29 Zondag 29 gaat over het Heilig Avondmaal (2) Lees de tekst van Zondag 29 Vraag 78 : Wordt dan uit brood en wijn het wezenlijk lichaam en bloed van Christus? Antw : Nee; maar gelijk het water
Nadere informatieTot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten
Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting
Nadere informatieMedische technieken. Maar dat is toch niet nieuw? Wat is. gebruiken voor verbetering. Mensverbetering
A1 Van verandering van de natuur naar verandering van het lichaam Wat is mens? A2 Medische technieken A3 gebruiken voor Maar dat is toch niet nieuw? A4 Sinds mensenheugenis zijn wij bezig de wereld om
Nadere informatieWANNEER, GOD, WANNEER?
INHOUDSOPGAVE Deel 1 Wanneer, God, wanneer? Inleiding...................................................... 7 1. Timing en vertrouwen...................................... 8 2. De juiste tijd................................................
Nadere informatieVetverbranding in de hersenen?
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Kan een synthetische olie helpen om de hersenen van voedsel te voorzien
Nadere informatieGELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis
GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis De natuurwetenschap levert ons de meest betrouwbare kennis die voor ons toegankelijk is. Geen andere kennisbron levert dezelfde mate van
Nadere informatieLieve ouder, De inhoud van wat je schrijft is persoonlijk. Probeer eerlijk te zijn in wat je schrijft en je gevoelens toe te laten.
Lieve ouder, Langs de één of andere weg ben je in het bezit gekomen van dit boekje, omdat je je kindje verloor door abortus en je het daar moeilijk mee hebt. Dit boekje is een soort dagboek, een leidraad
Nadere informatieWaarom een samenvatting maken?
Waarom een samenvatting maken? Er zijn verschillende manieren om actief bezig te zijn met de leerstof. Het maken van huiswerk is een begin. De leerstof is al eens doorgenomen; de stof is gelezen en opdrachten
Nadere informatieBart van Haaster 2013
Bart van Haaster 2013 1. Als voorwaarde voor verantwoordelijkheid 2. Als zelfverwerkelijking 3. Als bewuste aansturing 1. Vrije wil als voorwaarde voor verantwoordelijkheid Een handeling uit vrije wil
Nadere informatieWaarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn
Waarom welzijn? Over de ethiek van diergebruik en de waarde van welzijn Dr. Franck L.B. Meijboom Ethiek Instituut & Faculteit Diergeneeskunde Universiteit Utrecht Welzijn We zijn niet de eerste! Welzijn
Nadere informatieEen exploratieve studie naar de relatie tussen geïntegreerd STEM-onderwijs en STEM-vaardigheden op secundair niveau
Een exploratieve studie naar de relatie tussen geïntegreerd STEM-onderwijs en STEM-vaardigheden op secundair niveau dr. H. Knipprath ing. J. De Meester STEM Science Engineering Technology Mathematics 2
Nadere informatieWijsgerige antropologie:
Wijsgerige antropologie: 1. De mens is een dier dat kan denken Een mens is tegelijkertijd het subject en het object van het onderzoek in de wijsgerige antropologie, zowel onderzoeker als datgene wat onderzocht
Nadere informatie