Stroomnet onder hoogspanning:

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Stroomnet onder hoogspanning:"

Transcriptie

1 Themavisie Elektriciteitsnet ING Economisch Bureau Stroomnet onder hoogspanning: staat gebaat bij kruis participaties netbedrijven De Energiewende in Duitsland, schaliegasrevolutie in de VS, internationalisering van de stroommarkt en de lage economische groei hebben een grote impact op het elektriciteitsnet. Door de toename van zon- en windenergie wordt het energieaanbod volatieler, stijgen de onbalanskosten en dalen de piekprijzen voor elektriciteit. Om dit te adresseren zijn miljarden aan investeringen nodig, vooral in het hoogspanningsnet. De balans van TenneT - de beheerder van het landelijke transportnet zal hierdoor bijna verdrievoudigen tot Dat kan niet alleen met vreemd vermogen gefinancierd worden. TenneT heeft de eigen vermogen behoefte in Duitsland gesecuriseerd door projecten samen met private investeerders te financieren. De Staat zal als enig aandeelhouder in de Nederlandse kapitaalbehoefte van TenneT moeten voorzien. De rijksbegroting biedt daar ook weer enige ruimte toe maar de behoefte aan eigen vermogen moet zoveel mogelijk beperkt worden. Dat kan door slim na te denken over de vormgeving van het aan te leggen net op zee, het actief sturen van de elektriciteitsvraag, het aangaan van cofinanciering met private partijen en door middel van kruisparticipaties tussen netbeheerders. Helaas knelt daarbij het toezichtkader dat in Nederland vooral gericht is op lage kosten. Het toezicht zal net als in Frankrijk en Engeland meer aandacht moeten hebben voor het aantrekken en financieren van investeringen. Deze studie gaat in op trends en ontwikkelingen op het Nederlandse stroomnet in het algemeen en het hoogspanningsnet van netbeheerder TenneT in het bijzonder. Allereerst wordt het Nederlandse stroomnet beschreven. Daarna wordt ingegaan op de internationale trends in de energiemarkt en de gevolgen voor het elektriciteitsnet. Vervolgens Figuur 1 Nederlandse energiesector Vrijgegeven: prijsmechanisme coördineert investeringen en aanbod. Productie Transport Handel Distributie Levering Niet-vrijgegeven: regulering ten aanzien van leveringszekerheid en tarieven. Bron: ING Economisch Bureau op basis van VEMW presenteert ING Economisch Bureau verschillende scenario s voor het net van de toekomst waarbij specifiek wordt ingegaan op de investeringsopgave van TenneT. Tot slot komt de financieringsopgave van dit investeringsprogramma aan bod en worden aanbevelingen gedaan om de kapitaalbehoefte voor de Nederlandse staat als enig aandeelhouder te beperken. Marktwerking en regulering in de elektriciteitsketen Sinds de liberalisering van de elektriciteitsmarkt in de jaren 90 van de vorige eeuw kan de verbruiker kiezen bij welke energieleverancier hij elektriciteit afneemt. De productie, handel en levering van elektriciteit zijn vrijgegeven en onderhevig aan steeds meer marktwerking (figuur 1). Daarentegen zijn de transmissie en distributie van elektriciteit in handen van de overheid gebleven en worden uitgevoerd door de netbeheerders. Transport en distributie van energie is een natuurlijk monopolie dat bij zelfstandige organisaties is ondergebracht. Maar dat is geen garantie dat de uitvoering ook efficiënt en doelmatig plaatsvindt. Daarom ziet de Autoriteit Consument en Markt (ACM) erop toe dat netbeheerders alleen efficiënte en doelmatige kosten mogen terugverdienen.

2 Meeden Meeden De netbeheerders hebben juridisch de volgende taken. Transporttaak: transport en distributie van elektriciteit Zee interconnectoren van goede kwaliteit (juiste spanning) inclusief de aanleg, TenneT Hoofdkantoor het beheer en het onderhoud van de netten. TenneT kantoor Meeden Stationsnaam Systeemtaak: ervoor zorgdragen dat de invoeding op het net en onttrekking aan het net op elk moment aan elkaar 1 februari 2014 gelijk zijn (het balanceren van het net ). Dit is een taak van de landelijke netbeheerder TenneT. Aansluitplicht: iedereen heeft in principe recht op een aansluiting op het net. Kenmerken Nederlandse elektriciteitsnet De totale lengte van elektriciteitsverbindingen in het Nederlandse elektriciteitsnet bedraagt circa kilometer; ruim 7,5 keer de omtrek van de aarde! Het overgrote deel van de kabels ligt ondergronds (97%). Slechts kilometer ligt bovengronds en is zichtbaar via de bekende hoogspanningslijnen en -masten. Een nieuwe ontwikkeling is de toepassing van zeekabels op of in de zeebodem om onder andere windparken op zee aan het net te koppelen. Het netwerk kent twee type netten. Het landelijke elektriciteits-transportnet van netbeheerder TenneT. Dit netwerk bevat 4 type hoogspanningskabels van 380, 220, 150 en 110 kilovolt (kv). De 380 kv lijnen vormen het landelijk koppelnet en liggen grotendeels bovengronds. Dit netwerk verbindt alle binnenlandse elektriciteitscentrales met elkaar en verbindt het Nederlandse net met buitenlandse netten via interconnectoren. De regionale distributienetten van 8 regionale netbeheerders (Cogas Infra en Beheer B.V., Delta Netwerkbedrijf B.V., Enexis B.V., Liander N.V., Endinet B.V., Rendo Netbeheer B.V., Stedin Netbeheer B.V. en Westland Infra Netbeheer B.V.). Deze netten bestaan uit hoogspanningskabels van 50kV en middenspanningskabels van 25, 20 en 10 kv. Deze netten zijn voor het overgrote deel aan het zicht onttrokken omdat ze ondergronds liggen. De distributienetten hebben als taak elektriciteit naar de eindgebruiker te transporteren via een steeds fijnmaziger net. Zo voedt het 10 kv-net de transformatiehuisjes, waar de spanning wordt getransformeerd naar laagspanning: 230 volt voor het bekende lichtnet, 400 volt voor krachtstroom of 690 volt voor industriespanning. Leveringszekerheid is van cruciaal belang aangezien de maatschappelijke kosten van stroomuitval hoog zijn. Daarom is het net zo ontworpen dat het (1) de maximale piekvraag aan elektriciteit aankan, (2) er zo min mogelijk netverliezen optreden en (3) import en export van elektriciteit mogelijk is. Betrouwbaarheid is een belangrijk uitgangspunt. 380 kv-verbinding / station 380 kv-verbinding / station project Netkaart 380 kv interconnectoren 220 kv-verbinding / station 380 kv-verbinding / station 380 kv-verbinding / station project 220 kv interconnectoren 380 kv interconnectoren 150 kv-verbinding / station 220 kv-verbinding / station 220 kv interconnectoren 110 kv-verbinding / station 150 kv-verbinding / station 110 kv-verbinding / station project 110 kv-verbinding / station 110 kv-verbinding / station project Zee interconnectoren Zee interconnectoren project Zee interconnectoren project 380 kv-verbinding 380 kv-verbinding / station / station TenneT Hoofdkantoor 380 kv-verbinding 380 kv-verbinding / station project / station project TenneT kantoor 380 kv interconnectoren Stationsnaam 380 kv interconnectoren 220 kv-verbinding / station 220 kv-verbinding 220 kv / interconnectoren station Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend. 150 kv-verbinding / station 1 februari kv interconnectoren Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend. 110 kv-verbinding / station 150 kv-verbinding 110 kv-verbinding / station / station project Zee interconnectoren 110 kv-verbinding / station Zee interconnectoren project 110 kv-verbinding TenneT / Hoofdkantoor station project Zee interconnectoren TenneT kantoor Stationsnaam Zee interconnectoren project TenneT Hoofdkantoor Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend. 1 februari 2014 TenneT kantoor Meeden Stationsnaam COBRAcable (Denemarken) Figuur 2 Transportnet van TenneT in Nederland Isle of Grain (Groot-Brittannië) Aan deze kaart kunnen geen rechten worden ontleend. 1 februari 2014 Isle of Grain (Groot-Brittannië) Bron: TenneT. Maasvlakte Simonshaven Wateringen Westerlee Beverwijk Bleiswijk Oostzaan Krimpen a/d IJssel Crayestein Beverwijk Geertruidenberg Oostzaan Westerlee Borssele Isle of Grain (Groot-Brittannië) Maasvlakte Wateringen Simonshaven Zandvliet (België) Bleiswijk Westerlee Krimpen a/d IJssel Maasvlakte Crayestein Simonshaven Borssele Feda (Noorwegen) Ontwikkelingen op de energiemarkten Diemen Wateringen Weiwerd Eemshaven Converterstat Eemshaven Oost Diele (Duitsland) Eemshaven Meeden Zwolle Wesel (Duitsland) Geertruidenberg Dodewaard Rommerskirchen (Duitsland) Siersdorf (Duitsland) Gronau (Duitsland) Borssele Isle of Grain (Groot-Brittannië) Diverse trends zetten de stroommarkt Krimpen op a/d zijn IJssel kop Maasvlakte Maasbracht Van Eyck (België) Momenteel zijn de energiemarkten Simonshaven volop in beweging. Crayestein Achtereenvolgens worden vijf belangrijke trends besproken Geertruidenberg die Zandvliet (België) van grote invloed zijn op de Nederlandse energiesector in het algemeen en het elektriciteitsnet in het bijzonder. 1. De transitie naar een duurzame energievoorziening en de snelheid van de Energiewende in Duitsland. Borssele 2. De uitfasering van nucleaire energie in Duitsland naar aanleiding van de kernramp in Fukushima. Zandvliet (België) 3. De schaliegasrevolutie in de VS. 4. Internationalisering van de stroommarkt. 5. De lage economische groei in Nederland en andere delen van Europa drukt de vraag naar elektriciteit. Diemen Het gevolg van deze trends is dat de elektriciteitsnetten in Europa momenteel voor grote uitdagingen staan. Nederland behoort gelukkig tot de landen met één van de beste netten maar ook hier zijn de uitdagingen groot. De traditionele stabiele omgeving van netbeheerders wordt door deze trends volledig op zijn kop gezet. En het is voor netbeheerders moeilijk een passend antwoord te formuleren. Ten eerste waren sommige trends simpelweg niet te voorzien. De kern- Lelystad Oudehaske Bergum Louwsmeer Eemshaven Oost Ens Hessenweg Oudehaske Zwolle Dodewaard Lelystad Eindhoven Oostzaan Boxmeer Diemen Robbenplaat Vierverlaten Zeyerveen Ens Doetinchem Krimpen a/d IJssel Maasbracht Van Eyck (België) Crayestein Geertruidenberg Zandvliet (België) Beverwijk Bleiswijk Wateringen Westerlee Bergum Louwsmeer Lelystad Feda (Noorwegen) Van Eyck (België) Feda (Noorwegen) Eemshaven Converterstation Eemshaven Oudehaske Eemshaven Oost Vierverlaten Robbenplaat Bergum Zeyerveen Louwsmeer Ens Hessenweg Beverwijk Eindhoven Oostzaan Boxmeer Diemen Bleiswijk Eindhoven Lelystad Boxmeer Hessenweg Zwolle Dodewaard Doetinchem COBRAcable (Denemarken) Robbenplaat Maasbracht COBRAcable (Denemarken) Vierverlaten Zeyerveen Oudehaske Doetinchem Weiwerd Eemshaven Converters Eemshaven Meeden Weiwerd Meeden Wesel (Duitsland) Wesel (Duitsland) Rommerskirchen (Duitsland) Siersdorf (Duitsland) Rommerskirchen (Duitsland) Siersdorf (Duitsland) Van Eyck (België) Bergum Louwsmeer Ens Eindhoven Feda (N Dodewaard Box Themavisie Elektriciteitsnet April

3 ramp in Japan en de solistische reactie hierop van Duitsland in de vorm van de Energiewende is hiervan een sprekend voorbeeld. Ten tweede is de snelheid van de veranderingen moeilijk bij te houden omdat investeringen in het hoogspanningsnet een lange aanlooptijd vergen. Zo duren procedures voor uitbreidingen van het hoogspanningsnet gemiddeld 10 jaar doordat allerlei ruimtelijke procedures moeten worden doorlopen, terwijl bovenstaande trends de energiemarkt in een periode van twee jaar compleet hebben veranderd. Tot slot is het nog erg onduidelijk hoe het net van de toekomst eruit zal zien. Een scenario-analyse voorspelt totaal verschillende ontwikkelingsrichtingen voor het net van de toekomst op basis van de vlucht die decentraal opwekken al of niet neemt en de technologische en commerciële ontwikkelingen ten aanzien van elektriciteitsopslag. Trend 1: Transitie naar een duurzame economie: de grote en snelle ambitiesprong van Duitsland Op elektriciteitsgebied lijken Nederland en België momenteel provincies van Duitsland: wat daar gebeurt, heeft via internationale koppelingen grote invloed op het net. En in Duitsland is er momenteel een energierevolutie gaande die de Energiewende is gaan heten: een radicale aanscherping en versnelling van de transitie naar een duurzame energievoorziening. Duitsland heeft nu drie lange termijn doelen: 1. Broeikasgasreductie van 40% in 2020 ten opzichte van 1990, 55% in 2030 en 80% tot 95% reductie in 2050; 2. Daling van het energiegebruik (50% reductie in 2050 ten opzichte van 2008); 3. Stijging van het aandeel duurzame energie tot 18% in Het doel van duurzame energieopwekking is in Duitsland (18% in 2020) niet eens zo veel hoger dan in Nederland (14% in 2020). Het verschil zit met name in de stimulering van duurzame energie. In Duitsland is de sterk gesubsidieerd waardoor bijvoorbeeld duurzame elektriciteit een enorm snelle vlucht heeft genomen. In Duitsland is dan ook, anders dan in Nederland, al een groot deel van de doelstelling bereikt. Met name het doel om de broeikasgassen te reduceren is veel ambitieuzer dan in de EU en Nederland (die de EU norm als doel heeft overgenomen). De EU heeft immers tot doel om de broeikasgassen met 20% te reduceren ten opzichte van de uitstoot in Hierdoor zet Duitsland massaal in op CO 2 -arme technieken zoals zon- en windenergie. Vooral zonne-energie gaat in de toekomstige stroombehoefte voorzien (figuur 3). Maar nu al breekt de inpassing van duurzame energie in Duitsland record na record. Zo dekken zon- en windenergie gemiddeld genomen al 20% van de totale stroombehoefte en men streeft naar 80% in Maar de dagelijkse verschillen zijn groot. Zo kwam op 18 april 2013 maar liefst 40 GW uit duurzame bronnen op een totaal verbruik van 70 GW. Figuur 3 Meer groene stroom in Duitsland 100% 80% 60% 40% 20% 0% 4% 22% 58% 2% 14% 2010 Wind en biomassa Zonnepanelen 5% 2% 55% 11% 27% 2020 Fossiele bronnen Kernenergie Bron: Fraunhofer ISE, bewerking ING Economisch Bureau. 10% 10% 15% 65% 2050 Overig De kracht, in termen van politiek en maatschappelijk commitment, en snelheid van de Energiewende zijn tot dusver ongekend. Weinigen voorzagen de implicaties voor het elektriciteitsnet en de kosten die met de Energiewende gepaard gaan. En als ze al te voorzien waren dan was het moeilijk om hier effectief op te anticiperen gezien de planhorizon van wel 10 jaar voor uitbreiding aan aanpassing van het elektriciteitsnet. Trend 2: Fukushima versnelt transitie naar duurzaam De wereld werd op 11 maart 2011 opgeschrikt door de kernramp in Fukushima. Als gevolg van deze omvangrijke ramp hebben veel landen hun beleid ten aanzien van kernenergie aangescherpt. Zo herbevestigden Zwitserland en Italië hun beleid om kernenergie uit te faseren en zijn de Fransen voornemens het hoge aandeel kernenergie in het land te verminderen. Maar nergens heeft de ramp zulke directe en ingrijpende gevolgen gehad als in Duitsland. Duitsland heeft als enige land besloten kernenergie volledig uit te faseren. In 2011 zijn direct 8 kerncentrales gesloten met een capaciteit van maar liefst MW. In de periode tot 2022 worden gefaseerd de overige centrales gesloten met een capaciteit van MW. Dit heeft een enorme impact omdat voor de ramp in Fukushima 22% van de stroom in Duitsland in kerncentrales werd opgewekt. Op korte termijn is het verlies aan capaciteit opgevangen door fossiele brandstoffen en groene stroom. Op de lange termijn moeten vooral zonne-energie en in mindere mate windenergie in de behoefte gaan voorzien. Figuur 4 toont dat de TenneT regio in Duitsland veel kerncentrales bevat. Sluiting hiervan heeft een effect op het Duitse net van TenneT. Ook is zichtbaar dat er vooral capaciteit in het zuiden van Duitsland wegvalt waar de vraag naar Themavisie Elektriciteitsnet April Een uitleg voor het maken va

4 Figuur 4 Uitfasering van kernenergie in Duitsland Figuur 5 VS stappen over op schaliegas (biljoen cubic feet ) Niet toegerekend op land Oliegerelateerd Methaan Niet toegerekend op zee Alaska 'Tight gas' Schaliegas Bron: International Energy Agency. Bron: TenneT. energie het hoogst is. Windenergie wordt vooral in het noorden van Duitsland bijgeplaatst via off-shore windparken in de Noord- en Oostzee. Het hoogspanningsnet zal de groene stroom uit het windrijke noorden moeten transporteren naar het zuiden waar de vraag van met name de industrie naar energie groot is. Maar het huidige elektriciteitsnet is niet gebouwd op deze grote Noord-Zuid stromen. Trend 3: Schaliegas in de VS speelt kolencentrales in de kaart De ontwikkeling van schalietechnologie zorgt in de VS voor een ware revolutie in de energiesector. De toepassing van hydrologisch scheuren ( fracking ) en horizontaal boren maakt het mogelijk om gas (en olie) uit de poriën van hard gesteente te halen. Schaliegas is een typisch voorbeeld van een doorbraaktechnologie. Er is lang onderzoek naar gedaan, vervolgens wordt het jaren op beperkte schaal toegepast waardoor men kan leren en de kosten kunnen dalen, en dan ineens is er de doorbraak en wordt de winning economisch rendabel. Het feit dat de grondeigenaar in de VS ook eigenaar is van de bodemschatten in zijn grond verschafte het institutionele kader waarbinnen private investeringen snel en op grote schaal van de grond kwamen. Sinds 2006 neemt de productie van schaliegas dan ook snel toe (figuur 5). Het International Energy Agency (IEA) verwacht dat door de winning van schaliegas de gasproductie in de VS bijna verdubbeld en dat het Noord-Amerikaanse continent in 2020 zelfs zelfvoorzienend in haar energiebehoefte kan zijn. Ook levert het de Amerikaanse energie-intensieve industrie een concurrentievoordeel op door lagere gasprijzen. Tot en met 2009 verschilden de Europese en Amerikaanse gasprijs niet veel van elkaar. De schaliegasrevolutie heeft dit beeld radicaal veranderd: de Nederlandse gasprijs is inmiddels bijna drie keer zo hoog als de Amerikaanse (figuur 6). En dit heeft grote gevolgen voor de stroomvoorziening in Europa. Het goedkope schaliegas leidt tot een afname van het kolengebruik in de VS. Het aanbod van goedkope kolen uit de VS wordt grotendeels naar Europa geëxporteerd. Daar het grotere aanbod van kolen daalt de prijs terwijl de gasprijs in Nederland sinds 2012 oploopt (figuur 7). Dit is zeer nadelig voor gasgestookte centrales. Door de kostenstijging is het niet langer rendabel om gascentrales grootschalig in te zetten, ondanks het feit dat gascentrales energie veel efficiënter in elektriciteit omzetten dan kolencentrales. Enkel op de korte momenten dat de stroomprijs op een dag piekt, zijn de marginale opbrengsten voldoende om de marginale kosten te dekken. Maar deze momenten zijn te kort om ook de aanzienlijke kapitaalskosten van een gascentrale terug te verdienen. Hierdoor zetten de grote energieproducenten gascentrales steeds vaker stil. En deze situatie zal niet snel veranderen. Het verschil tussen het moment waarop het economisch rendabel is om een kolencentrale op te starten (dark spread) ten opzichte van een gascentrale (spark spread) is de laatste jaren immers steeds verder toegenomen.deze marktsituatie van relatief goedkope kolen en duur gas leidt tot grote afschrijvingen bij de grote stroomproducenten in Nederland. Zo heeft het Themavisie Elektriciteitsnet April Een uitleg voor het maken va

5 12 UK 8 JAPAN _ Japan _ UK _ Netherlands _ US Figuur 6 Gas in Nederland duurder dan in VS 20 Figuur 8 Kolencentrales rendabel, gascentrales onrendabel 40 EUR/Mwh US NETH UK JAPAN _ Japan _ UK _ Netherlands _ US _ Clean dark spread _ Clean spark spread _ Clean dark-spark spread Bron: Bloomberg. Bron: Bloomberg. het Duitse RWE heeft tot nu toe ongeveer 4,5 miljard op Essent Figuur 7 Kolen worden goedkoper, gas duurder afgeschreven en heeft de nieuwe gascentrale Moerdijk II noodgedwongen in de Mottenballen gehangen. Maar ook de Nederlandse stroomproducenten hebben het zwaar. Zo is het Nederlandse deel van de nieuwe Enecogen-centrale Gas prijs in Euro/MMBtu, rechter-as in Rotterdam slechts 31% van de tijd in gebruik terwijl het Deense deel van de centrale vorig jaar maar 8% van de tijd draaide. Kolen Eneco prijs verwacht in Euro, linker-as dat de situatie structureel is en heeft nu één van de drie generatoren onlangs uit zijn turbine gehaald en verkocht aan IEC uit Israël om onderhoudskosten te besparen. Dit zijn slechts een paar voorbeelden van hoe de marktsituatie negatief doorwerkt op de stroomproducenten. Hoewel 60 6 Een uitleg voor het maken van de jarenlange de koppeling grafieken van de gasprijs aan de olieprijs 40 4 in Europa steeds verder onder druk staat, blijft Europees staat op laag 2 gas naar alle waarschijnlijkheid de komende jaren fors duurder dan Amerikaans gas. Het goedkope schaliegas in de VS wordt vooral binnenlands gebruikt. En als het in de toekomst al als LNG wordt geëxporteerd, zal het vooral Naam 07 brochure 08 Maand zijn weg naar Azië vinden waar de gasprijzen momenteel twee keer zo hoog zijn als in Europa. En zo kampt Europa _ Kolen prijs in Euro, linker-as _ Gas prijs in Euro/MMBtu, rechter-as al enige tijd met een paradox. Enerzijds zet zij beleidsmatig zwaar in op verlaging van de CO 2 -uitstoot. Anderzijds keert Bron: Bloomberg. de markt zich tegen dit beleid doordat kolencentrales beter renderen dan gascentrales, terwijl deze tot wel twee keer zoveel CO 2 emitteren over de hele levensduur. Zolang de Zweedse Vattenfall 40% afgeschreven op Nuon (circa 4,2 miljard) en de gloednieuwe zeer efficiënte gasgestookte Hemweg-centrale in Amsterdam zo goed als stilgelegd. En EU er niet in slaagt CO 2 voldoende te beprijzen middels het Emission Trading Scheme of een Carbon Tax, zal deze situatie ook niet snel veranderen. Vanuit CO 2 -oogpunt is Themavisie Elektriciteitsnet April

6 Figuur 40% 9 Toename invoer en uitvoer van elektriciteit 35% 30% 25% 20% 15% Figuur 10 Langdurige crisis drukt elektriciteitsvraag Uitvoer (% van binnenlandse productie) 104 Invoer (% van binnenlandse productie) Index: 2008 = % 5% 0% F 14F 15F _ Elektriciteitsverbruik Bron: CBS F 14F _ Bruto Binnenlands Product 15F Invoer (% van binnenlandse productie) Uitvoer (% van binnenlandse productie) F = forecast ING Economisch Bureau. Bron: CBS, elektriciteitsbalans. immers een CO 2 prijs van 40 tot 50 euro per ton nodig om de negatieve gevolgen van CO 2 uitstoot correct te beprijzen en het schone gas te kunnen laten concurreren met de vuile kolen. Bij een huidige prijs van circa 5 euro per ton en het ontbreken van politiek commitment om substantiële stappen te zetten, is er nog een lange weg te gaan. In de tussentijd zullen de Europese gasprijzen naar verwachting hoog blijven in relatie tot de Amerikaanse gasprijs en Europese kolenprijzen. Trend 4: Internationalisering van de stroommarkt De Nederlandse stroommarkt internationaliseert in rap tempo. Deze trend begon in 2008 met een toename van de uitvoer van elektriciteit (figuur 9) en zet zich sindsdien gestaag voort. Door de economische crisis daalde de invoer van elektriciteit nog in 2009 en 2010, maar sindsdien stijgt die sterk. Dit komt door de grote toename van wind- en zonne-energie in Duitsland. Op zonnige en winderige dagen is het aanbod van elektriciteit groter dan de vraag en het overschot verplaatst zich dan door het Nederlandse net naar landen waar het aanbod geconsumeerd kan worden. Trend 5: Aanhoudende economische crisis drukt vraag naar elektriciteit Een bestendig en breed gedragen herstel van de Nederlandse economie komt sinds het uitbreken van de economische crisis in 2008 maar moeizaam van de grond. In vier jaar tijd is er sprake geweest van drie recessies waardoor de productie zich nog steeds onder het niveau van 2008 bevindt (figuur 10). Dit heeft zijn weerslag op de elektriciteitsvraag. De elektriciteitsvraag groeide in de tien jaar voorafgaand aan de crisis (periode ) gemiddeld 1,9% per jaar. Sinds de crisis is dit omgeslagen in een jaarlijkse krimp van gemiddeld -1% in de periode Hierdoor ligt de huidige elektriciteitsvraag nog steeds 2,5% onder het niveau van In veel andere kernlanden van het eurogebied gaat het economisch gezien ook niet voor de wind maar toch nog altijd beter dan in Nederland. Sinds 2009 is het herstel van de Nederlandse economie steeds meer achterop geraakt bij landen als Duitsland, België, Frankrijk en Oostenrijk. In die landen is de economie sinds het dieptepunt van 2009 met 4-8% gegroeid, en stijgt ook de elektriciteitsvraag weer. Een belangrijke reden voor het achterblijvende herstel van ons land is de zwakke huizenmarkt en de relatief hoge schuldniveaus in de economie. In Nederland zijn de huizenprijzen sinds 2008 vrijwel onafgebroken gedaald terwijl in die andere kernlanden de woningen nu meer waard zijn dan 4-5 jaar geleden. Afnemende woningwaarde, een groeiende restschuld en minder verhuisbewegingen werken negatief uit op het consumentenvertrouwen en drukken de consumentenbestedingen. Een duurzaam herstel waarin de bedrijvigheid weer flink toeneemt en de werkloosheid sterk daalt, is nog niet in zicht. De economie zal in 2014 en 2015 beperkt groeien met respectievelijk 0,75% en 1,25% groei. Tegen de achtergrond van dit gematigde herstel zal het nog tot 2015 duren totdat de elektriciteitsvraag weer op het niveau van voor de crisis ligt (figuur 8). Op de lange termijn is het onduidelijk hoe de elektriciteitsvraag zich zal ontwikkelen. Enerzijds zal die stijgen door een verdergaande elektrificatie van de maatschappij. Denk aan de sterke toename van elektriciteitsgebruik van bijvoor- Themavisie Elektriciteitsnet April Een uitleg voor het maken va

7 Figuur 11 Spectaculaire toename zonnestroom in Duitsland (GWp) ,5 7,6 7, Nederland heeft tot doel om 4GWp vermogen aan zonneenergie operationeel te hebben in Dit zou kunnen voorzien in 2,5 tot 3% van de stroomvraag. In Duitsland voorziet zonne-energie nu al in 5,7% van de stroomvraag wat zal stijgen Cumulatief tot circa vermogen 11% in (rechter as) Duitsland is in dat opzicht nu al een voorbeeld van welke effecten een toename van zonne-energie Jaarlijks opgesteld de vermogen elektriciteitsnetten (linker as) zal hebben ,3 1 0,9 0,9 0,7 0 0,0 0,1 0,1 0, Jaarlijkse stijging (linker-as) _ Cumulatief (rechter-as) Bron: BSW-solar. beeld huishoudens door ICT-toepassingen en de opkomst van elektrische voertuigen. Anderzijds wordt het verband tussen economische groei en elektriciteit afgezwakt door een sterkere focus op energiebesparing. De implementatie van de EU Energy Efficiency Directive en het SER-Energieakkoord is hiertoe een eerste en belangrijke aanzet. Gevolgen voor het elektriciteitsnet op middellange termijn Veranderende energiemix: net sterker afhankelijk van zon en wind Door de Energiewende neemt het aandeel zonne- en windenergie in Duitsland hard toe. Duitsland beschikt momenteel over 30 GW vermogen aan windenergie en 36 GWp vermogen aan zonne-energie. Ter vergelijking: Nederland beschikt slechts over 0,3 GWp zonne-energie en 2,4 GW windenergie. Met name de hoeveelheid zonne-energie is sinds 2009 explosief toegenomen in Duitsland (figuur 11). Hiervoor zijn drie belangrijke verklaringen. Gunstige feed-in tarieven die voor 20 jaar gegarandeerd zijn maken het aantrekkelijk in zon en wind te investeren. Brede groep van investeerders: van particulieren tot bedrijfsleven en professionele investeerders. Sluiting van 8 kerncentrales waardoor er ruimte vrij komt voor nieuwe productie. 1,9 3,8 4, In de volgende paragraven bespreken we de belangrijkste effecten van een toenemend aandeel wind en zon op het elektriciteitsnet. 1. Toename van volatiliteit van het aanbod compliceert onbalansmanagement. 2. Afname van het prijsverschil tussen piek- en daltarieven. 3. Toename van internationale prijsverschillen. 4. Opwaartse druk op de nettarieven. Effect 1: toegenomen volatiliteit van aanbod compliceert onbalansmanagement Windenergie is zeer volatiel en meteorologisch is wind moeilijk voorspelbaar. Het aandeel van wind op de totale gegenereerde capaciteit in Duitsland kan dan ook verschillen van 2% tot 50% per dag en deze volatiliteit neemt nog steeds toe. Naarmate het aandeel windenergie toeneemt nemen de kosten toe om ervoor te zorgen dat vraag en aanbod in het net aan elkaar gelijk zijn (de onbalanskosten). Vooral op de uren van de dag dat de vraag laag is (off-peak), kan het aanbod windenergie grote invloed hebben op de prijs van elektriciteit. Klimatologisch is bewolking beter te voorspellen dan wind maar daarentegen is mist lokaal weer lastig te voorspellen terwijl mist het rendement van zonnepanelen sterk kan beïnvloeden. Hierdoor zijn ook de onbalanskosten van zonneenergie veel hoger dan bij de goed regelbare kolen-, gasof nucleaire centrales. Al met al is de volatiliteit in onbalans door weersinvloeden voor netbeheerders enorm gestegen en dit zal alleen maar toenemen naarmate er meer vermogen aan wind en zon in het net wordt bijgeplaatst. vooral op zon- en feestdagen en tijdens vakanties als de vraag vanuit het bedrijfsleven laag is. Op dagen waar veel zon en wind beschikbaar is, verdringt hernieuwbare energie de conventioneel gestookte centrales. Dit komt doordat hernieuwbare energie als gevolg van het subsidiesysteem tegen een vaste prijs wordt afgenomen. Ook heeft hernieuwbare energie voorrang op het net in Duitsland: hernieuwbare energie heeft geen programmaverantwoordelijkheid en wordt niet afgeschakeld bij onbalansproblemen. Conventionele centrales hebben wel programmaverantwoordelijkheid en worden afgeschakeld 1 Dit is een fractie van het technisch potentieel in Nederland dat circa 100 GWp bedraagt. Themavisie Elektriciteitsnet April

8 Figuur 12 Productie conventionele centrales daalt sterk op zonnige en winderige (zon)dagen Figuur 13 TenneT moet steeds vaker in net ingrijpen (aantal ingrepen, dagen per jaar) Energiewende: besluit van Duitsland om nucleaire energie uit te faseren 998/ / / 161 Bron: Fraunhofer ISE. 0 2/ als het net daarom vraagt. Dit effect wordt nog eens versterkt op dagen dat de vraag naar stroom laag is zoals op zon- en feestdagen en tijdens vakanties waarop het bedrijfsleven stil ligt. Gemiddeld genomen voorziet zonnestroom momenteel voor 5,7% in de Duitse elektriciteitsbehoefte, maar in het weekend en de vakantieperioden wanneer de vraag laag is kan dit oplopen tot wel 50%. Het hoge aandeel zon- en windenergie verdringt dan elektriciteit uit fossiel gestookte centrales. Figuur 12 is wat dat betreft een sprekend voorbeeld. Zo was de productie van centrales op zondag 12 augustus 2012 ruim twee keer zo laag als de gemiddelde productie op werkdagen gedurende de week. En dat terwijl het aanbod van windenergie die dag nog beperkt was. De grafiek laat ook zien dat de productie van fossiele brandstoffen op een doordeweekse dag (als de vraag hoog is) daalt wanneer er veel wind- en zonne-energie beschikbaar is. Dit was het geval op dinsdag 7 augustus Tot slot wordt ook zichtbaar dat Duitsland netto exporteur van elektriciteit is op zonnige en winderige dagen. De stroomprijzen zijn op die dagen zo laag dat omliggende landen Duitse stroom importeren. De groene stroom verplaatst zich dan met de snelheid van het licht door de in buurlanden gelegen netten naar die plekken waar er stroombehoefte is. De toename van wind en zon op het net compliceert het balansmanagement voor de netbeheerder ingrijpend. Voor 2005, toen zon en wind nog nauwelijks een rol speelden, hoefde TenneT nauwelijks op het net in te grijpen om de netbalans te garanderen. Zo hoefde TenneT in 2003 maar 2 keer in te grijpen op twee dagen in het jaar (figuur 13). Door de toename van zon en wind is het aantal interventies toegenomen tot zo n 300 per jaar in de periode Maar vooral het besluit van Duitsland om kernenergie uit te faseren heeft grote gevolgen gehad voor netbeheerders. Zo moest TenneT in 2011 bijna keer in het net ingrijpen Bron: TenneT. op 308 dagen in het jaar. Netingrepen zijn nu dagelijkse kost geworden voor netbeheerders. Niet alleen de omgeving van de netbeheerders is veel dynamischer geworden. Ook de wereld van energieproducenten is ingrijpend veranderd. Door de aanwezigheid van aardgas in de Nederlandse bodem werd gedacht dat het verzorgingsgebied van Nederlandse centrales zich uit zou strekken tot Noordwest-Europa. Energie zou, net als aardgas, een export product worden. Een bouwhausse van energiecentrales in de periode was het gevolg. Maar door de sterke toename van duurzame energie in Duitsland, de schaliegasrevolutie in de VS en de daling van de stroomvraag door de economische crisis, komt dit scenario nu niet uit. Nederland is nu netto-importeur in plaats van exporteur van stroom. Eén derde van de Duitse export van stroom gaat inmiddels naar Nederland. Soms zelfs tegen negatieve prijzen als het aanbod hoog is en de vraag laag. Hiervan profiteert de stroomverbruiker, maar energieproducenten in Nederland hebben het hierdoor zwaar en de sector staat aan de vooravond van een sanering 2. Effect 2: zon en wind verlagen de piekprijs van elektriciteit Het stroomverbruik kent gedurende de dag een karakteristiek verloop (figuur 14). Om 6.00 uur begint Nederland te ontwaken waardoor het stroomverbruik toeneemt. Om 8.00 uur gaan mensen naar hun werk en komt het bedrijfsleven en de industrie op gang. Rond het middaguur piekt de vraag en afhankelijk van het jaargetijde gaat de straatverlichting vroeg of 2 PWC; Energie Nederland Financial and economic impact of a changing energy market, Themavisie Elektriciteitsnet April

9 Figuur 14 Stroomverbruik piekt rond middaguur Figuur 15 Piekprijs daalt door zonnestroom Stroomprijs beurs t.o.v. gemiddelde prijs gedurende de dag 160 Elektriciteit (MW) % Tijdstip op de dag (uur) _ 2007 _ Bron: TenneT Tijdstip op de dag (uur) laat aan wat duidelijk waarneembaar is in het verbruik (figuur 14 betreft een dag in het najaar waarin de straatverlichting om uur aan ging). Om uur begint Nederland naar bed te gaan waardoor het stroomverbruik afneemt. Zo ontstaat het beeld van een hoog verbruik tussen 8.00 en (piekuren) en een laag verbruik in de nachtelijke uren (daluren). Traditioneel is de piekprijs op de stroombeurs door dit dagpatroon ongeveer anderhalf keer zo hoog als de dalprijs. Zonne-energie piekt op het midden van de dag waarop ook de vraag naar elektriciteit het hoogst is. De sterke groei van zonnestroom in Duitsland zet daardoor de piekprijzen onder druk (figuur 15). Zo lag de piekprijs in Duitsland in 2011 gemiddeld 40% lager dan in 2007 en de verwachting is dat deze trend doorzet naarmate het aanbod zonnestroom blijft toenemen. Dit is een groot probleem voor fossiel gestookte elektriciteitscentrales aangezien zij van oudsher hun rendement behalen in de periode van piekprijzen. Effect 3: toename internationale prijsverschillen Stroommarkten hadden voor de liberalisering in 1998 een nationaal karakter waardoor stroomprijzen per land sterk verschilden. Nederland was altijd relatief duur omdat haar energiemix sterk afhankelijk was van gasprijzen die gekoppeld waren aan de olieprijs. Landen als Frankrijk en Duitsland waren goedkoper doordat de brandstofmix in deze landen sterk leunt op goedkope kernenergie en kolen. De liberalisering was ingegeven vanuit de wens prijzen binnen de Europese Unie te harmoniseren door grootverbruikers toe te staan internationaal in te kopen en stroomproducenten internationaal te verkopen. In Nederland maakten de Bron: Nederlandse Spoorwegen als eerste dankbaar gebruik van deze mogelijkheid door grootschalig stroom in het buitenland in te kopen en zo te profiteren van lagere prijzen. De netbeheerders investeerden vervolgens in interconnectiecapaciteit om de internationale handelsstromen mogelijk te maken. Dit beleid was vrij succesvol in termen van prijsharmonisatie. Figuur 16 laat zien dat prijsverschillen tussen Nederland en Duitsland geleidelijk aan verdwenen. De prijzen lagen in de periode op ongeveer hetzelfde niveau. Maar door de sterke toename van duurzame stroom in Duitsland loopt het verschil sindsdien weer op! Doordat het niets extra kost om meer energie te produceren met zonnepanelen en windmolens op zonnige en winderige dagen (marginale kosten van nul), daalt in Duitsland de stroomprijs. In Nederland daalt de prijs niet door de sterke afhankelijkheid van kolen- en gascentrales waarbij extra productie altijd met stijgende kosten gepaard gaat. De grote verschillen in energiebeleid van de lidstaten in het algemeen en de Duitse Energiewende in het bijzonder frustreren op deze wijze de interne markt voor energie in Europa en de daaraan gekoppelde wens van gelijke prijzen. De prijsverschillen zijn inmiddels zo groot dat zij de concurrentiepositie van energie-intensieve sectoren beïnvloed. Energiebeleid is feitelijk een verkapte vorm van industriebeleid geworden en dat raakt ook de netinfrastructuur. Duitsland kan immers op een zomerse winterdag met haar gesubsidieerde zonnepanelen en windparken circa 70 GW aan energie opwekken. Dat is bijna drie keer zo veel als het totaal opgestelde vermogen in Nederland en dan is de capaciteit aan kolen- en gascentrales in Duitsland nog niet meegerekend! Ondanks dat TenneT over zo n 3500 MW interconnec- Themavisie Elektriciteitsnet April Een uitleg voor het maken van

10 Figuur 16 Zon en wind herintroduceren prijsverschillen Nederland en Duitsland Figuur 17 sterke stijging gereguleerde kosten in 250 Duitsland 225 Duitsland 200 Nederland F 2015F _ Nederland _ Duitsland _ Nederland _ Duitsland Bron: VEMW. Bron: Energy Quote. tiecapaciteit met Duitsland beschikt (vergelijkbaar met de capaciteit van 6 Nederlandse kolencentrales van gemiddelde omvang), is dit niet genoeg om de huidige prijsverschillen op te heffen. Dat zet de Nederlandse industrie op achterstand en de roep om meer interconnectiecapaciteit wordt groter. Opgejaagd door een snel verslechterende concurrentiepositie zoeken energie-intensieve bedrijven steeds vaker naar alternatieven om marktkoppeling zelf te bewerkstelligen. Zo onderzocht de inmiddels failliete aluminiumsmelter Aldel om een directe netkabel van haar productiefaciliteit in Noordoost-Groningen naar Duitsland aan te leggen. En energiebedrijf Essent onderzoekt de mogelijkheden om een kabel te trekken van zijn verlieslatende gasgestookte Clauscentrale in Maasbracht naar het Belgische net 3. Deze voorbeelden tonen duidelijk aan dat de welvaartswinst van internationale netkoppeling groter wordt naarmate de energieprijzen tussen (buur)landen verder uit de pas lopen. Maar de investeringen in extra interconnectiecapaciteit kunnen momenteel de enorme snelheid van de Energiewende niet bijbenen. Hierdoor zullen de prijzen naar verwachting de komende vijf jaar nog uiteen blijven lopen. Maar uiteindelijk is dit transitieproces tijdelijk en zal internationale handel leiden tot minimale prijsverschillen tussen Nederland en haar buurlanden. Effect 4: sterke toename gereguleerde kosten in Duitsland Voor de energiegebruiker bestaan de elektriciteitskosten uit twee componenten: de prijs van energie zoals die bijvoorbeeld op de stroombeurs ingekocht kan worden en gereguleerde kosten zoals nettarieven en energiebelastingen. De gereguleerde kosten stijgen in Duitsland als gevolg van 3 FD; Wildgroei aan stroomkabels, 10 februari de Energiewende fors harder in vergelijking met Nederland (figuur 17). De gereguleerde kosten beslaan in Duitsland vooral de Netznutzungsentgelte (de Duitse nettarieven), de Stromsteuer (de normale Duitse energiebelasting) en de Erneuerbare Energie Gezetz. De EEG-Umlage is een toeslag die de energieverbruikers, waaronder huishoudens en bedrijfsleven betalen om specifiek duurzame energie te stimuleren. De sterke stijging van de gereguleerde kosten wordt bijna volledig bepaald door de stijging van de EEG- Umlage. De EEG bedroeg immers 4.7 miljard in 2008, 12.1 miljard in 2011 en 20 miljard in 2013! De EEG opslag op de stroomrekening steeg in % en bedraagt nu circa 50 per MWh. Niet alleen technisch gezien lopen we nu door de onvoorspelbaarheid van hernieuwbare energie soms tegen de grenzen van het net aan. Het risico neemt door deze kostenontwikkeling toe dat de Energiewende zijn draagvlak verliest door de veel te hoge stroomprijzen voor de verbruiker. Zo zou de Energiewende wel eens vroegtijdig kunnen leiden tot een Energie-Ende. Gevolgen voor het elektriciteitsnet op lange termijn: het net van de toekomst De transitie naar een duurzame energievoorziening is een proces van de lange adem. Het vereist van de netbeheerders een lange termijn visie die de gebruikelijke vooruitblik voor de komende 7 jaar uit het tweejaarlijkse Kwaliteits- en Capaciteits Document overstijgt 4. Maar de onzekerheden rond een betrouwbare visie zijn momenteel extreem groot. Er kan dan wel één visie uitgewerkt worden, maar de kans dat juist die visie uitkomt is klein. 4 Netbeheerders zijn verplicht om elke twee jaar een vooruitblik te geven voor de komende 7 jaar in het Kwaliteits- en Capaciteitsdocument (de KCD s). Een uitleg voor het maken van Een de grafieken uitleg voor het maken va staat op laag 2 staat op laag 2 Themavisie Elektriciteitsnet April

11 Figuur 18 Grote onzekerheid over net van de toekomst I. Interconnectienet Centrale opslag II. Achtervangnet Bron: ING Economisch Bureau. Centrale energie opwekking III. Batterijnetwerk IV. Autarkisch net Decentrale energie opwekking Lokale opslag In onze visie zijn de bepalende drivers voor het net van de toekomst : De omvang en snelheid van decentrale opwekking in relatie tot centrale opwekking (inclusief de centrale opwekking van windenergie op zee die aan land gebracht moet worden); De (on)mogelijkheden van energieopslag in de toekomst. Wordt energieopslag technologisch en commercieel haalbaar? En zo ja, zal energieopslag dan vooral lokaal of centraal plaatsvinden? Op basis van deze ontwikkelrichtingen ontstaan vier mogelijke en totaal verschillende scenario s voor het elektriciteitsnet en de positie van de netbeheerders (figuur 18). Scenario I: Interconnectienet In dit scenario blijft decentrale energieopwekking zich ontwikkelen maar de meerderheid van de energie wordt centraal opgewekt. Lokale opslag van elektriciteit komt technisch danwel commercieel niet van de grond. Opslag van energie vindt grootschalig plaats op die plekken waar het commercieel haalbaar is, bijvoorbeeld via waterkrachtcentrales in Scandinavië. Op zonnige en winderige dagen wordt een overschot aan energie via de Nordned-kabel naar Noorwegen getransporteerd waar het wordt gebruikt om water op te pompen. Dit water wordt vervolgens in de waterkrachtcentrale gebruikt op dagen dat er onvoldoende wind en zonne-energie beschikbaar is. De energie die dan vrijkomt kan weer via de Nordned-kabel van Noorwegen naar Nederland en Duitsland verplaatst worden. Grensoverschrijdende energiestromen nemen in dit scenario dan ook sterk toe en de landelijke netbeheerders (ook wel Transmission System Operators of kortweg TSO s genoemd) investeren zwaar in interconnectiecapaciteit via verbindingen op land en (dure) zeekabels. Dit versterkt de interne markt in Europa en prijsverschillen tussen landen zullen verdwijnen waardoor er steeds meer één Europese energieprijs ontstaat. De regionale netbeheerders (ook wel Distribution System Operators of kortweg DSO s genoemd) blijven een belangrijke rol vervullen in de distributie van centraal opgewekte dan wel opgeslagen energie naar de eindgebruiker. Wat dat betreft lijkt dit scenario het meest op de huidige situatie en de geplande investeringen van TSO s tot In deze toekomstvisie is het waarschijnlijk dat deze ontwikkelingen zich ook na 2025 voortzetten. Scenario II: Achtervangnet Decentrale opwekking neemt zo n vlucht dat regio s in hun eigen energievraag kunnen voorzien maar er zijn geen goede of kosten efficiënte technieken voorhanden om energie lokaal op te slaan. Lokale opslagtechnieken zijn onvoldoende om als back-up te dienen, maar er vindt grootschalige centrale opslag plaats in of buiten de regio, bijvoorbeeld via grootschalige batterijen, vliegwielen, waterstof of waterkracht toepassingen. Daardoor blijft de regio afhankelijk van centrale fossiele opwekking in kolen- en gascentrales op momenten dat zon en wind onvoldoende ter beschikking staan. Middels dynamische tarieven, al dan niet gekoppeld aan een capaciteitsvergoeding, behouden energiebedrijven een prikkel om in deze back-up faciliteit te voorzien. De prijsverschillen tussen decentraal (goedkoop) en centraal geproduceerde stroom (duur) zijn in dit scenario groot. De toezichthouder en politiek staan dit ook toe door dynamische tarifering mogelijk te maken. Het transportnet vervult vooral een belangrijke rol op die dagen dat het onvoldoende waait of bewolkt is. Op zonnige en winderige dagen is het gebruik van het net beperkt. De rol van de TSO is beperkt in dit scenario. De DSO is leidend doordat het de spil in het web is van productie, vraag en opslag in de regio. Scenario III: Batterijnetwerk In dit scenario wordt de productie net als nu voornamelijk centraal opgewekt. Grote fossiel gestookte elektriciteitscentrales, geconcentreerde windparken op zee en zonneparken (bv grote dakoppervlakten van bedrijfshallen of boerderijen) voorzien in het overgrote deel van de productie. Het netwerk blijft dus een belangrijke rol vervullen in het transporteren en distribueren van elektriciteit. Wel wordt in dit scenario elektriciteit massaal en kleinschalig lokaal opgeslagen, bijvoorbeeld via accu s in huis, in elektrische auto s of met behulp van waterstoftoepassingen. Kleinschalige opslag wordt in dit scenario rendabel en vindt daardoor brede toepassingen in de maatschappij. Opslag maakt een effectieve timeshift mogelijk in het net. Waar voorheen vraag en aanbod in het totale net altijd aan elkaar gelijk waren, kunnen vraag en aanbod nu van elkaar verschillen waarbij het verschil wordt opgeslagen of onttrokken aan de opslagfaciliteit. De lokale opslag voegt een heel directe tijdsdi- Themavisie Elektriciteitsnet April

12 Tabel 1 Samenvatting netscenario s Interconnectienet Achtervangnet Batterijnetwerk Autarkische netten Opwekking hoofdzakelijk Opslag hoofdzakelijk Investeren in Leidende rol Centraal Centraal en grootschalig (bv waterkracht) Interconnectie capaciteit TSO: matchen internationale vraag en aanbod Decentraal door consument of bedrijf zelf Centraal in of buiten de regio Back-up faciliteit DSO s: matchen regionale vraag en aanbod Centraal Decentraal Lokale opslag en vraagsturing TSO en DSO Decentraal Decentraal / in de regio Zelfvoorziening van en back-up in de regio Interne markt Verregaande integratie Verregaande integratie Verregaande integratie Interne markt valt uiteen Prijsvorming Randvoorwaarde Convergentie: één Europese markt Interconnectoren en Europese samenwerking DSO Lichte prijsverschillen Convergentie Divergentie: lappendeken van regionale markten Dynamische tarifering Waarschijnlijkheid Groot Onwaarschijnlijk: meerderheid duurzame energie wordt centraal opgewekt Tijdshorizon (indicatief) Sterke ontwikkeling in periode Opslagtechnologie beschikbaar en rendabel & dynamische tarifering Realistisch op lange termijn 2030 en verder Niet voor 2035, waarschijnlijk na 2040/2050 Acceptatie van prijsverschillen, beperkte handelsbereidheid Onwaarschijnlijk Niet realistisch voor 2050 Bron: ING Economisch Bureau. mensie voor de gebruiker toe waardoor de variabiliteit in het netwerk gedempt wordt en de onbalanskosten in het netwerk dalen. Beleidsmatig kan dit nog gestimuleerd worden via dynamische prijstarieven die de gebruiker stimuleren energie op te slaan wanneer de prijzen laag zijn en aan de batterij te onttrekken als de prijzen hoog zijn. Scenario IV: Autarkische netten Decentrale opwekking heeft zo n vlucht genomen dat regio s in hun eigen energiebehoefte kunnen voorzien. En er zijn technieken beschikbaar om lokaal op kosten efficiënte wijze elektriciteit op te slaan zodat fluctuaties in de beschikbaarheid van wind en zon lokaal opgevangen worden. Er ontstaan autarkische regio s die vrijwel geheel in hun eigen elektriciteitsbehoefte voorzien. De DSO heeft een belangrijke functie om lokale energienetwerken aan elkaar te knopen. Er kan behoefte blijven bestaan aan een landelijk hoogspanningsnet maar dat is veel minder gericht op de levering van elektriciteit aan de regio als wel op terug levering van elektriciteit aan het net als de lokale opslagcapaciteit is benut. De TSO heeft daarbij een veel beperktere rol dan in de overige scenario s. In dit scenario gaan elektriciteitsprijzen tussen de regio s uiteen lopen. In plaats van het ontstaan van één Europese markt voor energie, ontstaat er een lappendeken aan autarkische regio s. Het gaat er in dit scenario niet om dat een individuele gebruiker zoals een bedrijf of huishouden volledig zelfvoorzienend wordt. Net als bij een eigen moestuin is het heel erg moeilijk om volledig onafhankelijk te worden van de groenteboer en supermarkt. Het gaat er in dit scenario om dat balancering en achtervang binnen een beperkte regio plaatsvinden, bijvoorbeeld op de schaal van één of enkele aaneengelegen provincies. Op Europese schaal is het dan goed mogelijk dat er meerdere regio s ontstaan met eigen energiemarkten en prijsvorming. Op middellange termijn is doorontwikkeling naar een interconnectienet het meest realistisch Ondanks de populariteit van decentrale opwekking zal het overgrote deel van de energie de komende jaren centraal opgewekt worden. Het Energieakkoord zet in op centrale opwekking van duurzame stroom middels windparken op zee en centrale bijstook van biomassa. Verzwaring van het transportnet door TenneT is daarbij van belang om de opgewekte windenergie naar de grote energieverbruikers op het vasteland te brengen. Ook wordt de markt interna- Themavisie Elektriciteitsnet April

13 tionaler waardoor er meer in interconnectoren geïnvesteerd moet worden. Naar alle waarschijnlijk zal dit scenario van internationalisering van het netwerk tot minstens 2030 dominant zijn. Op middellange termijn is het scenario van het interconnectienet dus realistischer dan het scenario van het achtervangnet waarin decentrale opwekking de dominante energievoorziening betreft. maar op lange termijn kan een batterijnet ontstaan waarin lokale opslag een belangrijke rol speelt. Op dit moment wordt er veel onderzoek gedaan naar nieuwe technieken voor decentrale opslag zoals diverse accutechnologieën, power to gas en power to liquid technologieën. Bij deze laatste technieken wordt elektriciteit opgeslagen in gas (bijvoorbeeld waterstof) of een vloeistof wat op een later tijdstip weer omgezet kan worden in elektriciteit voor bijvoorbeeld elektrisch vervoer. Dit zijn allemaal potentiële doorbraak technologieën: als ze massaal toegepast gaan worden hebben ze de potentie om bestaande systemen ingrijpend te veranderen. Bekende doorbraak technologieën zijn de uitvinding en toepassing van het schrift, de stoommachine, elektriciteit, de interne verbrandingsmotor, chemische techniek en meer recent: internet en mobiele telefonie. Deze voorbeelden leren dat: de technologie lang beschikbaar is in laboratoria en proefprojecten voordat zij massaal doorbreekt; het moment van doorbraak moeilijk te voorspellen is; massale toepassing heel snel kan gaan wanneer de technologie beschikbaar komt en economisch rendabel is. Een doorbraak van decentrale opslag van elektriciteit betekent dat lokale elektriciteitsnetten moeten worden verzwaard en slimmer gemaakt worden. Hoewel het de behoefte aan een sterk internationaal gekoppeld net kan verminderen, biedt ook dit scenario enorme kansen voor netbeheerders aangezien lokale opslag bij kan dragen in de balancering van het net, vraagsturing mogelijk maakt en het elektriciteitsnet slimmer kan maken als onderdeel van smart grids. Het voorspellen van een doorbraak is altijd met grote onzekerheid omgeven. Dat geldt ook voor deze technieken. Veel technieken bevinden zich nog in de pioniersfase, de kosten zijn nog hoog en het duurt vaak nog jaren voordat ze concurrerend zijn met de bestaande technieken. Ook zijn er gevestigde belangen die een doorbraak en de adaptatie kunnen vertragen. Om deze redenen verwacht ING Economisch Bureau dat de netstructuur niet voor 2035 op grote schaal zal transformeren naar een batterijnetwerk. Het scenario van een batterijnetwerk is dan ook een scenario voor de verre toekomst. Tevens verwacht ING Economisch Bureau dat het scenario van overwegend autarkische netten geen realistische optie is in de periode tot Transitie vergt miljarden aan investeringen Netbeheerdersdilemma: wel of niet investeren, that s the question! Uit voorgaande trends en ontwikkelingen blijkt dat de afstemming tussen energieproductie en netinfrastructuur steeds dynamischer is geworden. Deze afstemming vergt de komende jaren grote investeringen in het elektriciteitsnet. De netbeheerders zien zich gesteld voor een enorme investeringsopgave. Op dit moment is echter nog niet te voorspellen welke investeringen er precies gedaan moeten worden. Het risico bestaat dat investeringen die nu gedaan worden achteraf bezien ondoelmatig blijken te zijn. Afwachten kan daarom vanuit investeringsefficiëntie wenselijk zijn maar ertoe leiden dat aanpassingen aan het net te laat worden gerealiseerd. Maar dit is gezien de lange voorbereidingstijd van netinvesteringen en de snelheid en actualiteit van de energietransitie geen optie. Deze problematiek staat bekend als het netbeheerdersdilemma. Op middellange termijn (tot 2025) vormen de regionale distributienetten voor elektriciteit geen limiterende factor. Het zwaartepunt ligt vooral op het landelijke hoogspanningsnet. Het hoogspanningsnet moet op onderdelen verzwaard worden (bijvoorbeeld in de Randstad). En er moeten meer interconnectoren met het buitenland komen. Ook moeten de nog te realiseren windparken op zee die volgen uit de ambitieuze doelstelling van het Energieakkoord op het net aangesloten worden. Voor de distributienetten is de investeringsopgave in relatieve zin geringer en beslaat vooral vervangingsinvesteringen, beperkte uitbreidingsinvesteringen (inpassing decentrale opwek), de uitrol van slimme meters en ICT-toepassingen om vraagsturing mogelijk te maken. Windenergie op zee wordt grootschalig uitgerold en hier ligt een grote taak voor TenneT als beheerder van het transportnet. Zonne-energie daarentegen wordt vooral decentraal opgewekt, hetgeen aanpassing van de distributienetten vereist. Hieruit volgt een fundamentele vraag: moeten de distributienetten zodanig worden verzwaard dat het de veranderde opwekking aankan of moet met prijssturing (demand side management) evenwicht op het net worden gecreëerd? Wij gaan er bij onze studie vanuit dat vooral voor het laatste wordt gekozen en de investering in de distributienetten daarom relatief beperkt zullen zijn. Om deze redenen gaan we nu verder in op de investeringen van de landelijke netbeheerder (TenneT) in plaats van de 8 regionale netbeheerders. Transitie vraagt minstens 16 miljard aan investeringen van TenneT tot 2025 TenneT raamt haar investeringsopgave op minimaal 16 miljard in de komende tien jaar: 5 miljard in Nederland en Themavisie Elektriciteitsnet April

14 11 miljard in Duitsland. Als TenneT ook de verantwoordelijkheid krijgt van de overheid om het net op zee in Nederland aan te leggen, komt er nog 2 tot 3 miljard bij. In dat scenario bedragen de investeringen dus 18 tot 19 miljard tot In Nederland wordt het netwerk uitgebreid met maar liefst 400 km aan verbindingen waaronder een verbinding tussen Rotterdam en Amsterdam. Deze Randstad 380 kv verbinding is niet heel lang qua lengte maar toch duur doordat circa 20 kilometer ondergronds wordt aangelegd. Ook wordt er een vierde interconnector met Duitsland gebouwd (Doetinchem Wesel) 5. Bij elkaar opgeteld is hier volgens TenneT 5 miljard aan investeringen mee gemoeid. Maar deze 5 miljard bevat nog niet de investeringsuitgaven om de ambitieuze doelstelling uit het Energieakkoord voor wind op zee te halen. Het akkoord zet namelijk naast energiebesparing - zwaar in op offshore windenergie om de doelstelling van 14% hernieuwbare energie in 2020 en 16% in 2023 te halen. In de woorden van het akkoord: Belangrijke pijler voor de grootschalige opwekking van hernieuwbare energie is de opschaling van wind op zee naar 4450 MW operationeel in De reeds bestaande windparken op zee (circa 225 MW) en hetgeen al in de pijplijn zit, tellen op tot circa MW. Hierbovenop komen aanbestedingen van in totaal 3450 MW, door een gefaseerde aanbesteding vanaf 2015 in oplopende stappen: 450 MW (2015), 600 MW (2016), 700 MW (20 17), 800 MW (2018) en 900 MW (2019) Bij de uitrol van wind op zee is rekening gehouden met een gemiddelde kostprijsreductie van 40% per MWh over de periode , conform de green deal gesloten tussen rijk en sector. Dit gebeurt via taakstellende aanbestedingen, waarin deze kostendaling is verdisconteerd. De kostprijs (het basisbedrag zoals berekend door ECN) omvat alle kostenposten tot de aansluiting van de windmolenparken op een stopcontact op zee Er komt, daar waar dit efficiënter is dan een directe aansluiting van windparken op het landelijke hoogspanningsnet, een net op zee. TenneT krijgt de verantwoordelijkheid hiervoor De wijze van kostentoerekening van de aanleg van een net op zee vergt een apart besluit van de overheid. Over de vormgeving en randvoorwaarden zal op korte termijn een besluit worden genomen door het kabinet. Zo nodig zal dit vervolgens in wetgeving worden verwerkt. De investeringsuitgaven voor netbeheerder TenneT die voortvloeien uit deze ambitie zijn nog niet precies bekend. Hoewel het vanwege efficiency-voordelen voor de hand ligt hier TenneT voor aan te wijzen, is ook nog niet vastgesteld of de landelijke netwerkbeheerder deze taak krijgt toege- wezen. De hoogte van investeringen in de offshore windverbindenen hangt sterk af van de ruimtelijke inpassing van de parken op de Noordzee en de techniek waarmee deze verbindingen gerealiseerd gaan worden. Maar recente ervaringen in Duitsland leren dat het aansluiten van offshore windparken op het net zeer kapitaalsintensief is. Een stopcontact op zee waarop meerdere offshore parken op aangesloten kunnen worden kost al snel honderden miljoenen. Het energieakkoord gaat daarbij ook uit van een kostendaling van de windmolens op zee van 40% in de komende jaren. Hoewel er zonder meer leereffecten zullen optreden, wordt 40% door deskundigen als ambitieus ervaren6. De praktijk zal uitwijzen of deze kostenreductie realistisch is voor zowel de windmolens op zee als het net op zee. Later in deze studie wordt uitgebreider ingegaan op de optimale netstructuur op zee. In Duitsland breidt TenneT het net met 500 kilometer uit om de energie uit het Noorden naar de grote energieverbruikers in het Zuiden te transporteren (de Noord-Zuid verbindingen). Ook wordt er een nieuwe interconnector met Noorwegen aangelegd en worden de geplande windparken in de Oostzee aangesloten op het net. TenneT heeft in Duitsland de plicht om de windparken op zee op het Duitse net aan te sluiten. De vorige regering had een zeer ambitieuze doelstelling van 13,2 GW in Voor TenneT leidde dit tot een enorme kapitaalbehoefte omdat elke GW aan opgesteld vermogen circa 1 miljard aan netinvesteringen vergt. De nieuwe coalitie van Merkel heeft in november 2013 de ambitie voor 2020 naar een meer realistische 6,5 GW teruggebracht waarvan TenneT momenteel al 6,2 GW op het net aansluit. Voor 2030 geldt een doelstelling van 15 GW opgesteld vermogen. Met deze nieuwe doelstellingen uit het regeerakkoord is het investeringsprogramma van TenneT nog steeds zeer omvangrijk. Voordeel is dat het nu van een duidelijk plafond is voorzien en veel minder dan voorheen een open einde karakter heeft. Desalniettemin verwacht TenneT tot 2025 zo n 11 miljard in Duitsland te investeren: 3,5 miljard on-shore en 7,5 miljard offshore. Investeringen na 2025 hangen af van toekomstscenario maar lopen in tientallen miljarden Om op lange termijn de ambitie van een duurzame economie (80 tot 95% CO 2 -reductie in 2050) te realiseren zijn nog veel meer investeringen nodig dan de hiervoor genoemde. Schattingen voor het Nederlandse elektriciteitsnet lopen uiteen van 15 tot 65 miljard voor de landelijke en regionale netbeheerders samen 7 in de periode tot Maar hierin zijn de ambities uit het Energieakkoord nog niet meegeno- 5 TenneT; Voor de zekerheid Samenvatting kwaliteits- en capaciteitsdocument 2013, februari Zie bijvoorbeeld ECN; Het Energieakkoord: wat gaat het betekenen? 7 Netbeheer Nederland en CE Delft: Net voor de toekomst, Themavisie Elektriciteitsnet April

15 men. De bandbreedte rond deze schatting is groot en hangt bijvoorbeeld af van: de uitwerking van het Energieakkoord met name ten aanzien van het net op zee; het toekomstscenario dat zich zal manifesteren waarbij ontwikkeling ten aanzien van decentrale energieopwekking en energieopslag bepalend zijn; het tempo van energiebesparing in de Nederlandse economie; de mate waarin warmtepompen en micro-wkk toegepast gaan worden in de gebouwde omgeving; de snelheid en mate waarin elektrisch vervoer van de grond komt en de wijze waarop de transportbehoefte zich ontwikkeld; de mate waarin een betere benutting van het net met behulp van slimme meters en vraagsturing de investeringsbehoefte in infrastructuur kunnen dempen. Ondanks de onzekerheid over de precieze omvang van de investeringen wordt wel duidelijk dat er de komende decennia voor miljarden euro s geïnvesteerd moet worden in het elektriciteitsnet. Een relevante vraag is dan hoe deze investeringen gefinancierd kunnen worden. Bij deze vraag concentreren we ons op de kapitaalbehoefte van TenneT. Tot 2025 vraagt het hoogspanningsnet immers grotere investeringen dan de distributienetten. Financiering van de investeringsopgave in het hoogspanningsnet van TenneT Financieringsopgave TenneT vereist nieuw eigen vermogen... Tot 2025 heeft TenneT volgens eigen zeggen een kapitaalbehoefte van circa 18 miljard tot 19 miljard uitgaande van het realistische scenario dat TenneT de verantwoordelijkheid krijgt om het net op zee in Nederland aan te leggen. Alle Europese TSO s samen hebben een kapitaalbehoefte van circa 140 miljard. Gemiddeld neemt het investeringsvolume voor TSO s met 70% toe in de komende jaren. Bij de huidige balanswaarde van TenneT van 10 miljard betekent dit dat de balans in tien jaar tijd toeneemt naar bijna 30 miljard 8. Dat is een enorme sprong. De huidige financiële ratio s van TenneT zijn solide, maar de 2,3 miljard aan eigen vermogen is onvoldoende om de 18 tot 19 miljard aan investeringen volledig met vreemd vermogen te financieren. De investeringen zullen dan ook voor een substantieel deel met eigen vermogen gefinancierd moeten worden. Nu de plannen voor een snelle uitbouw van wind op zee in Duitsland zijn gematigd en private financiers participeren in het eigen vermogen voor Duitse offshore windparken heeft TenneT haar behoefte aan eigen vermogen voor de investerin- 8 Onder de aanname dat alle projecten met co-financiers voor 100% geconsolideerd worden op de balans van TenneT. gen in Duitsland al gesecuriseerd. Voor het eigen vermogen dat nodig is voor de investeringen in Nederland is dat nog niet het geval. Volgens TenneT gaat het om een bedrag van 0,5 tot 1,0 miljard dat in de periode nodig is. van de staat als aandeelhouder. Hoewel ook in Nederland private partijen zoals pensioenfondsen geïnteresseerd zijn om dit kapitaal in te brengen, ligt het voor de hand dat de overheid - als bestaande aandeelhouder - haar aandelenbelang uitbreidt. Het elektriciteitsnet betreft vitale infrastructuur van onze economie. Daardoor zijn de activiteiten van netbeheerders sterk gereguleerd. De Nederlandse overheid heeft bovendien gekozen voor extra zeggenschap in de vorm van aandeelhouderschap aangezien (trage) wet- en regelgeving in beperkte mate kan omgaan met de grote dynamiek van de energiemarkt. Het kabinet kan dus ook via de wijze waarop zij haar aandeelhouderschap invult invloed uitoefenen op het beleid van TenneT en haar disciplineren het publieke belang te dienen. Het huidige kabinet is dan ook van mening dat het hoogspanningsnet in eigendom van de overheid moet blijven. Investeringen in het hoogspanningsnet kennen een zeer lange tijdshorizon die veelal te lang is voor private investeerders, zeker in tijden van grote economische onzekerheid en onbekendheid met het toekomstig beleid van de ACM als toezichthouder. De wereld van netbeheerders is sterk gereguleerd. Het risico van wijzigingen in de regulering is dan ook één van de grootste investeringsrisico s. Het recente methodebesluit van de ACM is hier een voorbeeld van. De overheid is beter in staat dergelijke reguleringsrisico s te lopen dan private partijen. De energiemarkt bevindt zich in een transitiefase met een grote dynamiek op middellange termijn. De scenarioanalyse wijst bovendien uit dat het net van de toekomst er heel anders uit kan zien dan het bestaande net. Het tempo en de mate waarin nieuwe technologieën als decentrale energieopwekking en energieopslag zich ontwikkelen zijn hierbij doorslaggevend. Voor private investeerders is het lastig om met deze onzekerheden om te gaan. Als ze al bereid zijn deze risico s te nemen, worden ze vertaald in hoge rendementseisen. Energiebeleid staat steeds hoger op de politieke agenda. Zeker nu energieprijzen door verschillen in energiebeleid tussen lidstaten verder uiteen lopen en duurzame energie een belangrijker thema wordt. Energiebeleid is daardoor ook een vorm van industriebeleid geworden. Het gevolg is dat het energiebeleid verder verpolitiseerd en investeringen in netinfrastructuur een hoog politiek risico voor investeerders kennen. De overheid is beter in staat dan private partijen dit politiek risico te dragen. De overheid heeft lagere financieringskosten dan private investeerders. Dit financieringsvoordeel kan de energiegebruiker ten goede komen. Themavisie Elektriciteitsnet April

16 Figuur 19 Begrotingsnormen verbeteren maar laten weinig ruimte tot omvangrijke kapitaalinjectie ,5 0,2 0,5-5,6-5,1-4,3-4,1-2,9-2,9-2, F 2015F Maar via kruisparticipaties wijzigt in eerste instantie alleen 9 de aandelenstructuur, niet de omvang van het eigen vermogen. Het gevolg hiervan is dat de staat als aandeelhouder in de eigen vermogensbehoefte van TenneT moet voorzien. En de huidige begrotingsregels laten weinig ruimte voor overheidsschuld (%bbp, rechter as) de staat om geld ter beschikking te stellen (figuur 19). Met een verwacht tekort van -2,9% in 2014 voldoet Nederland net aan de EMU-saldo Europese (% bbp, norm linker die as) voorschrijft dat het tekort niet groter mag zijn dan 3%. In 2015 is er naar verwachting meer speelruimte met een verwacht tekort van -2,1%. De ruimte van 0,9%-punt komt overeen met circa 5,5 miljard. Dat lijkt goed nieuws en voldoende om een kapitaalvesterking van 0,5 tot 1,0 miljard op te vangen, zeker als die over meerdere jaren wordt uitgespreid. Maar Nederland voldoet met een schuldsaldo van 74% nog lang niet aan de Europese norm van 60%. Naar verwachting blijft de minister van Financiën dan ook voorstander van verdere tekortreductie. De uitdaging ligt er dus in om de kapitaalinjectie van de staat in omvang zo veel mogelijk te beperken. De volgende aanbevelingen bieden hiervoor handvatten. EMU-saldo (% bbp, linker as) _ overheidsschuld (%bbp, rechter as) Bron: ING Economisch Bureau. Met de Nota Deelnemingenbeleid Rijksoverheid is duidelijk geworden dat het huidige kabinet TenneT niet (gedeeltelijk) gaat privatiseren. In de terminologie van de Nota is TenneT een permanente deelneming : De categorie permanent bevat deelnemingen waarvan dit kabinet het van belang acht dat de staat hierin overwegende invloed houdt. Voor TenneT (en Gasunie) zal het kabinet niet op zoek gaan naar private financiële partijen om risicodragend te investeren in de Nederlandse activiteiten van deze deelnemingen. Wel zal worden onderzocht of de mogelijkheid moet worden geopend om via kruislingse participatie strategische samenwerking aan te gaan met andere op grond van Europese regels gecertificeerde netwerkbeheerders. TenneT wordt dus niet rechtstreeks geprivatiseerd. Indirect is er via kruisparticipaties een mogelijkheid dat (een deel van) TenneT op termijn in private handen terecht komt. In de woorden van het Ministerie van Financiën: Het kabinet wil het mogelijk maken voor TenneT (en Gasunie) om een volledige fusie aan te gaan met een buitenlandse transmissienetbeheerder (TSO). Het is daarbij bovendien denkbaar dat de betreffende partner in meerderheid in private handen is. Maar de Nederlandse staat behoudt overwegende zeggenschap, in de vorm van de meerderheid van zowel zeggenschap als aandelen 9. Themavisie Elektriciteitsnet April Aanbeveling 1: Maak veel gebruik van cofinanciering op projectniveau om kapitaalbehoefte te beperken, ook bij de aanleg van het net op zee in Nederland TenneT wordt dus niet op holding niveau gedeeltelijk geprivatiseerd. Maar dat sluit het aantrekken van privaat vermogen op projectniveau niet uit. TenneT maakt hier nu al gebruik van. Zo is de NorNed kabel tussen Noorwegen en Nederland voor 50% gefinancierd door de Noorse TSO Statnett. De BridNed kabel tussen Nederland en Engeland is voor 50% door de Engelse TSO National Grid gefinancierd. Het Duitse KfW neemt deel in de financiering van de nieuwe verbinding tussen Duitsland en Noorwegen (het Nord.link project). En TenneT heeft private financiers aangetrokken voor de aansluiting van Duitse offshore windparken op het Duitse net. Zo participeert het Japanse Mitsubishi Corporation voor in totaal 576 miljoen in een viertal kabels die TenneT aanlegt naar 4 windparken op de Duitse Noordzee. En het Deense investeringsfonds CIP neemt voor 384 miljoen deel in het eigen vermogen van DolWin3 waarmee grote converterstations op zee en op land gebouwd worden. Deze stations zetten de gelijkstroom van de windparken om in wisselstroom voor het elektriciteitsnet. Via co-financiering heeft TenneT dus bijna 1 miljard aan eigen vermogen opgehaald om de aansluiting van Duitse offshore windparken op het net te financieren. 9 Ministerie van Financien; Het voornemen om strategische samenwerkingsverbanden van Gasunie en TenneT toe te staan, 21 februari Een uitleg voor het maken van de grafieken staat op laag 2

17 Tabel 2 Veel Europese TSO s zijn al in handen van meerdere eigenaren Land Transmission Staat Andere net- Energiemaat- Private Beursnotering System Operator beheerder(s) schappij(en) eigenaren Nederland TenneT 100% Denemarken EnergiNET 100% Noorwegen Statnett 100% Zweden Svenska 100% Finland Fingrid 53% 47% Portugal REN 51% 5% 13% 31% Belgie Elia 45% 3% 52% Spanje RED Electrica 20% 80% Italië Terna 22% 78% Ierland EirGrid 100% Ierland Soni 100% (staat UK) Duitsland TenneT GmbH 100% (staat NL) 50hertz eurogrid 60% (staat BE) 40% EnBW 100% Amprion 25% 75% Engeland Scottishpower 100% Nationalgrid 100% SSE 100% Frankrijk Rte 100% Zwitserland Swissgrid 100% Oostenrijk APG 100% VKW Netz 100% Tiwag Netz 100% Bron: Bloomberg, Thomson One bedrijfsinformatie. Cofinanciering op projectniveau is een geschikte financieringsvorm voor duidelijk afgebakende projecten zoals een interconnector via een zeekabel of een stopcontact op zee. Des te meer TenneT hier gebruik van maakt, des te lager de benodigde kapitaalinjectie van de staat zal zijn. Het verdient daarom aanbeveling om ook de mogelijkheden van co-financiering door TenneT bij de aanleg van het net op zee in Nederland te onderzoeken. Zo wordt de behoefte aan kapitaal van de staat beperkt en voorzien in een behoefte van private investeerders die op zoek zijn naar langjarige investeringsmogelijkheden in de energie infrastructuur. Het kabinet verwacht van TenneT dat de investeringen in het Duitse net volledig in samenwerking met private partijen wordt gefinancierd 10. Het kabinet wil hiervoor geen Nederlands belastinggeld ter beschikking stellen. Dat is wellicht een legitieme wens maar geen garantie in de praktijk. De Nederlandse staat is immers 100% aandeelhouder van Ten- 10 Antwoorden kamervragen Nota Deelnemingenbeleid Rijksoverheid net Holding B.V. en daarmee ook verantwoordelijk voor de 100% dochter TenneT TSO GmbH waarin de Duitse activiteiten zijn ondergebracht. Toch is de kans heel klein dat de Nederlandse overheid kapitaal moet inbrengen voor de financiering van Duitse projecten. Enerzijds heeft TenneT al circa 1 miljard aan eigen vermogen opgehaald in Duitsland. Anderzijds dragen deze projecten de komende jaren ook sterk bij aan de winst. Aanbeveling 2: Biedt mogelijkheid tot strategische kruisparticipaties tussen TSO s om toekomstige kapitaalbehoefte over meerdere aandeelhouders te spreiden. Een andere manier voor de overheid om haar inbreng van kapitaal te beperken is haar aandeelhouderschap te delen met andere partijen. Op die manier is de staat niet als enige verantwoordelijk voor het versterken van het aandelenkapitaal van TenneT. Het huidige kabinet heeft besloten TenneT niet (gedeeltelijk) te privatiseren. Wel biedt zij de mogelijkheid tot strategische kruisparticipaties tussen TSO s. Themavisie Elektriciteitsnet April

18 Kruisparticipaties kunnen zeer nuttig zijn in de praktijk van netbeheerders. De paradox is dat energiebeleid Europees is ingegeven maar de uitvoering sterk nationaal gericht is. Hierdoor zijn landsgrenzen weer barrières geworden voor de interne markt en lopen stroomprijzen steeds meer uiteen in plaats van dat ze naar elkaar toe bewegen. Netten moeten daarom meer internationaal gekoppeld worden en TSO s meer samenwerken. Dat is makkelijk gezegd maar de praktijk leert dat samenwerking nou eenmaal beter gaat als bedrijven ook juridisch aan elkaar verbonden zijn. Het afstemmen van de investeringsagenda of het toerekenen van gezamenlijke kosten blijken in de praktijk ineens veel makkelijker te gaan als bedrijven in elkaars Raad van Commissarissen participeren. De Europese Commissie (EC) legt bindende richtlijnen op aan lidstaten met betrekking tot het institutionele kader van het hoogspanningsnet. Zo stelt zij de uitgangspunten en richtlijnen vast waaraan het nettoezicht moet voldoen en hoe de tarieven voor netbeheerders tot stand komen. De EC schrijft niet voor of de hoogspanningsnetten in publieke dan wel private handen moeten zijn. Europa kent dan ook een grote verscheidenheid aan eigendomsstructuren van TSO s (tabel 2), variërend van 100% staateigendom tot 100% privaat eigendom via een beursnotering en allerlei vormen hiertussen in. Een kruisparticipatie is vanuit regelgeving dan ook Brussel-proof. Vraag blijft wel welke voorwaarden voor kruisparticipaties in de praktijk gaan gelden. De overheid wil de meerderheid van de aandelen in bezit houden en alleen kruisparticipaties met TSO s toestaat die hun netwerken en energieproductie hebben gescheiden (zogenaamde unbundled TSO s). Kruisparticipaties hebben ook alleen maar zin op holdingniveau en veel minder op het niveau van werkmaatschappijen. En tot slot moet er een duidelijke strategische rationale aan de participatie zitten. Zo heeft een participatie tussen TenneT en een Duitse of Belgische TSO duidelijk voordelen in termen van netinvesteringen en balansmanagement, maar ontbreken die voordelen tussen TenneT en de Portugese of Spaanse TSO. TenneT is goed gepositioneerd in het Europese landschap voor het aangaan van kruisparticipaties. TenneT behoort tot de top-5 spelers in Europa. TenneT heeft als één van de weinige TSO s een aaneengesloten internationaal netwerk. Tennet heeft één van de betrouwbaarste netten van Europa En TenneT heeft een centrale ligging in de belangrijke Noord-Europese energiemarkt. Het netwerk staat in verbinding met de netten van maar liefst tien andere TSO s. De kansen voor de overheid om haar aandeelhouderschap te delen met (de eigenaren van) een buitenlandse TSO lijken dan ook reëel. Aanbeveling 3: Zorg voor een level playing field voor regulering in Europa Bij de aanleg en exploitatie van een energienet is sprake van een natuurlijk monopolie: de gemiddelde kosten dalen als het netwerk groter wordt. Door deze schaalvoordelen is het efficiënter dat de markt in handen is van één producent dan van twee of meerdere. Deze ene producent kan echter wel, als monopolist, een prijs zetten die veel hoger is dan de gemiddelde kosten voor het transport van elektriciteit. Als dat het geval is, betaalt de gebruiker te veel voor zijn elektriciteit. Om excessen te voorkomen zijn netbeheerders daarom onderworpen aan regulering. In Nederland is via de Elektriciteitswet geregeld dat de ACM de inkomsten van TenneT reguleert via het methodebesluit. De ACM stelt voor iedere 3 tot 5 jaar zo n methodebesluit op. Het methodebesluit schrijft voor dat TenneT alleen efficiënte kosten in rekening mag brengen inclusief een redelijk rendement op de investeringen. Belangrijk element in het methodebesluit zijn de kosten voor het eigen en vreemd vermogen die TenneT mag doorberekenen in haar tarieven. De ACM bepaalt de hoogte van de gecombineerde vermogenskostenvoet van TenneT. Deze wordt ook wel de Weighted Average Cost of Capital (WACC) genoemd en is in het meest recente methodebesluit verlaagd van 6,2% naar 3,6% (na inflatiecorrectie maar voor belasting). Eigen vermogen verschaffers kijken niet naar het rendement op het totale vermogen (WACC) maar naar het rendement op het eigen vermogen. In een recente studie berekent de Florence School of Regulation het rendement op eigen vermogen dat aandeelhouders mogen behalen gegeven de gereguleerde WACC in het betreffende land en de kosten van vreemd vermogen voor de netbeheerder (tabel 3). Daarbij Tabel 3 Toegestane rendementen op eigen vermogen in diverse landen Land Rendement op eigen vermogen* België 6,6% Nederland 7,4% Duitsland 10,6% Frankrijk 11,2% Verenigd Koninkrijk 11,7% Gemiddeld 9,5% *) Voor inflatie en belastingen. Bron: Florence School of Regulation (2013), p103. Themavisie Elektriciteitsnet April

19 houdt zij rekening met de verschillen in inflatiecorrectie (sommige toezichthouders rekenen nominaal, andere reëel) en belastingtarieven in de landen. Uit de door de ACM voorgeschreven WACC van 3,6% volgt dan een toegestaan rendement op eigen vermogen in Nederland van 7,4% (voor inflatie en belasting). Op zich is een rendement van 7,4% een marktconform rendement voor de staat, zeker ook omdat zij veel goedkoper aan geld kan komen. Elke euro die zij als eigen vermogen in TenneT steekt, levert zo een positief rendement op. om cofinanciering aantrekkelijk te maken en waarde behoud in geval van kruisparticipaties te garanderen. Problematisch is echter wel dat het toegestane rendement op het eigen vermogen in Nederland nu erg laag is in vergelijking met andere landen. Zo staan toezichthouders in de ons omringende landen gemiddeld een rendement van 9,5% op het eigen vermogen toe! Er is dus geen sprake van een level playing field ten aanzien van de inkomstenregulering. Dit heeft twee grote nadelen voor TenneT en de Nederlandse staat als aandeelhouder. 1. TenneT staat ten opzichte van de meeste buitenlandse netbeheerders op achterstand bij het zoeken naar cofinanciering op projectniveau. Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk zijn bijvoorbeeld in staat private investeerders een aantrekkelijker rendement te bieden. 2. Het deelnemingenbeleid staat de mogelijkheid van strategische kruisparticipaties tussen TenneT en buitenlandse TSO s toe. Deze participaties zijn belangrijk bijvoorbeeld om de interne markt te bevorderen efficiëntievoordelen te behalen bij netbalancering. Maar het lage toegestane rendement in Nederland heeft een negatieve invloed op de ruilverhouding tussen de aandelen van TenneT en de buitenlandse TSO uit een land waar een hoger rendement geldt. In geval van een kruisparticipatie wil de buitenlandse TSO immers gecompenseerd worden voor het feit dat zij in Nederland een lager rendement kan behalen dan in eigen land. Dit kan strijdig zijn met de kabinetsdoelstelling van waarde behoud van het in TenneT geïnvesteerde maatschappelijk vermogen. Ondanks het streven naar een interne energiemarkt in Europa verschilt regulering sterk per land. Toezichthouders maken bij de vaststelling van de methodebesluiten een verschillende afweging tussen efficiëntie en effectiviteit. Nederland en België hebben een systeem met sterke prikkels voor kostenreductie. Dit is goed voor de (groot)verbruiker van elektriciteit die profiteert van lage tarieven en beperkte kostenstijgingen over de jaren heen. Keerzijde van een dergelijk systeem is het risico op onder investeringen in het net op de lange termijn. Als kapitaal onvoldoende rendeert worden investeringen uitgesteld wat de energietransitie kan belemmeren en uiteindelijk ook niet goed is voor de eindgebruiker. In Engeland en Frankrijk daarentegen, ligt de nadruk in de methodebesluiten meer op het uitlokken van investeringen en het veilig stellen van de financiering hiervan. Zo mogen Engelse aandeelhouders een rendement van 11,7% op hun aandelenkapitaal behalen van de toezichthouder. De keerzijde van een dergelijk systeem is het risico van monopoliewinsten voor de kapitaalverschaffer ten nadelen van de elektriciteitsgebruiker. Het toezichtkader moet de juiste balans vinden tussen betaalbaarheid (efficiëntie) en betrouwbaarheid en duurzaamheid van het net (effectiviteit). Die balans is context gebonden. Jarenlang opereerde TenneT in een stabiele omgeving met een beperkt en overzichtelijk investeringsprogramma. Daarin paste een regelgeving met grote nadruk op efficiëntie uitstekend. Maar nu is de situatie door klimatologische, economische, technologische en maatschappelijke trends ingrijpend veranderd. Om de betrouwbaarheid van het net ook in de toekomst hoog te houden en om bij te dragen aan de energietransitie moet TenneT miljarden investeren en haar balans de komende jaren ongeveer verdrievoudigen. Dat kan alleen als die investeringen ook gefinancierd kunnen worden. Het verdient daarom aanbeveling dat het toezichtkader in een dergelijk tijdsgewricht niet alleen kijkt naar kostenreductie maar ook naar de investeringsopgave en de financiering daarvan. Gebeurt dat niet, dan verliest het toezichtkader uiteindelijk haar maatschappelijke legitimiteit. Concreet knaagt de ACM met de aanscherping van het methodebesluit aan de waarde van TenneT. Op korte termijn is dat wellicht gunstig voor de consument in termen van een lagere energierekening. Maar diezelfde consument is ook belastingbetaler en daarmee indirect de verschaffer van eigen vermogen aan TenneT. Zo leidt het onlangs ingevoerde methodebesluit van de ACM tot een daling van de inkomsten van netbedrijven met 2,1 miljard in de periode Voor een gemiddeld huishouden daalt de energierekening hierdoor met zo n 50 per jaar. Aan de andere kant zou een gemiddeld huishouden circa 140 bijdragen aan een kapitaalinjectie van 1 miljard in TenneT. Dit toont duidelijk aan dat ook de consument gebaat is bij een integrale benadering van toezicht waar niet hoofdzakelijk naar de betaalbaarheid maar ook naar de financierbaarheid wordt gekeken. Een toezichtkader dat oog heeft voor investeringen, haar financierbaarheid en ook de maatschappelijke context en doelstellingen is op korte termijn vanuit kostenoogpunt wellicht nadelig voor de energiegebruiker. Kostenefficiëntie wordt immers afgewogen tegen meerdere belangen. Uiteindelijk lopen deze belangen weer parallel omdat ook de energiegebruiker op lange termijn baat heeft bij een betrouwbare en schone energievoorziening en waarde behoud van staatsdeelnemingen. De kosten van stroomuit- Themavisie Elektriciteitsnet April

20 Figuur 20 Net op zee met individuele aansluiting windparken 4450 MW leidt individuele tot hoge aansluitingen kosten Langzaam, duur, belastend, korte termijn, ongestructureerd Figuur 21 Gestructureerde aanpak met stopcontact 4450 MW wind op zee: gestructureerd op zee biedt aanzienlijke kostenvoordelen Centralisatie infrastructuur biedt grote synergie-effecten Hoge financieringskosten Snellere afschrijving kabels 9x platformdesign 9x design windturbines Standaardisatie en leereffecten: kostenreductie -10% 9x kabeldesign Enkelvoudige verbinding 9x duindoorsnijding TSO financiering 33% goedkoper Inkoopvoordelen: -10% 50% lagere afschrijving kabels Dubbele verbinding = redundantie = 4% meer opbrengst Centraal onderhoud: kostenreductie -10% Minder duindoorkruisingen: kostenreductie -10% Bron: TenneT. Locaties zijn fictief. * locaties zijn fictief genoemde percentages zijn een schatting. Locaties zijn fictief Bron: TenneT. Locaties zijn fictief, percentages bedragen een schatting. val zijn immers hoog, evenals de kosten van een ondernemersklimaat dat qua milieukwaliteit te veel achterloopt op omringende landen. Betaalbaarheid mag niet ten koste gaan van de betrouwbaarheid en duurzaamheid van de energievoorziening. Ook mag het niet leiden tot waarde vernietiging van het in netbedrijven maatschappelijk geïnvesteerde vermogen. Nu lijkt te veel het omgekeerde te gebeuren. Het toezichtkader zet het rendement onder druk in een tijd waarin veel geïnvesteerd moet worden en mogelijk strategische kruisparticipaties worden aangegaan. Naast een herijking van de toezicht focus is ook meer transparantie in het toezichtproces gewenst bij de totstandkoming van de methodebesluiten. De belangrijkste economische parameters om de toegestane inkomsten van netbeheerders vast te stellen zijn de x-factor (een opgelegde efficiëntieverbetering aan de netbeheerder), de productiviteitsstijging in de sector (productivity frontier) en de vermogenskostenvoet (WACC). Zowel gebruikers als investeerders zijn gebaat bij transparantie in dit proces. Gebruikers willen dat er geen ondoelmatige kosten in rekening worden gebracht. Investeerders willen het reguleringsrisico bij de overheid inschatten en minimaliseren. De vaststelling van deze parameters is nog niet volledig transparant en dat leidt in de praktijk tot veel onbegrip en rechtszaken. Voor alle belanghebbenden lijkt het economisch zinvol als het proces eenduidiger en transparanter plaatsvindt. Aanbeveling 4: Wind op zee vergt een integrale aanpak om de kapitaalbehoefte te minimaliseren. Belangrijke pijler van het energieakkoord voor de grootschalige opwekking van hernieuwbare energie is de opschaling van wind op zee naar 4450 MW operationeel in Het energieakkoord legt ook expliciet de verantwoordelijkheid voor het net op zee bij TenneT neer. De ervaringen van TenneT in Duitsland leren dat het aanleggen van een net op zee zeer kapitaalintensief is. Voor Duitsland geldt de vuistregel dat elke GW aan offshore opgesteld vermogen gepaard gaat met maar liefst 1 miljard aan netinvesteringen op zee. De windparken in Duitsland ligger ver uit de kust. Daarom moet er om technische redenen met gelijkstroomkabels (direct current) gewerkt worden in plaats van wisselstroomkabels (alternate current). Het nadeel daarvan is dat er ook twee grote converterstations in het net opgenomen moeten worden. Eén op zee om wisselstroom in gelijkstroom te converteren en één op land op de gelijkstroom weer om te zetten in wisselstroom. Op zee vereist dit de bouw van extra platforms wat gepaard gaat met hoge investeringen. In Nederland zullen de kosten naar verwachting aanzienlijk lager uitvallen omdat de windparken dichter bij de kust liggen en er met wisselstroomkabels gewerkt kan worden en er dus geen converterstations in het net opgenomen hoeven te worden. TenneT schat daardoor de totale kosten van een offshore grid in Nederland op 2 tot 3 miljard. Het uiteindelijke investeringsbedrag en de daaraan gekoppelde eigen vermogen behoefte hangt in sterke mate af van de manier waarop het net vormgegeven wordt. Voorkomen moet worden dat elk windpark via een eigen zeekabel op het net wordt aangesloten (figuur 20). Een dergelijke aanpak staat garant voor hoge ontwerp-, uitvoerings- en financieringskosten. Via een gestructureerde en slimme aanpak van de netinfrastructuur op zee kunnen veel synergie-besparingen behaald worden bijvoorbeeld ten aanzien van de financiering, afschrijving, inkoop en standaardisatie van projecten (figuur 21). Naast de netstructuur is ook de wijze van kostentoerekening bepalend voor de kapitaalbehoefte van een net op zee. Op dit moment mag TenneT in Nederland alleen volledig afgeronde netinvesteringen in de regulated asset base opnemen en hierover een vergoeding aan haar afnemers in rekening brengen. Dit betekent dat TenneT de investerings- Themavisie Elektriciteitsnet April

20 Transportbalans 06

20 Transportbalans 06 2 Transportbalans 6 Vol energie In deze uitgave maakt TenneT TSO B.V. de balans op over 26 inzake de voornaamste technische bedrijfsresultaten. Niet alleen zijn gegevens vermeld over onze infrastructurele

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof AA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA DEN HAAG Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag Postadres Postbus 20401

Nadere informatie

Verbinding naar de toekomst. Visie2030

Verbinding naar de toekomst. Visie2030 Verbinding naar de toekomst Visie2030 Visie2030 Waarom een Visie2030? TenneT werkt continu aan een betrouwbaar en adequaat hoogspanningsnet. Om goed in te spelen op de behoeftes van de Nederlandse maatschappij,

Nadere informatie

KCD 2013. Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014

KCD 2013. Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014 KCD 2013 Netplanning tijdens turbulente tijden - geen sinecure! Gert van der Lee Arnhem, 4 maart 2014 Juridisch kader TenneT heeft wettelijke plicht om aangeslotenen voldoende transportcapaciteit te bieden.

Nadere informatie

Grootschalige energie-opslag

Grootschalige energie-opslag Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien Uitgebreid onderzoek

Nadere informatie

Grootschalige energie-opslag

Grootschalige energie-opslag Er komt steeds meer duurzame energie uit wind Dit stelt extra eisen aan flexibiliteit van het systeem Grootschalige opslag is één van de opties om in die flexibiliteit te voorzien TenneT participeert in

Nadere informatie

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST

PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST NOORD-NEDERLAND: PROEFTUIN VOOR HET EUROPESE ENERGIESYSTEEM VAN DE TOEKOMST PROEFTUIN ENERGIE- TRANSITIE REGIONALE PARTNER IN DE EUROPESE ENERGIE UNIE Noord-Nederland is een grensoverschrijdende proeftuin

Nadere informatie

Transportbalans 2008

Transportbalans 2008 Transportbalans 28 Vol energie In de jaarlijkse Transportbalans presenteert TenneT TSO de voornaamste technische bedrijfsresultaten. Er zijn niet alleen gegevens vermeld over onze infrastructurele bedrijfsmiddelen,

Nadere informatie

Position Paper. Interconnectoren

Position Paper. Interconnectoren Position Paper Interconnectoren 2 Position Paper TenneT Position Paper Interconnectoren De Europese elektriciteitsmarkt is sterk in ontwikkeling. Landsgrenzen worden steeds minder belangrijk. Het grensoverschrijdende

Nadere informatie

20 Transportbalans 04

20 Transportbalans 04 2 Transportbalans 4 Vol energie In deze uitgave maakt TenneT de balans op over 24 inzake de voornaamste technische bedrijfsresultaten. Niet alleen zijn gegevens vermeld over ons landelijk transportnet,

Nadere informatie

Position Paper. Aanleg ondergrondse 220- en 380 kv-kabels

Position Paper. Aanleg ondergrondse 220- en 380 kv-kabels Position Paper Aanleg ondergrondse 220- en 380 kv-kabels Geactualiseerde inzichten verkabelen Aanleg ondergrondse 220- en 380 kv-kabels In 2008 heeft TenneT aangegeven maximaal 20 km 380 kv-kabel verantwoord

Nadere informatie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie

Biomassa. Pilaar in de energietransitie. Uitgangspunt voor de biobased economie Biomassa Pilaar in de energietransitie en Uitgangspunt voor de biobased economie Klimaatverandering: onze uitdaging Onze opdracht om er snel en écht iets aan te gaan doen Overeenstemming: er moet wat gebeuren!

Nadere informatie

NOTA (Z)140109-CDC-1299

NOTA (Z)140109-CDC-1299 Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat 26-38 1040 Brussel Tel.: 02/289.76.11 Fax: 02/289.76.09 COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS NOTA

Nadere informatie

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken

6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6 Pijler 4: Het energietransportnetwerk gereedmaken 6.1 Aanpassingen van de infrastructuur in Nederland De energietransitie kan ingrijpende gevolgen hebben voor vraag en aanbod van energie en voor de netwerken

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

Kwaliteits- en Capaciteitsplan 2013

Kwaliteits- en Capaciteitsplan 2013 Kwaliteits- en Capaciteitsplan 2013 Bevindingen van de marktconsultatie Team Long term Grid Planning Arnhem, 11 september 2013 Inhoudsopgave Vraagontwikkeling Ontwikkelingen grootschalige productievermogen

Nadere informatie

Energie voor morgen, vandaag bij GTI

Energie voor morgen, vandaag bij GTI Energie voor morgen, vandaag bij GTI Jet-Net docentendag 5 juni 2008 GTI. SMART & INVOLVED GTI is in 2009 van naam veranderd: GTI heet nu Cofely SLIMME ENERGIENETWERKEN, NU EN MORGEN 2008 2010 Centrale

Nadere informatie

Energiemarkt moet op de schop

Energiemarkt moet op de schop jeroen de haas Energiemarkt moet op de schop De liberalisering van de Europese energiemarkt heeft niet goed uitgewerkt voor Nederland, zegt Jeroen de Haas, bestuursvoorzitter van Eneco. Zitten we straks

Nadere informatie

Datum 26 oktober 2012 Betreft Beantwoording vragen Kamerlid Mulder (CDA) over capaciteitsheffing energieleveranciers

Datum 26 oktober 2012 Betreft Beantwoording vragen Kamerlid Mulder (CDA) over capaciteitsheffing energieleveranciers > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA 's-gravenhage Directoraat-generaal Energie, Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594

Nadere informatie

Aansluitbeleid TenneT

Aansluitbeleid TenneT Aansluitbeleid TenneT Aansluitbeleid & Congestiemanagement Klaas Hommes Arnhem, 23 juni 2011 Aansluitbeleid TenneT Introductie Elektriciteitsmarkt Ontwikkelingen net Europees net Nederlands net Taken Tennet

Nadere informatie

Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving

Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving Energietransitie biedt kansen in de gebouwde omgeving Enexis: energie in goede banen Even if you doubt the evidence, providing incentives for energy-efficiency and clean energy are the right thing to do

Nadere informatie

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013

16% Energie van eigen bodem. 17 januari 2013 16% Energie van eigen bodem 17 januari 2013 Inhoud Klimaatverandering Energie in Nederland Duurzame doelen Wind in ontwikkeling Northsea Nearshore Wind Klimaatverandering Conclusie van het IPCC (AR4, 2007)

Nadere informatie

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso,

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 22 mei 2013 Nieuwe omstandigheden op de wereldwijde energiemarkt

Nadere informatie

Europese schakel NorNedvoor de toekomst

Europese schakel NorNedvoor de toekomst NorNedvoor de Europese schakel toekomst NorNed Europese schakel voor de toekomst Elektriciteit is vanzelfsprekend in ons dagelijks leven. Zonder er verder bij stil te staan gaat het licht aan, pruttelt

Nadere informatie

Factsheet: Dong Energy

Factsheet: Dong Energy Factsheet: Dong Energy Holding/bestuurder Type bedrijf Actief in Markt Bedrijfsprofiel Dong Energy Producent/leverancier elektriciteit (en aardgas) Europa Consumenten/zakelijk - Omzet 900 miljoen (NL)/9

Nadere informatie

Samen voor duurzaam. Jaarverslag 2013 Eneco Holding N.V.

Samen voor duurzaam. Jaarverslag 2013 Eneco Holding N.V. Samen voor duurzaam Jaarverslag 2013 Eneco Holding N.V. Strategie Trends en ontwikkelingen Ontwikkelingen in de energiemarkt De energiemarkten in Europa zijn in transitie van een centraal gestuurde energievoorziening,

Nadere informatie

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen

1 Nederland is nog altijd voor 92 procent afhankelijk van fossiele brandstoffen achtergrond Afscheid van fossiel kan Klimaatverandering is een wereldwijd probleem. Energie(on)zekerheid ook. Dat betekent dat een transitie naar een veel duurzamere economie noodzakelijk is. Het recept

Nadere informatie

Duitse brancheclubs maken zich zorgen om trager groeitempo duurzame energie

Duitse brancheclubs maken zich zorgen om trager groeitempo duurzame energie Duitse brancheclubs maken zich zorgen om trager groeitempo duurzame energie 28 mei 2015 Energeia's stemming behandelt achtereenvolgens de prijsontwikkeling op de markt voor olie, steenkool, CO2-emissierechten,

Nadere informatie

Kosten van windenergie wat zijn gevolgen voor de electriciteitsvoorziening?

Kosten van windenergie wat zijn gevolgen voor de electriciteitsvoorziening? 1 Kosten van windenergie wat zijn gevolgen voor de electriciteitsvoorziening? Prof. dr. Machiel Mulder Faculteit Economie en Bedrijfskunde, RUG Economisch Bureau, Autoriteit Consument en Markt 2 e NLVOW

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance

Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Domineren kosten infrastructuur de factuur van de toekomst? Martien Visser Lector Energietransitie Hanzehogeschool - Entrance Energie infrastructuur (deze lezing) Verband tussen benutting, kosten en marktprijzen

Nadere informatie

_ PROVINCIE FLEVOLAND

_ PROVINCIE FLEVOLAND _ PROVINCIE FLEVOLAND Mededeling Onderwerp Gedeeltelijke transportbeperkingen op energie-infrastructuur in Flevoland Kern mededeling: Liander kondigt aan dat het genoodzaakt is om een tijdelijke (gedeeltelijke)

Nadere informatie

De rol van biomassa in de energietransitie.

De rol van biomassa in de energietransitie. De rol van biomassa in de energietransitie. Bert de Vries Plaatsvervangend directeur-generaal Energie, Telecom en Mededinging, Ministerie van Economische Zaken Inhoud 1. Energieakkoord 2. Energietransitie

Nadere informatie

TenneT als netontwikkelaar op zee. NWEA Winddag, 13 juni 2014

TenneT als netontwikkelaar op zee. NWEA Winddag, 13 juni 2014 TenneT als netontwikkelaar op zee NWEA Winddag, TenneT als netontwikkelaar op zee 1. Introductie TenneT als netontwikkelaar 2. Integrale aanpak en netoptimalisatie nodig voor behalen duurzaamheidsdoelstellingen

Nadere informatie

Zon en wind: extreme prijzen op spotmarkt. Stijn Schlatmann 2 oktober 2013

Zon en wind: extreme prijzen op spotmarkt. Stijn Schlatmann 2 oktober 2013 Zon en wind: extreme prijzen op spotmarkt Stijn Schlatmann 2 oktober 2013 www.energymatters.nl Inhoud Nieuwbouw van vermogen afgelopen jaren Recente marktontwikkelingen Huidige merit order Verdere groei

Nadere informatie

Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen. Energiemonitor 2010

Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen. Energiemonitor 2010 Attitude van Nederland, Zeeland en Borsele ten aanzien van verschillende energiebronnen Energiemonitor 2010 Index 1. Inleiding 2. Populariteit energievormen 3. Bouwen tweede kerncentrale 4. Uitbreiding

Nadere informatie

Inpassing van duurzame energie

Inpassing van duurzame energie Inpassing van duurzame energie TenneT Klantendag Erik van der Hoofd Arnhem, 4 maart 2014 doelstellingen en projecties In de transitie naar duurzame energie speelt duurzame elektriciteit een grote rol De

Nadere informatie

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn

Klankbordgroep PwC-onderzoek:Visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Advisory Klankbordgroep -onderzoek:visie op tariefregulering op korte en middellange termijn Agenda Pagina 1 Introductie 1 2 Aanpak en proces 5 3 Ontwikkelingen in de energiesector 12 4 Onderzoeksvragen

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - april 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 28 165 Deelnemingenbeleid rijksoverheid Nr. 289 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den

Nadere informatie

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom

Nadere informatie

actueel FORUM #03/12.02.09

actueel FORUM #03/12.02.09 actueel 18 Straks zonder stroom? Binnenkort is een groot deel van de energiebedrijven in buitenlandse handen... Tekst: Remko Ebbers, Jiska Vijselaar Foto: Marcel van den Bergh/Hollandse Hoogte en Robin

Nadere informatie

Kwaliteits- en Capaciteitsplan

Kwaliteits- en Capaciteitsplan 2010-2016 Kwaliteits- en Capaciteitsplan Deel II A Nederlands transportnet 1 September 2009 Feda (Noorwegen) Eemshaven Bergum Weiwerd Diele Louwsmeer Vierverlaten Zeyerveen Meeden Oudehaske Ens Hessenweg

Nadere informatie

E.ON S FOCUS OP NIEUWE ENERGIE VERDIENT NAVOLGING

E.ON S FOCUS OP NIEUWE ENERGIE VERDIENT NAVOLGING E.ON S FOCUS OP NIEUWE ENERGIE VERDIENT NAVOLGING MAARTEN VAN DER KLOOT MEIJBURG Er komt onherroepelijk een aardverschuiving in het energielandschap nu alternatieve energie steeds belangrijker wordt. Het

Nadere informatie

Hoe ziet de stroommarkt er straks uit?

Hoe ziet de stroommarkt er straks uit? Hoe ziet de stroommarkt er straks uit? Projectgroep BioWKK 5 juli 2016 Stijn Schlatmann Directeur/senior adviseur www.energymatters.nl Wat doet Energy Matters Technische inpassing & economische haalbaarheid:

Nadere informatie

16/17. TenneT Today. Elektriciteit transporteren en de maatschappij draaiende houden. Verbindingen aanleggen over grenzen heen

16/17. TenneT Today. Elektriciteit transporteren en de maatschappij draaiende houden. Verbindingen aanleggen over grenzen heen 16/17 TenneT Today Elektriciteit transporteren en de maatschappij draaiende houden Verbindingen aanleggen over grenzen heen De overgang mogelijk maken van traditionele naar hernieuwbare energiebronnen

Nadere informatie

Smart Grid. Verdiepende opdracht

Smart Grid. Verdiepende opdracht 2015 Smart Grid Verdiepende opdracht Inleiding; In dit onderdeel leer je meer over het onderwerp Smart Grid. Pagina 1 Inhoud 1. Smart Grid... 3 1.1 Doel... 3 1.2 Inhoud... 3 1.3 Verwerking... 8 Pagina

Nadere informatie

Betaalbaarheid van energie

Betaalbaarheid van energie Ministerie van Economische Zaken De Minister van Economische Zaken H.G.J. Kamp Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG Woerden : onze ref. : /HG-tr doorkiesnr. : 0348 48 43 66 e-mail : hg@vemw.nl onderwerp : Onderzoek

Nadere informatie

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility

Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik. ENGIE Infra & Mobility Smart Grids, bouwstenen voor slimmer energiegebruik ENGIE Infra & Mobility De daad bij het woord, de techniek bij de plannen Over een aantal jaren ziet de energievoorziening in Nederland er geheel anders

Nadere informatie

De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit

De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in Nederland geleverde elektriciteit De kleur van stroom: de milieukwaliteit van in geleverde elektriciteit Feiten en conclusies uit de notitie van ECN Beleidsstudies Sinds 1999 is de se elektriciteitsmarkt gedeeltelijk geliberaliseerd. In

Nadere informatie

30 oktober Achtergrondrapport doorrekening regeerakkoord Rutte III: elektriciteitsvoorziening

30 oktober Achtergrondrapport doorrekening regeerakkoord Rutte III: elektriciteitsvoorziening 30 oktober 2017 Achtergrondrapport doorrekening regeerakkoord Rutte III: elektriciteitsvoorziening Gewijzigd op 30 oktober 2017 Auteur(s) Marit van Hout Paul Koutstaal Pagina 2 van 16 Inhoudsopgave Verantwoording

Nadere informatie

De helft van de elektriciteit duurzaam in 2025? En

De helft van de elektriciteit duurzaam in 2025? En 1 van 14 10-1-2019 16:38 Energieblog van Jasper Vis Ik hou van feiten over onze energievoorziening. Ik schrijf deze blog op persoonlijke titel. Tot 1 oktober 2018 was ik directeur Nederland bij Ørsted

Nadere informatie

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers

Net voor de Toekomst. Frans Rooijers Net voor de Toekomst Frans Rooijers Net voor de Toekomst 1. Bepalende factoren voor energie-infrastructuur 2. Scenario s voor 2010 2050 3. Decentrale elektriciteitproductie 4. Noodzakelijke aanpassingen

Nadere informatie

Elektrische installaties

Elektrische installaties Elektrische installaties Elektriciteit is een lastig te omschrijven energievorm. En dat komt dan vooral door de schaal waarop het zich afspeelt. Bij elektriciteit maken we gebruik van een grote groep elektronen

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Enexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015

Enexis. De veranderende rol van de netbeheerder. Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis. 12 november 2015 Enexis De veranderende rol van de netbeheerder Peter Vermaat Voorzitter Raad van Bestuur Enexis 12 november 2015 Rol Enexis in de elektriciteitsketen Elektriciteitscentrale voor de opwek van elektriciteit

Nadere informatie

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario

Nadere informatie

Energietransitie en schaalvoordelen

Energietransitie en schaalvoordelen Energietransitie en schaalvoordelen Samenvatting McKinsey-onderzoek Oktober 2013 CONTEXT Recent is door McKinsey, in opdracht van Alliander, een onderzoek uitgevoerd naar de vraag: Wat zijn de voordelen

Nadere informatie

De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie. Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011

De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie. Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011 De rol van TenneT in de transitie naar duurzame energie Peter Nieuwenhuijse Arnhem, 29 juni 2011 TenneT TSO Elektriciteitstransporteur in Nederland en een deel van Duitsland In Nederland: Alle netten op

Nadere informatie

Samenvatting voor beleidsmakers

Samenvatting voor beleidsmakers Road book towards a nuclear-free Belgium. How to phase out nuclear electricity production in Belgium? rapport door Alex Polfliet, Zero Emissions Solutions, in opdracht van Greenpeace Belgium Samenvatting

Nadere informatie

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten

Het Energiebeleid van komende jaren. dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Het Energiebeleid van komende jaren dr.j.a. Vijlbrief DG Energie, Telecom en Markten Opbouw Ambities en hoofdlijnen Ontwikkelingen in het energieveld Keuzes van het kabinet Ambitie Regeerakkoord: 1. Minder

Nadere informatie

Evoluties in het energielandschap. Peter De Pauw

Evoluties in het energielandschap. Peter De Pauw Evoluties in het energielandschap Peter De Pauw Inhoud We consumeren meer energie We produceren zelf elektriciteit We zullen anders consumeren We gebruiken de netten op een andere manier 2 3 december 2015

Nadere informatie

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I Dertien vragen

RWE Power. CCS Werbeagentur 10/07. Energiecentrale Eemshaven. RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I  Dertien vragen RWE Power RWE Power AG Essen Keulen (Duitsland) I www.rwe.com CCS Werbeagentur 10/07 Dertien vragen Een nieuwe elektriciteitscentrale op kolen en biomassa in Eemshaven RWE bouwt van 2008 tot 2013 een elektriciteitscentrale

Nadere informatie

Insights Energiebranche

Insights Energiebranche Insights Energiebranche Naar aanleiding van de nucleaire ramp in Fukushima heeft de Duitse politiek besloten vaart te zetten achter het afbouwen van kernenergie. Een transitie naar duurzame energie is

Nadere informatie

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015

Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 Het Slimme energienet..zx ronde 25 januari 2015 De laatste tijd worden we overspoeld door marketing verhalen over de slimme meter en het slimme energienet. Men stelt dat met de komst van de slimme meter

Nadere informatie

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch

CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch CO2-monitor 2013 s-hertogenbosch Afdeling Onderzoek & Statistiek Maart 2013 2 Samenvatting In deze monitor staat de CO2-uitstoot beschreven in de gemeente s-hertogenbosch. Een gebruikelijke manier om de

Nadere informatie

Het energiesysteem verduurzaamt (Bron: ECN, Energie-Nederland en Netbeheer Nederland)

Het energiesysteem verduurzaamt (Bron: ECN, Energie-Nederland en Netbeheer Nederland) Het energiesysteem verduurzaamt (Bron: ECN, Energie-Nederland en Netbeheer Nederland) De energievoorziening gaat veranderen. De energiemarkten zijn sterk in beweging en dat leidt tot onzekerheden. De energiesector

Nadere informatie

Power to gas onderdeel van de energietransitie

Power to gas onderdeel van de energietransitie Power to gas onderdeel van de energietransitie 10 oktober 2013 K.G. Wiersma Gasunie: gasinfrastructuur & gastransport 1 Gastransportnet in Nederland en Noord-Duitsland Volume ~125 mrd m 3 aardgas p/j Lengte

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Wie betaalt de rekening van de energietransitie?

Wie betaalt de rekening van de energietransitie? Wie betaalt de rekening van de energietransitie? Symposium KVGN 17 november 2016 Ron Wit Ron.Wit@eneco.com Overzicht presentatie 1. Ontwikkeling broeikasgassen in Nederland 2. Ontwikkeling integrale kosten

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Toelichting project Verkenning aanlanding netten op zee Arcadis-Pondera, sessie 11, 12, 13 en 18 juni

Toelichting project Verkenning aanlanding netten op zee Arcadis-Pondera, sessie 11, 12, 13 en 18 juni Toelichting project Verkenning aanlanding netten op zee 2030 Arcadis-Pondera, sessie 11, 12, 13 en 18 juni Inhoudsopgave 1. Doel project 2. Trechter 3. Stappen en planning project 4. Te onderzoeken gebieden

Nadere informatie

Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014

Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014 Blijft elektriciteit goedkoop voor WP-en? Stijn Schlatmann 30 januari 2014 www.energymatters.nl Aanleiding Grote interesse in WP-en: Gasprijs is duur; dus ketels duur WKK is momenteel marginaal (met netlevering)

Nadere informatie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie

De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie door Adriaan Wondergem 6 october 2010 De Energietransitie van de Elektriciteitsproductie van 2008 tot 2050. De kernvragen zijn: Hoe ziet een (bijna) CO2-loze

Nadere informatie

Middels deze brochure bieden we inzicht in:

Middels deze brochure bieden we inzicht in: 2 Daarom energieopslag In het energieakkoord van 2013 is afgesproken dat Nederland in 2050 volledig draait op duurzame energie. Zon en wind worden daarmee de belangrijkste bronnen van elektriciteit. Een

Nadere informatie

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening:

Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Rol van WKK in een toekomstige Nederlandse energievoorziening: Betaalbaar & betrouwbaar? Robert Harmsen ECN Beleidsstudies COGEN Symposium Zeist 22 oktober 2004 Een blik naar de toekomst (1) Four Futures

Nadere informatie

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015

Technisch-economische scenario s voor Nederland. Ton van Dril 20 mei 2015 Technisch-economische scenario s voor Nederland Ton van Dril 20 mei 2015 Overzicht Energieplaatje in historisch perspectief Hoeveel en hoe gebruiken we energie? Wat gebeurt er met verbruik en uitstoot

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

Datum 12 september 2014 Betreft Beantwoording van vragen inzake de precaire situatie wat betreft de energievoorziening in België

Datum 12 september 2014 Betreft Beantwoording van vragen inzake de precaire situatie wat betreft de energievoorziening in België > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 2513 AA s-gravenhage Directoraat-generaal Bezoekadres Bezuidenhoutseweg 73 2594 AC Den Haag

Nadere informatie

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)?

Wat zijn voor Nederland de argumenten voor en tegen CO2-afvang en -opslag (CCS*)? Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de argumenten en CO2-afvang Nederland de

Nadere informatie

Impact energietransitie

Impact energietransitie Impact energietransitie Marktontwikkelingen en TSO-perspectief Ben Voorhorst - COO VEMW, 12 juni 2014 Onderwerpen TenneT algemeen Opmars duurzaam in Duitsland én Nederland Uitdaging inpassing renewables

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 32 813 Kabinetsaanpak Klimaatbeleid op weg naar 2020 Nr. 54 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

De opkomst van all-electric woningen

De opkomst van all-electric woningen De opkomst van all-electric woningen Institute for Business Research Jan Peters Directeur Asset Management Enexis Inhoud Beeld van de toekomst Veranderend energieverbruik bij huishoudens Impact op toekomstige

Nadere informatie

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz

Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz RAI PTM - bijeenkomst Amsterdam 9 mei 2017 Guy Konings, Joulz 1 Stedin Netbeheer is verantwoordelijk voor het transport van gas en elektriciteit in West Nederland Onze missie: duurzame energie voor iedereen

Nadere informatie

Wat vraagt de energietransitie in Nederland?

Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Wat vraagt de energietransitie in Nederland? Jan Ros Doel/ambitie klimaatbeleid: Vermindering broeikasgasemissies in 2050 met 80 tot 95% ten opzichte van 1990 Tussendoelen voor broeikasgasemissies Geen

Nadere informatie

Bevoorradingszekerheid

Bevoorradingszekerheid Bevoorradingszekerheid Commissies Bedrijfsleven en Binnenlandse Zaken van de Kamer van volksvertegenwoordigers 23.09.2014 23 september 2014 1 Meer over FEBEG Inhoud Niets nieuws onder de zon Veel partijen

Nadere informatie

Na aardgas komt zonneschijn

Na aardgas komt zonneschijn Economisch Bureau Na aardgas komt zonneschijn Hans van Cleef, sr. sectoreconoom energie 17 november 2016 @hansvancleef De uitdagende overgang naar een duurzame energievoorziening Mondiaal Europees Nederland

Nadere informatie

Lijnverzwaring 220 kv Vierverlaten - Hessenweg

Lijnverzwaring 220 kv Vierverlaten - Hessenweg Lijnverzwaring 220 kv Vierverlaten - Hessenweg Feda (Noorwegen) Eemshaven Weiwerd Louwsmeer Bergum Vierverlaten Peize Groningen Zeyerveen Meeden Diele Oudehaske Assen Beilen GAVI Hoogeveen Ens Lelystad

Nadere informatie

Energieprijzen in vergelijk

Energieprijzen in vergelijk CE CE Oplossingen voor Oplossingen milieu, economie voor milieu, en technologie economie en technologie Oude Delft 180 Oude Delft 180 611 HH Delft 611 HH Delft tel: tel: 015 015 150 150 150 150 fax: fax:

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2016 2017 32 813 Kabinetsaanpak Klimaatbeleid op weg naar 2020 Nr. 133 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN EN STAATSSECRETARIS VAN INFRASTRUCTUUR

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 29 023 Voorzienings- en leveringszekerheid energie Nr. 178 BRIEF VAN DE MINISTER VAN ECONOMISCHE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0)

Gas op Maat. Postbus 250, 3190 AG Hoogvliet Rotterdam Telefoon +31(0) Gas op Maat De maatschappij is op weg naar een CO 2 -neutraal energiesysteem. De gassector wil graag bijdragen aan het behalen van deze doelstelling. In de transitieperiode is de rol van aardgas maatwerk:

Nadere informatie

Veel meer hernieuwbaar hoe managen we dat? Frans Rooijers

Veel meer hernieuwbaar hoe managen we dat? Frans Rooijers Veel meer hernieuwbaar hoe managen we dat? Frans Rooijers Groeiend aandeel hernieuwbaar Doel NL en overige EU-landen: in 2020 14% >> 16% in NL, gemiddeld EU 20% Politieke wensen (regeerakkoord): meer,

Nadere informatie

DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT

DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT DE PRIJS VAN ELEKTRICITEIT Hoe komt de prijs tot stand? PZEM.nl/zakelijk HET ONTSTAAN VAN DE PRIJS Bedrijven onderhandelen met energieleveranciers over de prijs voor elektriciteit en gas. Ook binnen branches

Nadere informatie

Kwaliteits- en Capaciteitsdocument 2015

Kwaliteits- en Capaciteitsdocument 2015 Scenario s voor netberekeningen Gert van der Lee KCD scenario s: Nieuwe aanpak Verschuiving van voorspellende naar exploratieve varianten Voordeel: beter inzicht in effect individuele parameters voorkomen

Nadere informatie

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu

Beleggen in de toekomst. de kansen van beleggen in klimaat en milieu Beleggen in de toekomst de kansen van beleggen in klimaat en milieu Angst voor de gevolgen? Stijging van de zeespiegel Hollandse Delta, 6 miljoen Randstedelingen op de vlucht. Bedreiging van het Eco-systeem

Nadere informatie

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11 Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Marktprijzen Macro-economie Markten in mineur Afgelopen week De angst voor een wereldwijde economische vertraging is weer toegenomen na een slechte

Nadere informatie

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix

DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING. Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE ROL VAN GAS EN GASINFRASTRUCTUUR IN EEN DUURZAME LEEFOMGEVING Samen naar een duurzame, betrouwbare en competitieve energiemix DE BELGISCHE ENERGIE- UITDAGING 2 De doelstellingen van het interfederale

Nadere informatie

Uitdagingen van Wind en Zon inpassing 28 november 2014

Uitdagingen van Wind en Zon inpassing 28 november 2014 Uitdagingen van Wind en Zon inpassing 28 november 2014 Ben Voorhorst COO TenneT 1 Onderwerpen TenneT algemeen Aandeel duurzaam Uitdaging inpassing duurzaam: - invloed weer - balanshandhaving - prijsontwikkeling

Nadere informatie

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL

Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Provinciaal klimaat- en energiebeleid: doelen, emissies, maatregelen. Robert Koelemeijer - PBL Doelstellingen - Mondiaal Parijs-akkoord: Well below 2 degrees. Mondiaal circa 50% emissiereductie nodig in

Nadere informatie