Instapniveau pabo. Quickscan aardrijkskunde

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Instapniveau pabo. Quickscan aardrijkskunde"

Transcriptie

1 Instapniveau pabo Quickscan aardrijkskunde Voorbereiding op de bijzondere nadere vooropleidingseisen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur en techniek; Matching van bronnen/aanbevolen literatuur in het kader van de entreetoets met het werkdocument SLO Specificatie leerdoelen instapniveau pabo april 2014.

2 Titel : Instapniveau pabo quickscan aardrijkskunde Project/Werkgroep : Instroom pabo Auteur(s) : Jonne van Diggele Illustraties : MBO Diensten : Houttuinlaan 6 Postbus DB Woerden T: E: info@mbodiensten.nl I: Woerden : Versienummer : Versie 0.3 concept, 23 april 2014

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 4 2 Onderzochte bronnen 5 3 Beknopte omschrijving van onderzochte bronnen Algemene typering Typering naar inhoud 7 4 Conclusie over nog te ontwikkelen leermateriaal voor aansluiting op SLO-doelen Algemeen Aanvulling is gewenst Links naar vakinhoud op internet 10 5 Bijlage 1 SLO-leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken 12

4 4 1 Inleiding Per 1 augustus 2015 gaan bijzondere nadere vooropleidingseisen gelden voor de pabo s (pedagogische academie basisonderwijs). Dit betekent dat havoleerlingen en mbo-studenten landelijke kennistoelatingstoetsen moeten doen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur en techniek. Voor leerlingen en studenten die zich niet goed op deze nieuwe eisen hebben kunnen voorbereiden, is vanaf september 2014 een tijdelijk ondersteuningsaanbod beschikbaar via het project Instroom pabo. Vanuit dit project is een matchingsonderzoek uitgevoerd om inzicht te krijgen in hoeverre bestaande bronnen aansluiten op de bijzondere nadere vooropleidingseisen. In dit geval zijn de bronnen bekeken die aangewezen zijn als relevante bronnen voor de bestaande entreetoets Mens en Wereld voor de pabo 1. SLO heeft leerdoelen geformuleerd 2 voor de bijzondere nadere vooropleidingseisen. In het onderzoek zijn de bronnen gerelateerd aan deze SLO-leerdoelen. Leeswijzer Na een inleiding over deze bronnen (algemene typering) volgt in dit rapport een samenvattend overzicht van de kenmerken van deze bronnen (content, verwerkingsopdrachten, toetsing en didactiek). In de bijlage is een gedetailleerd overzicht opgenomen van de quickscan, waarin de bronnen en de SLO-leerdoelen aan elkaar worden gerelateerd. Op basis van deze analyse is aangegeven welke onderwerpen de beschreven bronnen nog niet of onvoldoende afdekken. Hiermee legt deze analyse een basis om, in samenspraak met uitgevers, te komen tot afspraken over de ontwikkeling van aangepast leermateriaal voor de landelijke kennistoelatingstoetsen voor de pabo. 1 Uiteraard zijn er ook nog andere bronnen die aansluiten (zoals de bronnen voor de onderbouw havo en voor vmbo-t), maar we beperken ons hier tot de bronnen die zijn aanbevolen voor de entreetoets. 2 Specificatie leerdoelen instapniveau pabo; Specificering van de bijzondere nadere vooropleidingseisen voor aardrijkskunde, geschiedenis en natuur & techniek. Werkdocument 11 maart SLO, Enschede. Kenmerk: OB-VO/7155/E/14-077

5 5 2 Onderzochte bronnen (aanbevolen in verband met entreetoets, zie 1. Baltus, R.C. (2011). Basiskennis aardrijkskunde slaag voor de entreetoets!, Noordhoff Uitgevers, Groningen. 2. Bas, J. de (2013). De pabotoets aardrijkskunde haal je zo, Coutinho, Groningen. 3. Blokhuis J., en Peeters, H.(2009). Aardrijkskunde en didactiek. Bronnenboek. Noordhoff Uitgevers, Groningen. 4. Hamer, A. de e.e.a.( 2007). Aardrijkskunde geven, van Gorcum, Assen. 5. Notté, H. (2008). Aardrijkskunde voor de basisschool, een domeinbeschrijving, Cito, Arnhem. 6. Peters A. en Westerveen, F. (2010). Geowijzer, Noordhoff Uitgevers, Groningen/Houten. 7. Verheij J.K, en Notté H. e.e.a. (2009 ). Aardrijkskunde is overal, Cantal, Woerden. Geraadpleegde studiewijzers Domeinbeschrijvingen entreetoets Mens en Wereld: aardrijkskunde, gekoppeld aan Geowijzer Roger Baltus en Gerard Schotanus (2008), Literatuurverwijzingen domeinbeschrijvingen entreetoets aardrijkskunde, Cito

6 6 3 Beknopte omschrijving van onderzochte bronnen 3.1 Algemene typering 1. Basiskennis aardrijkskunde - slaag voor de entreetoets Beschrijving van de aardrijkskundeleerstof die wordt overhoord bij de eindtoets van Cito en bij de entreetoets voor aanstaande pabostudenten. De onderwerpen zijn op geografisch verantwoorde wijze logisch geordend: aarde, landschappen in de wereld, landschappen in Nederland, bevolking en bestaansmiddelen (landbouw, industrie en diensten). Compacte toelichting op thema s, met kaarten en foto s. De negen hoofdstukken zijn als volgt opgebouwd: inleiding, paragrafen met achtergrondinformatie en afsluitend enkele toetsvragen. De lesstof is gericht op de voorbereiding op de entreetoets voor aanstaande pabostudenten. Compact register achterin. 2. De pabotoets aardrijkskunde haal je zo De zeven domeinbeschrijvingen (afkomstig uit de uitgave Aardrijkskunde voor de basisschool, een domeinbeschrijving, Cito, 2008) dekken een groot deel van de SLO-leerdoelen. Zeer compacte beschrijving van de basisinzichten verdeeld naar onderwerpen, de bijbehorende begrippen en principes en de omschrijving van die begrippen en principes. Uitgave is in zwart-wit (is beperking voor het kaartmateriaal en de foto s). De toetsvragen zijn geordend per domein en afsluitend zijn er toetsen die meerdere domeinen omvatten. Vooral gericht op kennis van begrippen (in de beschrijvingen), terwijl de toetsvragen ook ingaan op inzicht en toepassing. Zonder voorkennis is het nodig om andere bronnen te raadplegen om de toetsvragen te maken. 3. Aardrijkskunde en didactiek. Bronnenboek Uitgebreide informatiebron, heldere structuur. Overzichtelijke indeling door navigatieschema s per hoofdstuk. Verwijzingen naar bronnen (kaarten, internet en relatie met leerlijnen basisschool). De eerste twee hoofdstukken (deel 1) betreffen aardrijkskunde en didactische aanpak. Deel 2, 3 en 4 betreffen vakinhoud. Voorzien van trefwoorden langs de kantlijn, samenvattingen per hoofdstuk en een uitgebreid trefwoordenregister. Op zijn toetsvragen beschikbaar. Voor studenten en docenten met weinig of veel voorkennis een praktisch naslagwerk. 4. Aardrijkskunde geven. Praktische vakdidactiek voor het basisonderwijs Boek is vooral bedoeld als naslagwerk voor het lesgeven. Naast het boek is een digitale component beschikbaar op (met extra lessuggesties en beeldmateriaal) en (de verwijzing naar deze link werkt niet meer). De link is verplaatst naar Teachers channel. Deze site is slechts gedeeltelijk raadpleegbaar, dan wel tegen betaling beschikbaar (ook voor andere uitgaven). Zie bijvoorbeeld

7 7 Boek is geschreven vanuit didactisch perspectief. Inhoudelijke achtergrondinformatie is verwerkt in de hoofdstukken. 5. Aardrijkskunde voor de basisschool, een domeinbeschrijving Een domeinbeschrijving in zeven delen. Ieder deel bestaat uit basisinzichten (beknopt weergegeven), uitwerking en voorbeelden. Veel fotomateriaal. Alle basiskaarten zijn opgenomen. Uitgebreid register. Een informatief basisboek, geen didactiek. 6. Aardrijkskunde is overal Boek besteedt veel aandacht aan de didactiek van het aardrijkskundeonderwijs (hoofdstuk 1 tot en met 4). Hoofdstukken 5 tot en met 7 betreffen de basiskennis van de leerkracht. Deze inhoud is geordend naar gebieden. Dat betekent dat de thema s (zoals landschappen en temperatuur) in verschillende paragrafen terugkomen. Dit maakt de aansluiting met de SLO-leerdoelen van de pabo iets lastiger, omdat die thematisch geordend zijn. De informatie staat dus in gedeeltes verspreid en bevat ook veel meer informatie dan de SLO-doelen. Een beperkt aantal SLO-leerdoelen is niet gedekt. Het boek is prettig geschreven en bevat veel kaarten en foto s. Register maakt nazoeken makkelijk. Verwijzing naar zoals achterop boek is vermeld, is verwarrend. Bestaat deze nog, en onder welke voorwaarden toegankelijk? 7. Geowijzer Hoofdstuk 1 tot en met 9 betreffen de inhoudelijke kennisbasis, hoofdstuk 10 tot en met 16 staan in het teken van de didactische kennisbasis. De hoofdstukken zijn thematisch geordend. Het gebruik van trefwoorden in de kantlijn ondersteunt het snel terugvinden van relevante informatie. Prettig in het gebruik. Register ondersteunt het nazoeken van informatie. Aanvullende informatie via de website Pabowijzer. Daar zijn, na het inloggen met de code die je bij het boek ontvangt, ook samenvattingen van de hoofdstukken te vinden, oefentoetsen, et cetera. 3.2 Typering naar inhoud Content/vakinhoud Verwerkingsopdrachten Toetsopgaven Didactiek Baltus, R.C. (2011). Compacte toelichting op Per thema zijn Zie bij nee Basiskennis aardrijkskunde slaag voor de entreetoets!, Noordhoff Uitgevers, de basisthema s die kenmerkend zijn voor de schoolaardrijkskunde, met kaarten en foto s. opgaven aanwezig. Te gebruiken als verwerkingsopdracht en ter verwerkingsopdrachten. De antwoorden zijn in te zien op Groningen. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: redelijk - toetsing van de kennis. pabowijzer.nl

8 8 Content/vakinhoud Verwerkingsopdrachten Toetsopgaven Didactiek goed Bas, J. de (2013). De pabotoets Omschrijving van kernbegrippen per Nee. Per thema zijn er toetsvragen en nee aardrijkskunde haal je zo, Coutinho, Groningen. thema. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: redelijk aan het einde van het boek zijn er themaoverstijgende toetsen. Antwoorden achterin boek. Blokhuis J., en Uitgebreide informatie Niet bij de Beschikbaar via Ja, deel 1 Peeters, H.(2009). Aardrijkskunde en didactiek. Bronnenboek. per thema en subthema. Met samenvattingen. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: goed hoofdstukken in het boek. de internetsite Pabowijzer (inlogcode nodig behorend bij (hoofdstuk 1 en 2). In deze hoofdstukken ook veel Noordhoff Uitgevers, Groningen. boek). inhoudelijke informatie. Hamer, A. de e.e.a.( Summiere inhoud. Per hoofdstuk is Per hoofdstuk zijn Hoofdzakelijk 2007). Aardrijkskunde geven, van Gorcum, Assen. Verwijzing naar bronnen op internet. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: matig, een onderzoeksopdracht aanwezig, ter verdieping van de tien toetsvragen aanwezig. Meer vragen plus antwoorden zijn aandacht voor didactiek. gedeeltelijk. Actualiteit niet altijd goed (bijvoorbeeld EU-landen) lesstof. beschikbaar via website (teachers challenge). Notté, H. (2008). Aardrijkskunde voor de basisschool, een domeinbeschrijving, Zeven thema s die samen het domein aardrijkskunde voor de basisschool omvatten. Geen verwerkingsopdrachten. Geen toetsopgaven Geen didactiek Cito, Arnhem. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: redelijkgoed Peters A. en Westerveen, F. (2010). Geowijzer. Noordhoff Uitgevers, Groningen/Houten. Uitgebreide informatie per thema. Trefwoorden zijn opgenomen in de kantlijn. Inhoudelijke aansluiting Nee. Niet in het boek. Via website Pabowijzer zijn oefenopgaven beschikbaar (met Niet aanwezig in boek. Wel toegang tot toetsen via website Bijna de helft van het boek betreft de didactiek van aardrijkskun- op SLO-doelen: goed inlogcode). Pabowijzer (met inlogcode) deonderwijs

9 9 Content/vakinhoud Verwerkingsopdrachten Toetsopgaven Didactiek Verheij J.K, en Notté H. e.e.a. (2009 ). Aardrijkskunde is overal. Cantal, Uitgebreide behandeling van gebieden (NL, Europa, wereld) met daarin de voorkomende Geen verwerkingsopdrachten vakinhoudelijk. Wel Geen toetsvragen Bijna de helft van het boek betreft de didactiek van Woerden. verschijnselen en aardrijkskundige thema s. Inhoudelijke aansluiting op SLO-doelen: redelijk - suggesties hoe de stof te verwerken in de klas. aardrijkskunde onderwijs goed

10 10 4 Conclusie over nog te ontwikkelen leermateriaal voor aansluiting op SLO-doelen 4.1 Algemeen De leerdoelen onder A in de SLO-leerdoelen, gericht op vakgebonden vaardigheden, zijn niet aan een kernthema gebonden, maar hebben met het vakgebied te maken op een abstracter niveau. De onderzochte boeken sluiten hier niet of nauwelijks op aan. De door SLO beschreven leerdoelen onder B (de acht kernthema s) bevatten naast een inhoudelijke component ook een indirecte verwijzing naar een taxonomie van het leerdoel: kennis hebben van begrippen en definities of kennis die meer verklarend van aard is. De onderzochte boeken sluiten aan op beide aspecten (weliswaar in verschillende mate). Voor de leerdoelen onder C genoemd (kaarten) bieden de meeste boeken geen directe ondersteuning. Ze hebben hoogstens een verwijzende functie. 4.2 Aanvulling is gewenst De SLO-leerdoelen zijn breder dan alle boeken tezamen bieden. Dat betekent dat er aanvullend materiaal beschikbaar moet komen. Voor de volgende onderwerpen is er niet of nauwelijks informatie beschikbaar in de onderzochte boeken: Stedelijke problematiek (oorzaken en gevolgen) (B2.4) Proces van globalisering (B3.3) Arm en rijk, kenmerken onderontwikkelde gebieden en hun bewoners (B4.1) Wereldgodsdiensten en taalgebieden (B5.4) Bronnen van energie (B7.1, B7.2) Water: fasen van de kringloop (B8.1), waterverdeling zoet en zout water (B8.2), ruimtelijke maatregelen overstromingsrisico als gevolg van zeespiegelstijging (B8.3), maatregelen in verband met overstromingsrisico rivieren (B8.4) en belang van schoonwater (B8.5). In de bijlage vindt u per onderzocht boek welke onderwerpen in relatie tot de SLO-leerdoelen onderbelicht zijn. Het is mogelijk dat de ontbrekende informatie beschikbaar is in andere leerboeken, internetsites, et cetera. Hier wordt vanuit het project Instroom pabo nader onderzoek naar gedaan, mede in samenspraak met de uitgevers. 4.3 Links naar vakinhoud op internet Studio VO - Stercollecties

11 11 Community digischool kennisnet aardrijkskunde: Vaklokaal aardrijkskunde: Toetsen bovenbouw: Teachers Channel Pabo: Toetsen Bij: Aardrijkskunde is overal:

12 5 Bijlage 1 SLO-leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken In deze bijlage is het resultaat opgenomen van de quickscan matching SLO leerdoelen 3 met de zeven bronnen die in hoofdstuk 2 beschreven zijn. In kernwoorden wordt aangegeven welke onderwerpen deze boeken behandelen, met een aanduiding van hoofdstuk, paragraaf of bladzijde. Als onderwerpen ontbreken, staat dit aangeven met niet. Onder A staan leerdoelen gericht op vakgebonden vaardigheden aardrijkskunde Onder B staan vakinhoudelijke leerdoelen, geordend naar tien thema s Onder C staan de kaarten genoemd die geselecteerd zijn in verband met de leerdoelen De kleuren in de balken geven een globale aanduiding aan van de match tussen het boek en het leerdoel: Geen of nauwelijks aansluiting Aansluiting redelijk Aansluiting goed Aansluiting uitstekend 1. Basiskennis AK 2. Pabotoets 3 AK en Didactiek 4 AK geven 5 AK basisschool 6 Geowijzer 7 AK is overal A. Vakgebonden vaardigheden aardrijkskunde 4 A.1 Geografische vragen beantwoorden A.1.1 De aspirant-student kan geografische vragen waarbij gebiedskenmerken belangrijk zijn herkennen en beantwoorden. Thema s, begrippen niet nader genoemd Waar gaat aardrijkskunde over en wat is de werkwijze? (1.2) A.2 Geografische werkwijzen hanteren A.2.1 De aspirant-student kan verschijnselen en gebieden vergelijken in ruimte en tijd. Thema s, begrippen niet nader genoemd De geografische werkwijze Wat is aardrijkskunde; Geografisch leren kijken (1.1, 1.2) De geografische kubus (H1.2), fig. 1.3; fig De auteur van de quickscan heeft onderstreping en vetgedrukte markering toegevoegd om accenten te verduidelijken. 4 Deel A betreft leerdoelen die vakinhoudoverstijgend zijn. Deze leerdoelen zijn volgens SLO vooral bedoeld als aanwijzing voor het ontwikkelen van de instaptoets.

13 13 1. Basiskennis AK 2. Pabotoets 3 AK en Didactiek 4 AK geven 5 AK basisschool 6 Geowijzer 7 AK is overal (1.2) A.2.2 De aspirant-student kan relaties leggen binnen een gebied en tussen gebieden. Thema s, begrippen niet nader genoemd De geografische werkwijze (1.2) De geografische kubus (2.1) De geografische kubus (H1.2), fig. 1.3; fig A.2.3 De aspirant-student kan verschijnselen en gebieden vanuit verschillende perspectieven beschrijven en verklaren. Hoogtelijn (informatiebronnen) 2.1.1; Breedtelijn (bestaansdimensies) (2.1.2); Dieptelijn: geografische vierslag (2.1.3) Geografische zienswijze; multiperspectiviteit; meervoudig bronnengebruik. De geografische kubus (H1.2), fig. 1.3; fig 1.1. A.2.4 De aspirant-student kan verschijnselen en gebieden op verschillende schaalniveaus beschrijven en verklaren. Wat is een kaart, schaalbegrip (3.1) Schaalniveas binnen regio (2.1) Schaalniveaus, schaal op de kaart; schaalgetal omrekenen. (1.3) A.2.5 De aspirant-student kan verschijnselen en gebieden beschrijven en verklaren door relaties te leggen tussen het bijzondere en algemene De geografische kubus (H1.2), fig. 1.3; fig 1.1. Kaarten maken, theorie (3.1.5) perspectief, kaartschaal, kaartsymbolen A.2.6 De aspirant-student kan verschijnselen en gebieden in hun geografische context plaatsen. De geografische kubus (H1.2), fig. 1.3; fig 1.1. A.3 Geografische hulpmiddelen inzetten A.3.1 De aspirant-student kan een (digitale) kaart selecteren en lezen als informatiebron op basis van titel, legenda, schaal, windroos, kaartsoort en kaarttype.

14 14 1. Basiskennis AK 2. Pabotoets 3 AK en Didactiek 4 AK geven 5 AK basisschool 6 Geowijzer 7 AK is overal Kaartselectie, kaartlezen, atlas, digitale interactieve kaart Kaarten lezen: kaartvaardigheden (3.4) Kaarten: gebruik en toepassingen (H4) A.3.2 De aspirant-student kan patronen in een gebied op een (digitale) kaart beschrijven. Kaartanalyse Vakdidactiek: lesgeven met de kaart (3.1) Atlas (1.4); soorten kaarten; Hfd. 12: Kaartlezen Kaartanalyse (12.3) Geschikte kaarten (3.1.7) A.3.3 De aspirant-student kan op een (digitale) kaart patronen in een gebied verklaren met algemene geografische kennis. Kaartinterpretatie Kaartinterpretatie (12.3)

15 15 B.1 Aarde, klimaat en landschap B.1.1 De aspirant-student kan de positie van de aarde ten opzichte van de zon toelichten. Zonnestelsel, aarde, draaiing aarde om de zon, aardbaan, aardrotatie, dag-nacht, aardas, seizoen, evenaar, geografische coördinaten (parallel, meridiaan, oosterlengte, westerlengte), noordelijk halfrond, zuidelijk halfrond, noordpool, zuidpool, tijdzone. Aarde en zonnestelsel (2.1), seizoenen (2.2), getijden (2.3) Aarde, eb en vloed, maan, sterren, zon, dag, nacht, seizoenen, tijdsverschillen, geografische coördinaten, werelddelen, zeeën en oceanen, noordelijk halfrond, zuidelijk halfrond (H1) Niet: tijdzones Zonnestelsel (5.1.2) aardas (fig. 5.6), evenaar, seizoenen. Dag-nacht, poolnacht, midzomernacht. Niet: tijdzones Coördinatensysteem (3.4.2, figuur 3.17). De aarde fysisch ; als één van de planeten (2.2.2) Aarde, zonnestelsel, dag-nacht, noordpool, zuidpool, noordelijk en zuidelijk halfrond, geografische coördinaten, zomer, winter (2.1 De Aarde) Niet: tijdzones Planeet aarde, zonnestelsel, dampkring, weer, klimaat, dag-nacht, draaiing aarde om zon, seizoenen (2.1) Dampkring, zonnestelsel, dag en nacht, seizoenen (6.1 - De aarde) B.1.2. De aspirant-student kan spreiding en kenmerken van hoofdklimaten op aarde beschrijven. tropische regenklimaten, droge klimaten, gematigde klimaten, poolklimaten, poolklimaten, vegetatie Van evenaar tot poolgebied: tropen (tropisch bos, savanne, steppe, woestijn), subtropen, gematigde zone, poolgebied (toendra poolijs) (3.1, 3.2) Kenmerken landschappen en vegetatie : tropisch regenwoud, Klimaat, vegetatiezones, tropisch bos, savanne, steppe, woestijn, loofbos, naaldbos, sneeuw en ijsvlaktes, toendra (H2- Klimaten) Klimaatfactoren: breedteligging, hoogteligging, gebergten, land en water (5.3.3.) Hoofdklimaten (5.4) Tropische zone (tropisch regenwoud en savanne) (5.4.1) Droge klimaten (steppe, woestijn), (5.4.2) Klimaatfactoren (3.2.2). Klimaten op aarde (3.2.3): tropisch regenwoud, savanne, steppe, woestijn, Middellandse Zee, gematigd zeeklimaat, landklimaat, toendra, poolklimaat. Verschillen in klimaat veroorzaken verschillen in landschappen; van tropisch naar pool. Neerslag in warme gebieden: tropisch bos, tropisch grasland, woestijn Koud klimaat: naarmate kouder: loofbos, naaldbos, toendra, sneeuw en Tropisch regenwoud, savanneklimaat, steppeklimaat, woestijnklimaat, gematigde zone (Middellands Zeeklimaat, zeeklimaat); landklimaat, polair klimaat met beschrijving van vegetatie (2.5 Poolgebieden, tropen, bergen (6.1 Klimaten en plantengroei) Niet: vegetatie

16 16 savanne/steppe, woestijn, middel. zee, zee/land, toendra, pool, hooggebergte (3.3) Gematigde zone (mid. zee klimaat, gem. zeeklimaat); (5.4.3) Landklimaat; (5.4.4) Polaire zone: (toendra en poolklimaat) (5.4.5). Beschrijving van vegetatie. ijsvlaktes.(2.2. Landschappen op de wereld) Plantengroei en Klimaten) B.1.3 De aspirant-student kan de ligging van een klimaat verklaren. Breedteligging, ligging ten opzichte van zee/oceaan, hoogteligging, (boomgrens, sneeuwgrens),reliëf, wind- en zeestroom, aanlandige wind, aflandige wind, lijzijde, loefzijde, passaat, moesson Verklaring van de verschillen in landschappen (H3.2) Hoogland, laagland, reliëf (H2 Hoogte en reliëf) Overige begrippen in dit hoofdstuk matchen met andere leerdoelen. Windsystemen (passaat, moesson, aflandige wind, aanlandige wind (5.2.2). Hoogteligging: boomgrens (5.3.3 (p.137) sneeuwgrens/eeuwige sneeuw (5.4.6 p152,153). Loefzijde, lijzijde (stuwingsregen, fig. 5.16, 5.3.3) Weer en klimaat (3.2.1) De klimaatfactoren: Breedteligging hoogteligging, gebergten (3.2.2) Niet: aanlandige wind, aflandige wind, passaat, moesson Ligging in relatie tot klimaat, zie hierboven. (2.2) Temperatuurfactoren, breedte/hoogteligging, aanlandige wind, aflandige wind, zeestromen, gebergten (2.2) Moesson is beschreven als onderdeel van paragraaf over weer en klimaat. (2.3) Ook filmpjes en kaarten op de website. Klimaten en plantengroei (p. 178) B.1.4 De aspirant-student kan aan de hand van een kaartbeeld van de wereld de ligging van de hoofdklimaten aanwijzen. Geen nadere specificatie (thema s, begrippen). Verwijzing naar Grote Wereldkaart 11, p 102 Symbolen geven aan Pagina (H6.1)

17 17 Indeling en ligging van de belangrijkste landschappen (H3.1; Figuur 3.1a) Bosatlas, kaart De aarde- Klimaatgebieden en kaart Ecologische landschapszones (Figuur 5.18) dat student een kaart moet bestuderen. Op de website staat een verwijzing naar de betreffende atlaskaart. In dit geval de kaarten over klimaten en plantengroei B.1.5 De aspirant-student kan klimaatverandering en de gevolgen daarvan beschrijven. IJstijden, warme tijden, fossiel, broeikaseffect (versterkt broeikaseffect, broeikasgas [CO2], zeespiegelstijging), verdroging (verwoestijning) IJstijden (4.2.2) Niet: broeikaseffect Klimaatverandering (5.5.1) Versterkt broeikaseffect (zeespiegelstijging). IJstijden, warme tijden (7.2.1) Broeikaseffect (2.2.2;) IJstijd (p 118); Niet: fossiel Landschappen in NL: de vorming van Nederland (p30 en 32: ijstijd) Klimaten vroeger en nu, zonneactiviteit, vulkaanuitbarsting, El Niño, broeikaseffect, ozonlaag. Vooral uitleg van de begrippen, minder gericht op gevolgen. Stijging zeespiegel, broeikaseffect (6.1) Niet: fossiel B.1.6 De aspirant-student kan de elementen van het weer beschrijven en weersveranderingen verklaren. Temperatuur, neerslag (stuwingsregen, stijgingsregen), wind, (windkracht [storm, orkaan, tornado], windrichting), luchtdruk (hoge drukgebied, lage drukgebied, front), wolk, reliëf Weer en klimaat (5.3) Gebergten, land en water, Golfstroom niet: windkracht, orkaan, tornado, wolken Weer en klimaat (3.2.1) Kringloop van het water, neerslagvormen/typen wolken, moesson (2.3) Luchtbewegingen, wind, windsystemen,

18 18 orkaan, tornado (2.4) B.1.7 De aspirant-student kan de ligging en kenmerken van Nederlandse landschappen beschrijven. Zandlandschap (dekzand, stuwwal), rivierkleilandschap (rivierklei, rivierbedding, uiterwaarde, rivierdijk), zeekleilandschap (zeedijk, polder [droogmakerij], duinlandschap (duin, getijde), veenlandschap (veen, polder), lösslandschap (löss, heuvel) Hoog NL (heuvellandschap, zandlandschap, hoogveenlandschap). (4.2) Laag NL (duinlandschap, laagveenlandschap, zeekleilandschap, rivierlandschap). (4.3) : löss (4.2.1) Extra: beschermde landschappen (4.4) Hoog NL: Heuvellandschap, rivierlandschap, zandlandschap (H3) Laag NL: kustlandschap, veenlandschap, zeekleilandschap (H3) Niet: löss Met name het ontstaan en de ligging. Minder: de kenmerken van de landschappen 6 landschappen: krijt/löss zand rivierklei veen zeeklei duin Kenmerken; (niet ligging) Water en landschappen in Nederland (5.2) Ligging en kenmerken van: Hoog-NL: heuvellandschap, zandlandschap, rivierlandschap Laag NL: veenlandschap, kustlandschap. Zeekleilandschap. Uiterwaarden, rivierdijk, polder, veen (Niet: löss) Extra: beschermde landschappen Zand, löss, veen, zeeklei, duin, rivierklei: ontstaan, bewoning en specifieke kenmerken. (3.1 t/m 3.6) Polders (4.1) Landschappen Nederland (heuvel, zand, rivier, veen, kust, zeeklei) ( H6.1) B.1.8 De aspirant-student kan de ontstaanswijze van het Nederlandse landschappen verklaren. Rivier, (land)ijs, wind, zee, stuwwal, dekzand, grond(soort), sedimentatie, erosie

19 19 Stuwwallen en landijs (4.2.1); hoogveenmoeras (4.2.3); Ontwikkelingen in Laag Nederland (4.3) De vorming van Nederland (ijstijd) (H3 basisinzicht 1): IJstijd, sedimentatie, stuwwallen Vorming van NL in het kwartair: stuwwallen, gletsjertongen, strandwalen, dekzand. Zandverstuiving, sedimentatie Relatie Nederlandse bergen en ijs (5.2.1) Verklaring ontstaan: ijs, wind, zee, rivierwater, landijskap, stuwwallen. (2.1 Achtergrondinformatie c.) Ontstaan van de landschappen (zandlandschap, löss, veen, zeeklei, duin, rivierklei) Paragraaf Ontstaan bij resp. 3.1 t/m 3.6 Landschappen Nederland (H6.3) (erosie en sedimentatie ook in H6.3.2 vanwege aardkorst) Niet: sedimentatie, erosie B.1.9 De aspirant-student kan aan de hand van een kaartbeeld de spreiding van en het grondgebruik in (cultuur)landschappen in Nederland toelichten. Akkerbouwgebied, (glas)tuinbouwgebied, veeteeltgebied, bosgebied, bedrijventerrein industriegebied, haven), recreatiegebied, infrastructuur, bodem (bodemvruchtbaarheid), natuurgebied Verwijzing naar Grote Bosatlas kaarten 20, 21, 22, 23, 24, 44. Kaart Nederland Landschappen Bijlage 1, kaart 2 p. 93 Zie opmerkingen bij B : Kaart p 220 B.2 Bevolking en ruimte B.2.1 De aspirant-student kan de bevolkingsspreiding in Nederland, Europa en de wereld beschrijven en verklaren. Bevolkingsdichtheid, klimaat, reliëf, ontwikkelingspeil Wereld, Europa, Nederland: dicht- en dunbevolkte gebieden. Relatie met klimaat. Verschillen in Landen en hun bevolking (H4)- Bevolkingsspreiding, dichtheid Bevolkingsspreiding Bevolkingsgroei en leefomstandigheden (4.2.1). Verdeling, verspreiding van bevolking over wereld, afhankelijk van diverse factoren. (dus ook verklaren). Bevolkingsaantallen, demografie, geboorte en sterfte, emigratie, immigratie, demografische transitie (6.)1 Bevolking Wereld (p. 184); Bevolkingsdichtheid Europa (p. 212); Bevolkingsspreiding NL (p.225);

20 20 bevolkingsgroei (arm en rijke landen) (= ontwikkelingspeil) Ontwikkelingspeil niet als begrip, maar in de tekst: verschillen in welvaart stad, platteland, tussen landen. = niet bevolkingsspreiding in NL et cetera B.2.2 De aspirant-student kan ontwikkelingen in de bevolking in Nederland, Europa en de wereld beschrijven en verklaren. Natuurlijke bevolkingsgroei, geboortecijfer, sterftecijfer, geboorteoverschot, sterfteoverschot, migratie(stroom (immigratie, emigratie), gezinshereniging, vestigings- en vertrekfactor, demografische transitie, leeftijdsopbouw (bevolkingspiramide), vergrijzing Migraties naar koloniën, jaren 50, illegale migraties, migraties in Europa. Niet: demografische transitie, leeftijdsopbouw Emigratie, immigratie, migratie, remigratie, allochtoon, vertrekfactoren, vestigingsfactoren. autochtoon, vergrijzing, arbeidsmigratie. Migratie, bevolkingsexplosie, geboortecijfer, vergrijzing (9.1.1) Immigranten (9.2) autochtoon, allochtoon. Migratiestromen. Migratieredenen (arbeid). Gezinshereniging. Emigratie (9.6); emigratiemotieven. Migratie tussen en binnen landen (4.2.2). Migratie, motieven, vergrijzing, cultuur (3.2). Bevolkingsopbouw (voorbeelden 5,6) Bevolkingsaantallen, demografie, geboorte en sterfte, emigratie, immigratie, demografische transitie (6.1) Bevolkingsopbouw, demografische druk (6.2) Buitenlandse migratie (pull &push factoren) (6.3) Wereldbevolking (p. 184); migratie (p. 187); groei (p. 188) Bevolkingsdichtheid Europa (p. 212), migratie (p. 213) vergrijzing (p. 215) Bevolkingsgroei, emigratie, (p. 226, 227) Bevolkingsontwikkeling, groei, krimp, vertrekoverschot, geboorteoverschot. (9.7)

21 21 (Niet: sterfteoverschot, demografische transitie, bevolkingspiramide) B.2.3 De aspirant-student kan het proces van de groei van steden beschrijven en verklaren. Industrialisatie, mechanisatie, urbanisatie, suburbanisatie, re-urbanisatie, platteland, stad, stadsdelen (centrum, wijken) stedelijk gebied Bevolkingsspreiding Forensisme Suburbanisatie Urbanisatie NL en rest wereld Urbanisatie (9.1.2) mechanisatie, trek naar de steden, suburbanisatie (9.1.3) re-urbanisatie (9.1.4) groeikernen, Urbanisatie, suburbanisatie; (6.2.3). Stedelijke zones (6.2.4). Wat is een stad (6.2.1) Hoe zijn de steden ontstaan (2.2.2) Ruimtelijke aspecten van industrie: (p65). Ruimtelijke aspecten van dienstverlening (p 80, 81) Urbanisatie, wederopbouw, suburbanisatie, groeikernen (6.4) Stad en dorp, stedenbeleid (6.5) Steden en stedelijke gebieden (p. 211); platteland (p. 211). Industrialisatie (206) B.2.4 De aspirant-student kan oorzaken en gevolgen van huidige stedelijke problematiek onderscheiden. Agglomeratievorming, megastad, grondprijs, bereikbaarheid (forensisme), segregatie, krottenwijken, stadvernieuwing (leefbaarheid) Zie bij B2.3 Hoe zijn de steden ontstaan (2.2.2) ; Nadelen van wonen in de stad (6.2.3 p 152) Stedelijke gebieden, forensen, krottenwijken (p 29); Autoverkeer in steden (p 83) Agglomeratie, forensisme, stadsvernieuwing (6.5); Stedelijke netwerken, krachtige steden (6.6) Groei steden (p. 226) B.3 Bestaansmiddelen B.3.1 De aspirant-student kan economische sectoren en hun verspreiding en kenmerken beschrijven. Landbouw (extensieve landbouw, intensieve landbouw), drainage, irrigatie, kunstmest, bosbouw, mijnbouw, visserij, industrie (chemische industrie [olieraffinage], textielindustrie, metaalindustrie [hoogoven], high techindustrie), dienstverlening (transport, handel), toerisme, informele sector, import, export, grondstof, recycling, halffabricaat, eindproduct, arbeid kennis(economie), kapitaal, afzetmarkt, afstand (relatieve afstand, absolute afstand), delfstof ijzererts, steenkool, aardolie, aardgas), infrastructuur (autoweg, spoorweg, kanaal, rivier, sluis), bruto nationaal product (BNP) (per inwoner)

22 22 Akkerbouw, tuinbouw, veeteelt, bosbouw (6.1) (6.2) Vestigingsfactoren fabriek (grondstoffen, arbeiders, afzetmarkt, transport) (7.2) Olieraffinaderij, chemische fabrieken, ijzer en staal, landbouwverwerkende fabrieken, textiel/confectie, steen/keramiek, cement, elektrotechn./hightech (7.3) Veranderende vestigingsfactoren (meer transporteren, specialisatie, schaalvergroting, verhuizing) (7.4). Dienstverlenende bedrijven (8.2) Transport (goederen en Primaire sector Landbouw Grondstoffen Secundaire sector Eindproducten Industrie Tertiaire sector Diensten Quartaire sector (H6) Akkerbouw, Glastuinbouw, bosbouw, veehouderij, Intensieve landbouw (H7) Niet: Visserij Productie in de industrie (eindproducten, grondstoffen, halffabricaten, mijnbouw, arbeidskrachten, productiemiddelen) Afzetmarkt, transport, infrastructuur (=fabrieken) (H8) Primaire sector: (8.2) Landbouw, Visserij Secundaire sector: (8.3) Metaalindustrie, Elektr. Industrie, chemische industrie, Voedingsgrondstoffen, bouwnijverheid, energiebedrijven. Dienstverlening: (8.4) Transport, verkeer en communicatie, Toerisme en recreatie, Non profit Landelijk gebied in NL Veeteelt, akkerbouw, tuinbouw, bosbouw (9.2.1) Landbouw (4.1) : (akkerbouw, tuinbouw, bosbouw) Intensieve tuinbouw=glastuinbou w/kassen. Veehouderij (extensief en intensief, (extra begrippen: hokdierhouderij, scharreldierhouderij). Verspreiding: ruimtelijke aspecten van landbouw (klimaat en grond) en menselijke factoren. Niet: Visserij Productie in de industrie: halffabricaat, grondstof, arbeidskracht, grondstof, eindproduct, afnemers Ruimtelijke aspecten: Afzetmarkt, Infrastructuur (vestiging bij goede Primaire sector (akkerbouw, veeteelt, tuinbouw, bosbouw, visserij, mijnbouw - delfstoffen); (8.2) Secundaire sector (ind. revolutie, zware industrie, lichte industrie); (8.3) Tertiaire sector (verkeer en vervoer, mainports, recreatie en toerisme); infrastructuur Quartaire sector. (8.4). NIET expliciet, (wel verwerkt in diverse paragrafen) Import, export, eindproduct, kapitaal, afzetmarkt,, Toerisme (Europa, Nederland); Industrie (p. 189, 230, 335) Landbouw, akkerbouw, tuinbouw, veeteelt, industrie, dienstverlening (p ) Verbindingen (water, weg, spoor, lucht) (p ) (H6.3)

23 23 personen, via weg, water en lucht) (8.3) Niet: bisserij Niet: BNP Dienstverlening, toerisme, transport (H9) Niet: infrastructuur = wegen, kanalen, etc. BNP aan- en afvoermogelijkheden zoals spoor, autosnelweg en havens) Niet: rivier, kanaal, sluis. Industrie: (H5) Metaalindustrie, chemische industrie, elektrotechnisch, hightech industrie. Delfstoffen Dienstverlening (6.1, 6.2) Transport, handel, overheid, onderwijs, toerisme, recreatie, Niet: BNP B.3.2 De aspirant-student kan aan de hand van een kaartbeeld van Nederland en de wereld belangrijke economische gebieden aangeven. Niet nader genoemd Verwijzing naar kaarten Kaart 3: industrie NL op internet Kaart 6 autosnelwegen en luchthavens Kaart 9 Toerisme EU Kaart p. 228

24 24 B.3.3 De aspirant-student kan het proces van globalisering en de gevolgen voor verschillende gebieden toelichten. Kolonie, global shift, schaalvergroting, transportkosten, werkgelegenheid, innovatie Schaalvergroting (7.4) Industrie: schaalvergroting, transport, infrastructuur Niet: global shift Globalisering (8.1.2) (8.5.4) Globalisering, multinationals, global shift, centrum en periferie (8.5) Keerzijde van globalisering (8.6) Globalisering (H6.2, p. 207) B.4 Arm en rijk B.4.1 De aspirant-student kan kenmerken van meer en minder ontwikkelde gebieden en de situatie van bewoners in die gebieden beschrijven en verklaren. Centrum-periferie (kolonie), levensverwachting, analfabetisme, voedselzekerheid (ondervoeding[honger]) gezondheidszorg, waterkwaliteit leeftijdsopbouw (bevolkingspiramide), verstedelijking (verstedelijkingstempo), welvaart (BNP per inwoner, handel [import, export, ruilvoet], verdeling beroepsbevolking) In H5.1 spreiding van de bevolking (dicht/dun bevolkt in relatie tot voedselverbouwing en wonen). Bevolkingsgroei en welvaart. Beroepsbevolking 8.1; ontwikkelingslanden. Onderontwikkeling (4.2.3) : kenmerken van arme landen, BNP, Migratiemotieven (3.2): Rijke landen (p 45); Bevolkingsdichtheid en levensomstandigheden: (p 43) Indicatoren van ontwikkeling, gezondheidszorg, onderwijs, BNP (9.1) Verstedelijking, bevolkingsgroei, migratie, overurbanisatie (9.2) Arm en Rijk (6.1; p. 189) B.5 Grenzen en identiteit B.5.1 De aspirant-student kan verschillende soorten grenzen beschrijven Natuurlijke grens (zee, oceaan, rivier, woestijn), politieke grens (land, provincie, gemeente) B.5.2 De aspirant-student kan de relatie tussen grenzen en identiteit verklaren.

25 25 (streekproduct), grensconflict, vluchteling (economische-, politieke-, etnische, religieus) Niet: de ligging van de landen (zie opmerking bij B1.4 over kaarten) B.5.4 De aspirant-student kan de spreiding van wereldgodsdiensten en belangrijke taalgebieden op een wereldkaart beschrijven. Christendom, Islam, Jodendom, Hindoeïsme, Boeddhisme, taalgrens Kaart Wereld 15: Talen; 16: Godsdiensten B.5.3 De aspirant-student kan het ontstaan, de doelstellingen, de namen en de ligging van de belangrijkste landen van de Europese Unie beschrijven. Europese samenwerking (verkeer, migratie, handel) Europese Unie Internationale samenwerking Niet: namen en ligging landen Europese Unie (aanleiding tot oprichting EEG) ( 8.5.1) Niet: ligging/welke landen Europese Unie, doel, ligging en welke landen (=kaart 8), migratie (3.2) Niet: handel Ontstaan EU, (doelstelling, landen) (7.3) Europees beleid (landbouw, regio, innovatie (7.5) Europese Unie (p ), kaart (p. 212) B.6 Krachten der aarde B.6.1 De aspirant-student kan de landschapsvormende werking van endogene krachten beschrijven en verklaren. Aardkorst, continent, plaattektoniek, aardbeving, gebergtevorming (plooiing, breuk [horst, slenk], gesteente [zandsteen, kalksteen]), reliëf, vulkanisme (vulkaan, krater, lava, magma, geiser, hotspot), trog Aardkorst, aard, beving, vulkanen (gebieden, soorten, magma, lava, etc.) (2.4) Aardbeving, vulkanen (2) (alleen de begrippen, niet verklaren) Aardkorst, (schollen)=plaattektoniek, (6.1.1) Gebergtevorming (6.1.2) De aarde fysisch: schuivende platen (2.2.2, p. 34). Aardbeving (p. 35,37. Trog (p. 36) Landschappen op de wereld; Hoogte en reliëf (2.2): Aardkorst, Aardbeving, vulkanen (p. 25) Endogene en exogene krachten, platentektoniek (5.1). Plaatbewegingen, divergentie, Hoog en Laag; Levende aarde (6.1 de wereld): Aard korst, aardbeving, platen, plooi, vulkaan, lava, kloven, vloedgolf

26 26 Niet plaattektoniek, geiser, hotspot, trog Aardbevingen (6.1.3; 6.5.1)) Endogene krachten (6.1.4). Vulkanisme (6.1.5): lava, hotspot. Geisers (6.1.6) Magma (6.2.6) convergentie (5.2). Vulkanisme, lava, krater, hotspot, doorsnede vulkaan (5.3) (p ) Niet: trog B.6.2 De aspirant-student kan de landschapsvormende werking van exogene krachten beschrijven en verklaren. Verwering, erosie, sedimentatie, water (rivier, zee), wind, ijs (gletsjer), dal, fjord, gesteente (grind, zand, klei) Rivieren (2.5): erosie, sediment, grind, zand, klei. Verwerking, erosie, (2) Sedimentatie (3) (begrippen) Stollingsgesteenten (6.2.3), Sedimentgesteenten, (6.2.4). Verwering (6.3.1) Erosie en sedimentatie (6.3.2) (gletsjers, rivieren, wind, zee, grotten) Grondsoorten en bodems (6.3.3) Klei, zand, slib, et cetera. Waterkringloop, gesteentekringloop, verweringsmateriaal, rivier, sedimentatie, fossielen (2.2.3) Hoogte en reliëf: gletsjer. Rivieren: grind, zand klei (p. 26,27) Bergen, reliëf, gletsjers (5.5) Gesteente, erosie (5.6) Hoog en Laag; levende wereld (6.1 de Wereld): Kringlopen- regenwater, sneeuw, gletsjer, ijsrivier, erosie, kiezel, zand en klei, gesteente. (p ) B.6.3 De aspirant-student kan natuurrampen beschrijven en verklaren en maatregelen noemen om schade te beperken. Vulkaanuitbarsting, aardbeving (tsunami), orkaan, tornado, overstroming, droogte Vulkanen en aardbevingen (2.4) als natuurverschijnsel, niet Aardbevingen, tsunami s, vulkaanuitbarsting, Aardbeving, voorbeeld 27 p. 25. Vulkanisme (5.3); Orkaan, tornado (1.2, p. 48, 49) Vulkaan (p. 176), tsunami (p. 176); Overstroming:

27 27 als natuurramp Niet: tsunami, orkaan, tornado, overstroming maatregelen. lawine (verschijnselen en maatregelen om schade te beperken) Aardbeving, tsunami (5.4) Overstroming (NL 1953) en maatregel Deltawerken (4.3); Hoogwater (NL 1993, 1995) (4.4); Te veel water (4.6); Verwoestijning, bodemerosie en maatregelen (9.3) Maatregelen: dijken (p. 177) B.7 Bronnen van energie B.7.1 De aspirant-student kan soorten energiebronnen beschrijven. Duurzame energie (windenergie, waterkracht [stuwdam], zonne-energie), fossiele brandstof steenkool, aardgas, aardolie), kernenergie, biobrandstof Duurzame energie (p. 234) B.7.2 De aspirant-student kan het verband aangeven tussen welvaart, welzijn en energieverbruik in Nederland en wereldwijd. Energieproductie, energieverbruik, welvaartsstijging, vervuiling (luchtvervuiling) Kyoto protocol: kiezen voor economie en milieu? (8.5.3) B.8 Water B.8.1 De aspirant-student kan de verschillende fasen van de waterkringloop beschrijven en verklaren. Waterkringloop, verdamping, condensatie (wolk), neerslag, grondwater (aquifer), oppervlakte water (rivier [bovenloop, gletsjer, middenloop, benedenloop, delta] stroomrichting, stroomgebied [zijrivier], waterscheiding, meer, zee, oceaan) Rivieren 2.4 Vocht (5.2.3): Kringlopen: water en Neerslag en de Hoog en Laag; levende

28 28 Waterdamp, de gesteente (2.2.3) kringloop van het water wereld (6.1 de Niet: waterkringloop, kringloop van water, neerslag (1 e paragraaf 2.3) Wereld): Kringlopen- regenwater, sneeuw, gletsjer, ijsrivier, erosie, kiezel, zand en klei, gesteente. (p ) B.8.2 De aspirant-student kan waterverdeling tussen zoet en zout water in Nederland en in de wereld op hoofdlijnen beschrijven. Zoet water, zout water, brak water, grondwater, landijs, drinkwater(winning), waterstand (NAP), getijde (eb, vloed), wad De getijden eb en vloed (2.3) Niet: zoet en zout water NL en wereld Zoutwatermilieu, doodtij, NAP (7.4.2) Fig Afsluitdijk (zoet/zoutwater); Fig zoet/zout water NL/Deltawerken; NAP (4.1); Getijde, wad (4.5); Waterproblemen wereldwijd (schoon, vervuild, drinkwater) (4.6) ; Drinkwater NL (3.5); Getijde, eb en vloed (4.5) p. 107 B.8.3 De aspirant-student kan ruimtelijke maatregelen, met name in Nederland, om het overstromingsrisico als gevolg zeespiegelstijging laag te houden, beschrijven en verklaren. Deltawerken (Oosterscheldedam), Zuiderzeewerken (Afsluitdijk), zeedijk, stormvloedkering, strand, kust, delta Duinen (Duinlandschap (4.3.1); 7.4: Eeuwige strijd tegen het water: Nederland en overstroming (5.2.3): Laag Nederland (2.3): dijken en duinen, Zuiderzeewerken, Afsluitdijk (4.2); Waterbeheer (p224). Deltawerken (p342)

29 29 Dijken, ringvaart (Laagveenlandschap 4.3.2); Oosterscheldedam (4.3.3.) Zuiderzeewerken (7.4.1) Deltaplan (7.4.2) Stormvloedkering, dammen. Broeikaseffect en zeespiegelstijging (7.5.2) dijken. Afsluitdijk, deltawerken. Deltaplan, (p. 33); Afsluitdijk (p. 36) Deltawerken, Oosterscheldekering, (4.3); Kustverdediging, kustbeleid, (4.5). Duinen en zeewering (p. 343) B.8.4 De aspirant-student kan ruimtelijke maatregelen, met name in Nederland, het overstromingsrisico bij rivieren laag te houden, beschrijven en verklaren. Rivierdijk, stroomgebied (verstening, neerslag), waterbekken, stuw Dijken, Stuw (Rivierlandschap 4.3.4) Deltaplan Grote Rivieren (7.5.1) Rivierkleilandschap: oorzaken van overstromingen (7.3.4) Rivieren en Waterbeheer (p. 124, ) Laag Nederland: Rivierlandschap (2.3): dijken, uiterwaarde, stuwen, sluizen Deltaplan grote rivieren, hoogwaterbeleid (4.4) Waterbeheer (p. 224) B.8.5 De aspirant-student kan aangeven wat het belang is van schoon water voor de kwaliteit van leven van mensen. Drinkwater, sanitatie, watervervuiling, waterzuivering, watertekort, verdroging Duinlandschap (4.3.1): drinkwater zuivering. Drinkwater (7.3.6) infiltratiewater, duinen (p. 233) Drinkwater (p. 44) Water vervuiling, watertekort, verdroging (4.6); Drinkwater (3.5) Watercrisis (p. 182) Drinkwater, waterbeheer, schoonwater

30 30 C. Kaarten De kaarten dekken de topografie af. Bij aardrijkskunde wordt gewerkt met een standaardlijst van 300 topografische namen die CITO heeft opgesteld en het KNAG heeft overgenomen. Het gaat om de volgende negen kaarten: Bijlage p. 272: de 300 topo items. H13: standaardlijst is opgenomen. Zie opmerking bij B1.4 over kaarten Kaart 1 Klimaten wereld + vegetatiezones (B.1.4) Figuur 3.1a (p. 24) Bijlage 1, kaart 11 (p. 102) Kaart 2 (cultuur)landschappen Nederland (B.1.9) Figuur 4.1 (p. 44) Bijlage 1, kaart 2, (p. p. 228 Figuur 4.2 (p. 45) 93) Kaart 3 Bevolkingspreiding/dichtheid Nederland (B.2.1) Figuur 5.4 (p. 69) p. 41 p. 225 Kaart 4 Bevolkingspreiding/dichtheid Europa (B.2.1) Figuur 5.3 (p. 68) p. 40 p. 212 Kaart 5 Bevolkingspreiding/dichtheid wereld (B.2.1) Figuur 5.1 (p. 66) Kaart 13 (p. 104) Kaart 6 Arme en rijke landen wereld (B.4.1) Figuur 5.2 (p. 67) Kaart 14 (p.-105) Kaart 7 Godsdiensten en cultuurgebieden wereld (B.5.4) Kaart 16 (p. 107) p. 245 Kaart 8 Taalgebieden wereld (B.5.4) Figuur 5.5 (p. 71) Kaart 15 (p. 106)

31 31

1 Bijlage 1 SLO leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken

1 Bijlage 1 SLO leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken 1 Bijlage 1 SLO leerdoelen in relatie tot onderzochte boeken Geen of nauwelijks aansluiting Aansluiting redelijk Aansluiting goed Aansluiting uitstekend A. Vakgebonden vaardigheden aardrijkskunde 1 A.1

Nadere informatie

Handreiking aardrijkskunde

Handreiking aardrijkskunde Handreiking aardrijkskunde Toelichting bij de bijzondere nadere vooropleidingseisen pabo SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Handreiking aardrijkskunde Toelichting bij de bijzondere nadere

Nadere informatie

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Antwoorden Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: dinsdag 31 januari 2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15,

Nadere informatie

Uitgebreide inhoudsopgave Geowijzer

Uitgebreide inhoudsopgave Geowijzer Uitgebreide inhoudsopgave Geowijzer DEEL 1: KENNISBASIS INHOUD 1 Kaart en atlas 1.1 Wat is Aardrijkskunde? Aardrijkskunde of geografie KNAG 1.2 Geografisch leren kijken Actueel wereldbeeld Geografische

Nadere informatie

Aardrijkskunde samenvatting H2: Klimaat: is een beschrijving van het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar.

Aardrijkskunde samenvatting H2: Klimaat: is een beschrijving van het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Samenvatting door S. 1016 woorden 28 februari 2016 6,2 47 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Aardrijkskunde samenvatting H2: Nadeel tropische klimaten: het vocht, en de insecten/ziektes.

Nadere informatie

H2: Europa, verenigd of versnipperd?

H2: Europa, verenigd of versnipperd? H2: Europa, verenigd of versnipperd? Klas 2 Geo Vragen 5 1. Europa is te herkennen aan een aantal natuurkenmerken. Noem er drie. 6 2. Het aantal inwoners verandert door natuurlijk bevolkingsgroei (geboorte

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Weer en Klimaat hoofdstuk 3

Samenvatting Aardrijkskunde Weer en Klimaat hoofdstuk 3 Samenvatting Aardrijkskunde Weer en Klimaat hoofdstuk 3 Samenvatting door Jordan 595 woorden 14 december 2017 5,5 2 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 3 Aardrijkskunde Weer en klimaat in de VS

Nadere informatie

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat

Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15, 16, 17, 18, 19,

Nadere informatie

Basisinzichten Aardrijkskunde

Basisinzichten Aardrijkskunde Basisinzichten Aardrijkskunde Indeling Kennisgebieden 1. Landschappen 2. Bevolking 3. Bestaansmiddelen Regio s 1. Nederland 2. Europa 3. Wereld Vaardigheden A. De leerlingen kunnen samenhang tussen verschijnselen

Nadere informatie

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen.

Soms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen. Samenvatting door een scholier 1790 woorden 1 juni 2016 7,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 2: KLIMATEN 2.1 Klimaten Waardoor is het niet

Nadere informatie

Domeinbeschrijvingen entreetoets Mens en Wereld: aardrijkskunde, gekoppeld aan Geowijzer

Domeinbeschrijvingen entreetoets Mens en Wereld: aardrijkskunde, gekoppeld aan Geowijzer Domeinbeschrijvingen entreetoets Mens en Wereld: aardrijkskunde, gekoppeld aan Geowijzer code Omschrijving Hoofdstuk en paragraaf Aarde en Landschappen 2 De aarde is een van de planeten die in een vaste

Nadere informatie

Studiewijzer voor de student

Studiewijzer voor de student Studiewijzer voor de student Tekst in grijs hoeft niet te worden doorgenomen voor de toelatingstoets aardrijkskunde, tekst in rood is toegevoegd of komt in de plaats van bestaande teksten in het boek.

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6

Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting Aardrijkskunde 4.1 t/m 4.6 Samenvatting door een scholier 1392 woorden 15 januari 2014 5,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs AARDRIJKSKUNDE PW 4.1 T/M 4.6 H 4 1 *Reliëfkaart:

Nadere informatie

7,5. Samenvatting door Anne 867 woorden 12 april keer beoordeeld. Aardrijkskunde. paragraaf 2. klimaten wereldwijd.

7,5. Samenvatting door Anne 867 woorden 12 april keer beoordeeld. Aardrijkskunde. paragraaf 2. klimaten wereldwijd. Samenvatting door Anne 867 woorden 12 april 2017 7,5 15 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand paragraaf 2 klimaten wereldwijd breedteligging: de afstand van een plaats tot de evenaar in

Nadere informatie

literatuurverwijzingen domeinbeschrijvingen entreetoets Aardrijkskunde

literatuurverwijzingen domeinbeschrijvingen entreetoets Aardrijkskunde literatuurverwijzingen domeinbeschrijvingen entreetoets, (uit voor de basisschool, een domeinbeschrijving, Cito) Roger Baltus en Gerard Schotanus, november 2008 1100 Aarde en Landschappen Thema s het De

Nadere informatie

Waar halen ze de ENERGIE. vandaan? Leerlijn

Waar halen ze de ENERGIE. vandaan? Leerlijn Leerlijn Waar halen ze de ENERGIE vandaan? Inleiding De lesmethode van Solarkids heeft een doorgaande leerlijn voor het basisonderwijs. De leerlijn is gebaseerd op de kerndoelen die zijn opgelegd door

Nadere informatie

Programma van Toetsing en Afsluiting

Programma van Toetsing en Afsluiting Leerweg: TL Klas: 3 Vak: Aardrijkskunde Methode: De Geo Toetsnr 3.1.1 Arm en rijk H1 + Atlasopdrachten Wat moet je voor de toetsing doen? Weet hoe de verschillen ontstaan tussen arm en rijk in NL, VS en

Nadere informatie

DE AARDE IN HET HEELAL

DE AARDE IN HET HEELAL DE AARDE IN HET HEELAL 1. ONDERZOEK VAN HET HEELAL...3 1.1. ONDERZOEK VANOP DE AARDE...3 1.1.1. De analyse van zichtbaar licht...3 1.1.2. De telescoop...4 1.1.3. Radiotelescopen...4 1.2. ONDERZOEK BUITEN

Nadere informatie

Omnummertabel De Basis Bosatlas 60 -> Kleine Bosatlas 61 e editie

Omnummertabel De Basis Bosatlas 60 -> Kleine Bosatlas 61 e editie Omnummertabel De Basis Bosatlas 60 -> Kleine Bosatlas 61 e editie v.s.b. a.s.b./240 Bladwijzers en afkortingen 2 10-11 Werken met De Basis Bosatlas 3-5 2-5 Inhoud 6 12 Van foto naar kaart - Muiderslot

Nadere informatie

Aarde: De aarde als natuurlijk systeem; samenhangen en diversiteit

Aarde: De aarde als natuurlijk systeem; samenhangen en diversiteit Aarde: De aarde als natuurlijk systeem; Aardrijkskunde VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Overzicht domeinen CE Aardrijkskunde A1: Geografische benadering B1: Samenhang en verscheidenheid in de wereld C1: De aarde

Nadere informatie

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen.

Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen. Samenvatting door Annique 1350 woorden 16 mei 2015 7,3 333 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Klimaten Paragraaf 2.2 Weer en klimaat Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het

Nadere informatie

2 Landschapszones op aarde SO 1

2 Landschapszones op aarde SO 1 Aardrijkskunde 1 havo/vwo 2 Landschapszones op aarde SO 1 Deze toets bestaat uit tien vragen: open vragen en meerkeuzevragen. Ook zijn er vragen waarbij de atlas (Grote Bosatlas, editie 54) nodig is. Bij

Nadere informatie

8,9. Samenvatting door een scholier 1242 woorden 29 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdstuk 1 paragraaf 1. veelkleurig Zuid-Afrika

8,9. Samenvatting door een scholier 1242 woorden 29 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdstuk 1 paragraaf 1. veelkleurig Zuid-Afrika Samenvatting door een scholier 1242 woorden 29 oktober 2017 8,9 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Aardrijkskunde Hoofdstuk 1 paragraaf 1 veelkleurig Zuid-Afrika Verschillende landschappen

Nadere informatie

LANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Aardrijkskunde bestaat uit de volgende (sub)domeinen:

LANDSEXAMEN VWO Het examenprogramma Het examenprogramma voor het commissie-examen Aardrijkskunde bestaat uit de volgende (sub)domeinen: Examenprogramma AARDRIJKSKUNDE V.W.O. LANDSEXAMEN VWO 2017-2018 1 Het eindexamen Het vak Aardrijkskunde kent slechts het commissie-examen. Er is voor Aardrijkskunde dus geen centraal examen. Vanaf het

Nadere informatie

AANSLUITING CURRICULUMVOORSTEL WATEREDUCATIE GROEP 7-8

AANSLUITING CURRICULUMVOORSTEL WATEREDUCATIE GROEP 7-8 1 KLIKPLAAT WAT IS WATER Lesblad Wat is water Water, ijs en waterdamp Oplossen Sterk water Drijven en zinken Zoet en zout Overal is water INHOUD LESMODULE: [DOMEIN WATER EN LEVEN] Leerling geeft water

Nadere informatie

INDONESIË. Natuurlijke en landschappelijke kenmerken

INDONESIË. Natuurlijke en landschappelijke kenmerken INDONESIË Natuurlijke en landschappelijke kenmerken Structuur [1/2] De kandidaat kan gebiedskenmerken van een ontwikkelingsland beschrijven en analyseren. Het betreft: a. sociaal-geografische en fysisch-geografische

Nadere informatie

Klimaten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Klimaten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 02 May 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52491 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.

Nadere informatie

5,5. Definities: Samenvatting door een scholier 1591 woorden 25 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde

5,5. Definities: Samenvatting door een scholier 1591 woorden 25 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door een scholier 1591 woorden 25 juni 2008 5,5 31 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 13 De oorzaken van bevolkingsgroei zijn: geboorte, sterfte, vestiging, vertrek. Migranten

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1.1 1.2 en 4.1 4.2 Samenvatting door een scholier 1402 woorden 5 december 2017 7 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Aardrijkskunde toetsweek 1

Nadere informatie

Kennisbasis aardrijkskunde voor de pabo

Kennisbasis aardrijkskunde voor de pabo Kennisbasis aardrijkskunde voor de pabo E. Besselink, werkzaam bij Saxion Hogeschool drs M.C.M. Blankman, werkzaam bij Hogeschool Inholland Haarlem I.M.E. Franssen MEd, werkzaam bij Fontys Hogescholen

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1, les 1,2,3

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1, les 1,2,3 Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1, les 1,2,3 Samenvatting door M. 941 woorden 8 oktober 2012 6 113 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Paragraaf 1, Regio in beeld: Zuid-Afrika Hoogteligging

Nadere informatie

Toets_Hfdst6_BevolkingEnRuimtelijkeInrichting

Toets_Hfdst6_BevolkingEnRuimtelijkeInrichting Toets_Hfdst6_BevolkingEnRuimtelijkeInrichting Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:07 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15,

Nadere informatie

Eindterm 1 de woon- en leefsituatie in buurten en wijken van Nederlandse steden en dorpen beschrijven en vergelijken. In dat verband kan hij/zij

Eindterm 1 de woon- en leefsituatie in buurten en wijken van Nederlandse steden en dorpen beschrijven en vergelijken. In dat verband kan hij/zij Explicitering bij de eindtermen aardrijkskunde Van toepassing bij centraal examen 2006 Leefbaarheid en zorg in stedelijke en landelijke gebieden KB en GL/TL De kandidaat kan Eindterm 1 de woon- en leefsituatie

Nadere informatie

Kennis 2p 1 Zet de onderstaande begrippen in chronologische volgorde. A Infiltreren. B Verdampen. C Condenseren. D Bevriezen.

Kennis 2p 1 Zet de onderstaande begrippen in chronologische volgorde. A Infiltreren. B Verdampen. C Condenseren. D Bevriezen. MODULE 4 WATER Schrijf alle antwoorden op een apart antwoordblad. Kennis 1 Zet de onderstaande begrippen in chronologische volgorde. A Infiltreren. B Verdampen. C Condenseren. D Bevriezen. 2 Welke twee

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8 Samenvatting door Anouk 747 woorden 19 januari 2018 6,3 7 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand H.2 Klimaat 1 De stralingsbalans van de aarde

Nadere informatie

B36 De dampkring laat de zonnewarmte gewoon door. Pas als de zonnestralen op het aardoppervlak vallen, geven ze hun warmte af.

B36 De dampkring laat de zonnewarmte gewoon door. Pas als de zonnestralen op het aardoppervlak vallen, geven ze hun warmte af. Samenvatting door een scholier 1760 woorden 17 juni 2006 7,1 34 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo B26 De dampkring / atmosfeer = een dunne schil van lucht. Functies: 1. Zuurstof en koolzuurgas

Nadere informatie

8.1a Bevolking en ruimte in de eigen regio

8.1a Bevolking en ruimte in de eigen regio Kerndeel 8 Bevolking en ruimte 8.1a Bevolking en ruimte in de eigen regio Eindterm 16. De kandidaat kan de bevolkingsontwikkeling en het ruimtegebruik in de eigen regio beschrijven en verklaren. Eindterm

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting door M. 965 woorden 21 juni 2014 4,9 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand 2 Mediterraan klimaat en landschap. Middellandse Zeeklimaat:

Nadere informatie

De ramp in 1953 waarbij grote stukken van Zeeland, Noord-Brabant en Zuid- Holland overstroomden.

De ramp in 1953 waarbij grote stukken van Zeeland, Noord-Brabant en Zuid- Holland overstroomden. Thema 1 Water De watersnoodramp In 1953 braken tijdens een zware storm de dijken door in Zeeland en delen van Noord-Brabant en Zuid-Holland. Het land overstroomde. Bij deze watersnoodramp kwamen veel mensen

Nadere informatie

Basiskennis aardrijkskunde

Basiskennis aardrijkskunde Basiskennis aardrijkskunde Roger Baltus Slaag voor de toelatingstoets! Tweede druk Noordhoff Uitgevers bv Basiskennis aardrijkskunde Roger Baltus Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Noordhoff

Nadere informatie

Fysisch milieu. Cursus natuurgids

Fysisch milieu. Cursus natuurgids Fysisch milieu Cursus natuurgids 1 Inhoud 1 Beknopte initiatie in enkele abiotische processen 2 Landschapsvorming in Vlaanderen 3 Bodems 2 1 Abiotische processen 1 Abiotische processen vaststellingen Lithosfeer:vast

Nadere informatie

Woordenlijst - Aarde

Woordenlijst - Aarde Woordenlijst - Aarde de aardbeving het schudden van de grond de aardbol de planeet aarde de atlas het boek met landkaarten de atmosfeer de luchtlaag om de aarde de bliksem de elektrische ontlading tijdens

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Water hoofdstuk 2

Samenvatting Aardrijkskunde Water hoofdstuk 2 Samenvatting Aardrijkskunde Water hoofdstuk Samenvatting door Jordan 93 woorden 14 december 017 6,1 18 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Samenvatting Aardrijkskunde Water Hoofdstuk 1 Rivieren in China

Nadere informatie

Basiskennis aardrijkskunde

Basiskennis aardrijkskunde Basiskennis aardrijkskunde Roger Baltus Slaag voor de entreetoets! Eerste druk Noordhoff Uitgevers bv Basiskennis Aardrijkskunde Roger Baltus Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten 0 Noordhoff Uitgevers

Nadere informatie

Het soort weer dat een land tijdens een lange periode heeft. Gebied in de wereld waar het klimaat overal hetzelfde is.

Het soort weer dat een land tijdens een lange periode heeft. Gebied in de wereld waar het klimaat overal hetzelfde is. Meander Samenvatting groep 6 Thema 4 Streken en klimaten Samenvatting Klimaatgebieden De aarde kun je verdelen in gebieden met verschillende klimaten. Nederland heeft een zeeklimaat. Dat is een gematigd

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2

Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting door een scholier 122 woorden 17 juni 2016 6, 75 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Samenvatting aardrijkskunde H2 2.1 Het weer: beschrijft

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 AARDE Klimaat en landschap

Hoofdstuk 2 AARDE Klimaat en landschap Hoofdstuk 2 AARDE Klimaat en landschap Feitjes over de aarde: 1. De aarde is een bol met een scheve aardas 2. graadnet paralellen = breedtecirkels bijv. evenaar max. 90 graden meridianen = lengtecirkels

Nadere informatie

Eekhoutcentrum Vliebergh. Wegwijzers voor Aardrijkskunde

Eekhoutcentrum Vliebergh. Wegwijzers voor Aardrijkskunde Eekhoutcentrum Vliebergh NASCHOLING AARDRIJKSKUNDE Wegwijzers voor Aardrijkskunde Geologie: - Opbouw en structuur van de aarde - Platentektoniek - Geologische geschiedenis Kulak 21/11/15 13h30-16h30 KUL

Nadere informatie

Begrippenlijst Aardrijkskunde alle begrippen

Begrippenlijst Aardrijkskunde alle begrippen Begrippenlijst Aardrijkskunde alle begrippen Begrippenlijst door Lucas 1860 woorden 27 januari 2018 5,5 12 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Aardrijkskunde=het beschrijven en verklaren

Nadere informatie

De Geo H3 Nederland duurzaam: energie en water 3.1 Energie en klimaatverandering Energie de kracht die dingen laat werken aardgas Slochteren

De Geo H3 Nederland duurzaam: energie en water 3.1 Energie en klimaatverandering Energie de kracht die dingen laat werken aardgas Slochteren Samenvatting door Stressedstudent 1304 woorden 14 januari 2018 7,5 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo De Geo H3 Nederland duurzaam: energie en water 3.1 Energie en klimaatverandering

Nadere informatie

Eigen omgeving en actualiteit Van bacterie soep naar plastic soep. Cultuur Water Globalisering & Arm en rijk

Eigen omgeving en actualiteit Van bacterie soep naar plastic soep. Cultuur Water Globalisering & Arm en rijk INHOUD Q-SERIES AARDRIJKSKUNDE ONDERBOUW (HV) JAAR 1 BLOK 1 BLOK 2 BLOK 3 BLOK 4 BLOK 5 BLOK 6 Systeem aarde duurzaamheid Cultuur Water Globalisering & Arm rijk Natuurramp doge Eig actualiteit Van bacterie

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde havo 2009 - I

Eindexamen aardrijkskunde havo 2009 - I Beoordelingsmodel Aarde Opgave 1 Gletsjers 1 maximumscore 2 verwering 1 sedimentatie 1 2 maximumscore 2 zijmorenen de grens markeren van de vroegere omvang van de gletsjer 1 de gletsjer in het verleden

Nadere informatie

5,6. Samenvatting door L woorden 28 december keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Aardrijkskunde Samenvattingen H De bevolking groeit

5,6. Samenvatting door L woorden 28 december keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Aardrijkskunde Samenvattingen H De bevolking groeit Samenvatting door L. 1534 woorden 28 december 2014 5,6 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Aardrijkskunde Samenvattingen H2 2.1 De bevolking groeit De bevolking van Nederland neem elke

Nadere informatie

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 maandag 15 mei uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk.

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 maandag 15 mei uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Examen HAVO 2017 tijdvak 1 maandag 15 mei 9.00-12.00 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Dit examen bestaat uit 34 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

5,8. Samenvatting door een scholier 2061 woorden 23 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Buitenland - vmbo/t/havo klas 1 - Hoofdstuk 1

5,8. Samenvatting door een scholier 2061 woorden 23 oktober keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Buitenland - vmbo/t/havo klas 1 - Hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 2061 woorden 23 oktober 2010 5,8 129 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Buitenland - vmbo/t/havo klas 1 - Hoofdstuk 1 1.2 Bevolkingsspreiding: de manier

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H1 Zuid-Afrika en Argentinië

Samenvatting Aardrijkskunde H1 Zuid-Afrika en Argentinië Samenvatting Aardrijkskunde H1 Zuid-Afrika en Argentinië Samenvatting door een scholier 1532 woorden 30 mei 2017 6,3 17 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo H1 Zuid-Afrika en Argentinië Paragraaf

Nadere informatie

LANDSEXAMEN HAVO

LANDSEXAMEN HAVO LANDSEXAMEN HAVO 2018-2019 Examenprogramma AARDRIJKSKUNDE H.A.V.O 1 Het eindexamen Het eindexamen van het vak Aardrijkskunde bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen

Nadere informatie

Ontdek het verborgen verleden van Schokland

Ontdek het verborgen verleden van Schokland Ontdek het verborgen verleden van Schokland Methodelink bij het lespakket Archeoroute Schokland De culturen en landschappen op Schokland vormen een veelzijdig onderwerp voor uw les in de groepen 6, 7 en

Nadere informatie

Werken met afbeeldingen in het examenprogramma aardrijkskunde havo/vwo

Werken met afbeeldingen in het examenprogramma aardrijkskunde havo/vwo Werken met afbeeldingen in het examenprogramma aardrijkskunde havo/vwo OPDRACHTEN EXAMENPROGRAMMA FUNCTIE AFBEELDING 1. De afbeelding als motivator Havo: Wereld, Aarde, Ontwikkelingsland, Leefomgeving

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8

Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting door V. 1226 woorden 30 oktober 2016 7,1 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Par. 1.2 Er zijn 2 manieren om

Nadere informatie

LANDSEXAMEN HAVO

LANDSEXAMEN HAVO LANDSEXAMEN HAVO 2018-2019 Examenprogramma AARDRIJKSKUNDE H.A.V.O 1 Het eindexamen Het eindexamen van het vak Aardrijkskunde bestaat uit het centraal examen en het commissie-examen. Het centraal examen

Nadere informatie

Een wadi is een rivier die slechts een deel van het jaar water bevat. Je kunt er gemakkelijk grondwater winnen.

Een wadi is een rivier die slechts een deel van het jaar water bevat. Je kunt er gemakkelijk grondwater winnen. Samenvatting door een scholier 912 woorden 19 december 2017 4.8 16 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Hoofdstuk 1: 1: het Midden-Oosten Droog Groot deel Midden-Oosten heeft steppeklimaat

Nadere informatie

GB53 GB54 Titel GB54 ten opzichte van GB53. 4 2 Algemene inhoud 5 3 Algemene inhoud 6 4 Algemene inhoud 7 5 8 6 Algemene inhoud 9 7 10 8 10 9 10 11

GB53 GB54 Titel GB54 ten opzichte van GB53. 4 2 Algemene inhoud 5 3 Algemene inhoud 6 4 Algemene inhoud 7 5 8 6 Algemene inhoud 9 7 10 8 10 9 10 11 GB53 GB54 Titel GB54 ten opzichte van GB53. 4 2 Algemene inhoud 5 3 Algemene inhoud 6 4 Algemene inhoud 7 5 8 6 Algemene inhoud 9 7 10 8 10 9 10 11 Algemene inhoud Introductie Kaarten foto s en Satelliet

Nadere informatie

Examen VWO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 53e druk.

Examen VWO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 53e druk. Examen VWO 2014 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 53e druk. Dit examen bestaat uit 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo)

Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Aardrijkskunde inhouden (PO-havo/vwo) Sectoren kerndoelen primair onderwijs kerndoelen onderbouw havo bovenbouw exameneenheden vwo bovenbouw exameneenheden Kernen 1. Burgerschap 36: hoofdzak de Nederlandse

Nadere informatie

Stedelijk netwerk = een groep steden in een lang die onderling op tal van terreinen verbonden zijn; zoals de Randstad.

Stedelijk netwerk = een groep steden in een lang die onderling op tal van terreinen verbonden zijn; zoals de Randstad. Samenvatting door Jonna 1751 woorden 20 april 2018 6,7 5 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Ak Samenvatting 3.2 Een stad heeft vier kenmerken: een bepaalde, per land verschillende omvang

Nadere informatie

Klimaten Verschillende klimaten - Tropisch klimaat - Droog klimaat - Gematigd klimaat - Landklimaat - Poolklimaat - Mediterraan klimaat - Subtropisch klimaat https://schooltv.nl/video/klimaatzones-van-de-wereld-waarom-zijn-er-verschillende-klimaatzones/

Nadere informatie

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 dinsdag 29 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 dinsdag 29 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2012 tijdvak 1 dinsdag 29 mei 9.00-12.00 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 61 punten te behalen. Voor elk

Nadere informatie

De Alpen-natuurlandschap

De Alpen-natuurlandschap Samenvatting door T. 1020 woorden 15 december 2012 5,6 36 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo De Alpen-natuurlandschap Het ontstaan Endogende krachten - breuken in aardkorst - aardkorst verdeelt

Nadere informatie

SLO Leerdoelenkaart aardrijkskunde: gedifferentieerde beheersingsniveaus voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs

SLO Leerdoelenkaart aardrijkskunde: gedifferentieerde beheersingsniveaus voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs 1. Burgerschap 2. Duurzaamheid 3. Bevolking en ruimte 4. Globalisering 5. Arm en rijk 6. Grenzen en identiteit 1.Je bent je bewust van jouw rol in je omgeving en in de wereld. Je denkt kritisch na over

Nadere informatie

3 havo 4 water, 2 t/m 4

3 havo 4 water, 2 t/m 4 3 havo 4 water, 2 t/m 4 Mozambique: soms te veel India: vaak te weinig De blauwe planeet: alles stroomt Welke kringloop heeft de meeste betekenis voor de mens en waarom? De lange kringloop (B) omdat deze

Nadere informatie

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 vrijdag 13 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk.

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 1 vrijdag 13 mei 9.00-12.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Examen HAVO 2016 tijdvak 1 vrijdag 13 mei 9.00-12.00 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Dit examen bestaat uit 32 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Migratie & mobiliteit

Samenvatting Aardrijkskunde Migratie & mobiliteit Samenvatting Aardrijkskunde Migratie & mobiliteit Samenvatting door een scholier 825 woorden 24 juli 2005 7,2 19 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 1: On the move 1. Waar het gras groener is

Nadere informatie

Hoogteverschillen in Europa

Hoogteverschillen in Europa Hoogteverschillen in Europa 1 1 2 3 4 Europa kent veel verschillende landschappen. Dat komt door: a. Grote verschillen in reliëf b. Verschil in afstand tot zee c. Verschil in afstand tot evenaar Benoem

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde H2 par 4,5,6

Samenvatting Aardrijkskunde H2 par 4,5,6 Samenvatting Aardrijkskunde H2 par 4,5,6 Samenvatting door N. 886 woorden 8 februari 2017 6,4 9 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs Platentektoniek: De aardkorst bestaat uit platen, gescheiden

Nadere informatie

Weer en klimaat. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Weer en klimaat. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/87209 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

4,6. Samenvatting door L. 989 woorden 30 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde

4,6. Samenvatting door L. 989 woorden 30 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde Samenvatting door L. 989 woorden 30 november 2016 4,6 5 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde SAMENVATTING AK HOOFDSTUK 1. VWO 2. Primaire sector: landbouw, visserij, mijnbouw, jacht. Secundaire sector: industrie,

Nadere informatie

Aardrijkskunde gaat over gebieden. Een gebied of regio is een stuk van het aardoppervlak.

Aardrijkskunde gaat over gebieden. Een gebied of regio is een stuk van het aardoppervlak. Boekverslag door Mark 1257 woorden 13 februari 2015 3.8 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo H1: Wat is aardrijkskunde B1 Op de wereld zijn grote verschillen, bijvoorbeeld in een woestijn

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8

Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8 Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m 1.4 + 1.7, 1.8 Samenvatting door K. 958 woorden 9 november 2013 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Samenvatting aardrijkskunde paragraaf

Nadere informatie

Hoe komen de verschillende klimaten op Aarde tot stand?

Hoe komen de verschillende klimaten op Aarde tot stand? Klimaat Wat is klimaat? Klimaat is de gemiddelde toestand van het weer over een langere periode op een bepaalde plaats. Veel meteorologische instituten hanteren een periode van 30 jaar voor de berekening

Nadere informatie

Weer is de toestand van de weerselementen op een bepaalde tijd op een bepaalde plaats.

Weer is de toestand van de weerselementen op een bepaalde tijd op een bepaalde plaats. Aantekening door Janine 2280 woorden 17 mei 2018 10 1 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Tips voor leerwerk Weer en Klimaat. Nederland. De vier weerselementen: Temperatuur Neerslag Bewolking

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Basisboeknummers

Samenvatting Aardrijkskunde Basisboeknummers Samenvatting Aardrijkskunde Basisboeknummers Samenvatting door een scholier 1745 woorden 14 juni 2003 5,4 181 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde B43 Plantengroei en neerslag Invloed van afnemende neerslag

Nadere informatie

Samenvatting Aardrijkskunde Leefbaarheid en zorg in stedelijke en landelijke gebieden

Samenvatting Aardrijkskunde Leefbaarheid en zorg in stedelijke en landelijke gebieden Samenvatting Aardrijkskunde Leefbaarheid en zorg in stedelijke en landelijke gebieden Samenvatting door een scholier 1149 woorden 21 juni 2004 5,3 162 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Terra Hoofdstuk

Nadere informatie

Toets 1 - 'Landschappen in Europa'

Toets 1 - 'Landschappen in Europa' Auteur Mayon Ottens Laatst gewijzigd 07 oktober 2015 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62751 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde havo 2010 - I

Eindexamen aardrijkskunde havo 2010 - I Beoordelingsmodel Wereld Opgave 1 Een demografische vergelijking tussen Nederland en Japan 1 maximumscore 3 Deze fase wordt gekenmerkt door een laag geboorte- en een laag sterftecijfer / een klein geboorte-

Nadere informatie

A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Aardrijkskunde Leerjaar: 1 Onderwerpen: KAARTEN, KAARTLEZEN, PLAATSBEPALING, HOOG en LAAG, ENDOGENE en EXOGENE KRACHTEN,

A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Aardrijkskunde Leerjaar: 1 Onderwerpen: KAARTEN, KAARTLEZEN, PLAATSBEPALING, HOOG en LAAG, ENDOGENE en EXOGENE KRACHTEN, A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Aardrijkskunde Leerjaar: 1 Onderwerpen: KAARTEN, KAARTLEZEN, PLAATSBEPALING, HOOG en LAAG, ENDOGENE en EXOGENE KRACHTEN, VORMING VAN DE NEDERLANDSE KUST. DEMOGRAFIE Kerndoel(en):

Nadere informatie

IJSLAND: EEN LAND VAN WATER EN VUUR

IJSLAND: EEN LAND VAN WATER EN VUUR Naam: Klas : Nr: Datum: IJSLAND: EEN LAND VAN WATER EN VUUR A. Roegis & L. Van Eycken 2014-2015 BACHELORPROEF HOGENT Aardrijkskunde IJsland: een land van water en vuur Pagina 2 Deze werkbundel mag gebruikt

Nadere informatie

Diversiteit hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.

Diversiteit hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52440 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

6,5. Werkstuk door Een scholier 2067 woorden 31 maart keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdvraag en deelvragen

6,5. Werkstuk door Een scholier 2067 woorden 31 maart keer beoordeeld. Aardrijkskunde. Hoofdvraag en deelvragen Werkstuk door Een scholier 2067 woorden 31 maart 2004 6,5 179 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag: Wat is het gezicht van Noord-Europa als je kijkt naar natuurlijke factoren

Nadere informatie

Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde.

Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde. Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde. 1-Maak een begrippenlijst van de rood gedrukte begrippen. 2-Wat zijn de drie elementen van weer en klimaat?

Nadere informatie

De officiële taal van Indonesië, die door het grootste deel van de bevolking in Indonesië wordt

De officiële taal van Indonesië, die door het grootste deel van de bevolking in Indonesië wordt Begrippenlijst door D. 908 woorden 18 juni 2013 0 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Indonesië hoofdstuk 1 Archipel Eilandengroep. Absolute ligging De precieze ligging van een plaats, bijvoorbeeld

Nadere informatie

Achter het correctievoorschrift zijn twee aanvullingen op het correctievoorschrift opgenomen.

Achter het correctievoorschrift zijn twee aanvullingen op het correctievoorschrift opgenomen. Examen HAVO 2018 tijdvak 1 dinsdag 22 mei 9.00-12.00 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Achter het correctievoorschrift zijn twee aanvullingen op

Nadere informatie

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën.

Om een zo duidelijk mogelijk verslag te maken, hebben we de vragen onderverdeeld in 4 categorieën. Beste leerling, Dit document bevat het examenverslag voor leerlingen van het vak aardrijkskunde vwo, tweede tijdvak (2018). In dit examenverslag proberen we een zo goed mogelijk antwoord te geven op de

Nadere informatie

KWT opdracht Atlas gebruik

KWT opdracht Atlas gebruik Auteur Erik van Wijngaarden Laatst gewijzigd 22 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/65793 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken

Nadere informatie

D1 - Karakteristieke werkwijze D2 - Vakinhouden (kgt cursief) D3 - Karakteristieke denkwijzen

D1 - Karakteristieke werkwijze D2 - Vakinhouden (kgt cursief) D3 - Karakteristieke denkwijzen Titel: Dekzand in Nederland Vak: Aardrijkskunde Domein: Systeem aarde Sector: Vmbo 3D aspect: denkwijze: patronen werkwijze: modelontwikkeling en -gebruik 1. Intro In deze opdracht gaan de leerlingen op

Nadere informatie

Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde.

Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde. Opdrachten bij Weer en klimaat. (Tekstboek en de ELO) 3.1.1. Temperatuurverschillen op aarde. 1-Maak een begrippenlijst van de rood gedrukte begrippen. 2-Wat zijn de drie elementen van weer en klimaat?

Nadere informatie

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-16.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-16.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2012 tijdvak 2 dinsdag 19 juni 13.30-16.00 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 31 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 64 punten te behalen. Voor elk

Nadere informatie

Rivieren vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/82662

Rivieren vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/82662 Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 november 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/82662 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs

Nadere informatie

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk.

Examen HAVO. aardrijkskunde. tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Examen HAVO 2014 tijdvak 2 dinsdag 17 juni 13.30-16.30 uur aardrijkskunde Bij dit examen hoort een bijlage. Gebruik De Grote Bosatlas, 54e druk. Dit examen bestaat uit 33 vragen. Voor dit examen zijn maximaal

Nadere informatie