Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt

Transcriptie

1 Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalieen steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan

2

3 Ministerie van Economische Zaken Directie Energiemarkt Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalieen steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan referentie projectcode status GV1106-1/kleb2/067 GV definitief projectleider projectdirecteur datum drs. ing. P.T.W. Mulder ir. F.J. Kaalberg 3 mei 2013 autorisatie naam paraaf goedgekeurd drs.ing. P.T.W. Mulder Witteveen+Bos Hoogoorddreef 56 F Postbus AE Amsterdam telefoon fax Het kwaliteitsmanagementsysteem van Witteveen+Bos is gecertificeerd op basis van ISO Witteveen+Bos Niets uit dit bestek/drukwerk mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt in enige vorm, hetzij elektronisch, mechanisch dan wel met digitale technieken door fotokopieën, opnamen, internet of op enige andere wijze zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs B.V. noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd.

4

5 INHOUDSOPGAVE blz. 1. INTRODUCTIE Aanleiding en doel van het Project Visie op het project Introductie Consortium Leeswijzer en doel van dit document 6 2. ORGANISATIE Project management Onderzoekers en reviewers Externe review Overlegstructuur 8 3. KWALITEITSBORGING Procesbeheersing en -bewaking Raakvlakken en afstemming Kwaliteitscontrole, toetsingsplan Audit PLANNING Onderzoeksfasering Fase 1: Startfase Fase 2: Onderzoeksfase Fase 3: Eindrapportage Mijlpalen en producten Planning METHODIEK Introductie Afbakening van de context Afbakening van de diepgang Raakvlakken bepaling Bronnenonderzoek Literatuuronderzoek Consultatie van organisaties en experts Data analyse Rapportage Online werkomgeving: ProjectPlace Referentie management: Mendeley BRONSELECTIE Zoek-strategie Zoektermen Selectie van informatiebronnen per vakgebied Waarde van de bronnen Eerder uitgevoerd onderzoek RAPPORTAGE Introductie Onderzoeksnotities Deelrapportages A en B Voortgangsrapportages 30

6 7.5. Eindrapportage REFERENTIES 33 laatste bladzijde 33 BIJLAGEN aantal blz. I Organisatieschema 1 II Planning 1 III Raaklakken 5 IV Schema toetsplan 2 V Toetsformulieren 2 VI Template onderzoeksnotitie 12 VII Bronnenlijst 18 VIII Onderzoeksvragen 13

7 1. INTRODUCTIE 1.1. Aanleiding en doel van het Project Het kabinet wil de Nederlandse gasvoorraden maximaal benutten en kijkt dus ook naar onconventioneel gas zoals schaliegas en steenkoolgas. De winning van schalie- en steenkoolgas is omstreden vanwege mogelijke milieugevolgen. Het Ministerie van Economische Zaken, Directie Energiemarkt (hierna te noemen: Opdrachtgever, afgekort: OG) heeft daarom aan Witteveen+Bos als onafhankelijke externe partij opdracht geven voor een onafhankelijk aanvullend onderzoek, waarvan de reikwijdte als volgt is geformuleerd: Mogelijke risico s en gevolgen van opsporen en winnen van schaliegas en steenkoolgas in Nederland in kaart brengen in termen van veiligheid voor natuur, mens en milieu. Tevens aangeven op welke wijze de Nederlandse wet- en regelgeving de risico s en gevolgen adresseert en mitigeert. Met de term aanvullend beoogt de opdrachtgever aan te geven, dat het onderzoek voortbouwt op de al aanwezige (internationale) kennis op dit gebied. Anderzijds is de reikwijdte van het onderzoek nadrukkelijk beperkt tot Nederland 1. Vragen voor het onderzoek zijn, op uitnodiging van OG, gesteld in consultatierondes met burgers, bedrijven, regionale en nationale belangenorganisaties, overheden en andere belanghebbenden. Voor de begeleiding van het onderzoek is uit de betrokken partijen een klankbordgroep gevormd. Afkortingen KBG: Klankbordgroep OG: Opdrachtgever PL: Project leider VPL: Vervangend Project leider NVI: Nota van inlichtingen 1.2. Visie op het project Het project kan in grote lijnen op als volgt worden samengevat: - het is een publiek gevoelig dossier met betrokkenheid van een klankbordgroep met belanghebbenden; - het project bestaat uit het beantwoorden van 52 onderzoeksvragen (zie bijlage VIII). De vragen dienen zorgvuldig te worden beantwoord, op een wetenschappelijke wijze, door het raadplegen van bronnen; - de informatie en de beantwoording van de vragen moeten op een heldere manier worden gerapporteerd, zodat de risico s en gevolgen van schalie- en steenkoolgaswinning voor een breed publiek duidelijk zijn. Publiek gevoelig dossier Schalie- een steenkoolgaswinning is een maatschappelijk gevoelig dossier. Dit vereist dus een zorgvuldige en gedegen begeleiding, sturing en communicatie binnen het project. Aan gedegen projectmanagement zal daarom in dit project zeer veel aandacht worden besteed. Ook is het belangrijk om een open, directe en transparante communicatie en informatie- 1 Buitenlandse bronnen worden hiermee niet uitgesloten. De meeste literatuur en data over het onderwerp komt namelijk van buitenlandse bronnen. Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 3

8 uitwisseling te hebben tussen OG en de klankbordgroep (KBG). Tegelijkertijd dient tijdens het onderzoekstraject zorgvuldig te worden omgegaan met externe communicatie om interferentie met het onderzoekstraject tot een minimum te beperken. Beantwoording van de onderzoeksvragen Initiatieven op het gebied van schaliegaswinning hebben begrijpelijkerwijs vragen en bezorgdheid opgeroepen bij verschillende partijen. Deze vragen zijn door de opdrachtgever (OG) geïnventariseerd en gebundeld en bijgevoegd in Bijlage 12 van de offerteaanvraag [ref. 1.]. Voor de volledigheid zijn deze vragen ook bijgevoegd in dit document in bijlage VI- II. Het eerste doel van onze opdracht is om deze vragen zo zorgvuldig mogelijk te beantwoorden. Bij het beantwoorden van de vragen dient een wetenschappelijk verantwoorde aanpak te worden gehanteerd, zodat een objectief en reproduceerbaar antwoord kan worden geformuleerd. In deze aanpak zullen de meest relevante wetenschappelijke bronnen en expertises worden geraadpleegd. De vragen zullen uiteindelijk worden beantwoord door het team van experts uit het Consortium, die zijn ingedeeld per vakgebied en expertiseveld, daarbij bijgestaan door ervaren key experts die sturing en review verzorgen. Onder relevante wetenschappelijke bronnen wordt verstaan: peer reviewed artikelen uit journals en conferentie proceedings. Er is daarnaast ook veel relevante informatie te vinden in gepubliceerde en ongepubliceerde rapporten van overheden, instituten en bureaus. Bij ontbreken van peer-reviewed onderzoek zullen deze bronnen wel meegenomen worden, maar benadrukt zal worden dat deze informatie niet wetenschappelijk geverifieerd is. De beoordeling van wetenschappelijke en niet-wetenschappelijjk bronnen wordt verder besproken in Hoofdstuk 6. De expertises, die zullen worden geraadpleegd, dienen slechts om de onderzoekers aan relevante data en bronnen te helpen en mogelijk naar een juiste onderzoeksrichting te leiden. Persoonlijke meningen en adviezen van deze externe experts worden nadrukkelijk niet meegenomen in het onderzoek om bias te voorkomen. Heldere manier presenteren Van belang is verder dat de uitkomsten van het onderzoek op een begrijpelijke, leesbare wijze worden gerapporteerd. Witteveen+Bos draagt dan ook zorg voor een goed leesbare rapportage waarin jargon zoveel mogelijk wordt vermeden of anders verklaard wordt en eventuele achtergrondrapporten die alle benodigde inhoudelijke diepgang leveren. Op deze wijze wordt gewaarborgd dat de relevante informatie ook toegankelijk is voor nietspecialisten, terwijl ook wordt voldaan aan de inhoudelijke vereisten. Uiteindelijk is het hoofddoel om helder en duidelijk in kaart te brengen wat de mogelijke risico s en gevolgen van opsporen en winnen van schaliegas en steenkoolgas in Nederland zijn, in termen van veiligheid voor natuur, mens en milieu. Een zeer belangrijk aspect hierbij is om aan te geven op welke wijze de huidige Nederlandse wet- en regelgeving de risico s en gevolgen adresseert en mitigeert. Met het eindrapport heeft OG een belangrijk document in handen om een zorgvuldig besluitvormingstraject betreffende schalie- en steenkoolgaswinning te vervolgen Introductie Consortium FUGRO, ARCADIS en Witteveen+Bos hebben voor dit project een Consortium gevormd (hierna genoemd: het Consortium), omdat wij qua ervaring en expertise een uitgebreide er- 4 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

9 varing hebben op het gevraagde onderzoeksgebied én elkaar aanvullen. De rolverdeling tussen de Consortiumleden is als volgt: - FUGRO levert vooral bijdrage in kennis op het gebied van olie- en gaswinning; - ARCADIS brengt expertise in op het gebied van risico beheersing, milieueffecten en watertechnologie processen; - Witteveen+Bos levert kennis op het gebied van geomechanische en geohydrologische processen in de ondergrond en het project management. Kennis van wet- en -regelgeving is bij alle drie de bedrijven sterk aanwezig. Multidisciplinariteit, aandacht voor milieu en duurzaamheid en een solide wetenschappelijke aanpak zijn de punten waarin we in het Consortium elkaar zeer sterk herkennen. Dit Consortium is objectief omdat we niet direct betrokken zijn en ook niet direct baat hebben bij de schalie- en steenkoolgas initiatieven in Nederland. Het Consortium heeft in verleden ook niet opiniërend uitgelaten over het onderwerp en zullen dat in de toekomst, zeker tijdens dit traject, ook niet doen. Binnen het Consortium is Witteveen+Bos de hoofdaannemer en penvoerder. ARCADIS en FUGRO zijn onderaannemers. Witteveen+Bos Witteveen+Bos levert advies- en ingenieursdiensten voor projecten in de sectoren water, infrastructuur, milieu en bouw. Typerend voor onze werkwijze is de multidisciplinaire projectaanpak. Onze opdrachtgevers zijn overheden, het bedrijfsleven, industrie en verschillende soorten samenwerkingsverbanden. Wij werken vanuit acht vestigingen in Nederland en acht in het buitenland. Voor dit project zien wij onze brede ervaring in de industriële milieuadvisering en talrijke studies gericht op het objectief in beeld brengen van maatschappelijke kosten en baten van grote projecten als belangrijke meerwaarde. Ook hebben we recent gewerkt aan een beleidsstudie over schaliegas voor de Europese Commissie, waar we veel kennis hebben opgebouwd over het onderwerp. Vanuit het brede palet aan studies hebben wij bovendien een uitgebreid netwerk opgebouwd, niet alleen in de advieswereld en industrie, maar ook in de wetenschappelijke wereld. Witteveen+Bos is begaan met een goede kwaliteit van de leefomgeving, gezien bijvoorbeeld de ondertekening van de tien principes van UN Global Compact. Daarnaast streven wij voortdurend naar duurzame en breed gedragen oplossingen, zoals ook blijkt uit de aanwezigheid van een afdeling Proces en omgeving binnen ons bureau. Daarbij streven wij niet alleen naar het toepassen van kennis. Met het mede ontwikkelen van criteria voor duurzaam inkopen voor Agentschap NL en onze betrokkenheid bij het ontwikkelen van het instrument DPL (Duurzaamheids Profiel van een Locatie) is Witteveen+Bos ook volop betrokken bij kennisontwikkeling en inhoudelijke ondersteuning. ARCADIS ARCADIS is een toonaangevende, wereldwijd actieve, kennisgedreven onderneming. Onze medewerkers zijn gericht op resultaat. Wij investeren voortdurend in het verder uitbouwen van onze vaardigheden, om waarde te maximaliseren en haalbare oplossingen te creëren voor onze klanten. Wij leveren ontwerp-, advies- en ingenieursdiensten aan overheden en bedrijven in binnen-en buitenland. Het succes van de klant staat voorop in onze aanpak. We realiseren projecten en programma's vanaf het concept en ontwerp tot de oplevering en het beheer. ARCADIS is actief op de gebieden van Gebouwen, Milieu & Ruimte, Mobiliteit en Water. ARCADIS heeft medewerkers in Nederland, in een regionaal verankerd netwerk van kantoren. Dat brengt ons dichtbij onze klanten, waardoor we kunnen denken als onze klanten. Wij leveren een heldere blik op uitdagingen, en creatieve oplossingen. ARCADIS heeft meer dan medewerkers in meer dan 100 kantoren verspreid in de VS en Canada. ARCADIS Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 5

10 is actief betrokken bij alle grote conventionele en onconventionele olie en gas velden in Noord-Amerika en richt zich voortdurend op het ontwikkelen en delen van best practices die toegevoegde waarde leveren aan onze dienstverlening. Binnen dit project zullen experts van ARCADIS op het brede gebied van de olie & gaswinning actief zijn. Deze professionals hebben eerder bijgedragen aan het ontwikkelen van kosteneffectieve en integrale oplossingen voor olie en gas klanten en overheden gedurende de afgelopen vijf decennia. Onze medewerkers zijn betrokken geweest bij succesvolle onderhandelingstrajecten tussen bedrijven en regelgevende instanties en overheden. Zij hebben belangrijke rollen vervuld in olie en gas gerelateerde brancheorganisaties. Onze expertise in alle milieuaspecten van de olie- en gaswinning stelt ons in staat om on-afhankelijke, gedegen en integrale adviezen te geven, zoals vereist voor deze studie. FUGRO Fugro richt zich op onderzoek en advies voor projecten in de (diepe) ondergrond. Nederlands grootste ingenieursbureau is wereldwijd actief in het verzamelen, interpreteren en beheren van gegevens over het aardoppervlak en de ondergrond. Een belangrijk onderdeel daarvan is het opsporen en interpreteren van olie- en gasvoorkomens voor de olie- en gasindustrie. FUGRO richt zich op duurzaam gebruik van de ondergrond. In FUGRO wordt de kennis en ervaring van milieubeleidsadviseurs en projectmanagers gebundeld met die van vooraanstaande geoscientists. FUGRO is dan ook bij uitstek toegerust om een politiek sensitief en specialistisch onderwerp als schalie- en steenkoolgas nader te onderzoeken Leeswijzer en doel van dit document Dit document schrijft een generieke aanpak en kwaliteitsborging voor, ten behoeve van het beantwoorden van de onderzoeksvragen uit bijlage VIII. De document vormt hiermee de basis voor het uitvoeren van het onderzoek zoals dat door OG is uitgevraagd. Zowel OG als alle teamleden van het Consortium dienen kennis te nemen van dit document, zodat de communicatie, planning, uitvoering en kwaliteitsborging consistent en efficiënt gebeurt. Dit document heeft twee revisieslagen ondergaan: op het 1 e concept en op het 2 e concept is door OG en KBG feedback gegeven dit uiteindelijk hebben geresulteerd in dit Definitieve Concept document. De KBG heeft de mogelijkheid om op dit Definitief Concept document feedback te geven aan het Consortium. Na verwerking van deze feedback en de beoordeling van de OG wordt het document Definitief gemaakt. De volgende onderdelen worden in dit document behandeld: - in hoofdstuk 2 wordt de projectorganisatie in detail beschreven; - in hoofdstuk 3 wordt de kwaliteitsborging beschreven; - in hoofdstuk 4 wordt de planning van het Consortium beschreven aan de hand van de onderzoeksfasering en activiteiten per onderzoeksfase en de specifieke mijlpalen en producten; - in hoofdstuk 5 wordt de onderzoeksmethodiek beschreven. Er wordt ingegaan op de afbakening van de vragen en de onderzoekstappen om tot een beantwoording van de vragen te komen; - in hoofdstuk 6 wordt de zoek strategie en beoordeling van de bronnen beschreven; - in hoofstuk 7 wordt de vorm en inhoud van de op te leveren rapportages beschreven. 6 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

11 2. ORGANISATIE Voor een volledig overzicht van de projectorganisatie wordt verwezen naar het organisatieschema dat is gegeven in afbeelding I.1 in bijlage I. Naast het projectmanagement is onderscheid gemaakt tussen drie team coördinatoren en twee trekkers. Beide rollen zijn verzameld onder Project management ondersteuning. De keuze voor deze rollen is gemaakt om twee zaken in dit project goed te kunnen beheersen: - de organisatorische en geografische verdeling van experts over drie bureaus, waarbij de experts zelf nog op verschillende vestigingen zitten en zelfs een aantal in andere landen (VS); - onderverdeling van het project in 52 verschillende onderzoeksvragen, waarbij elke vraag is beschouwd als een werkpakket met een (inhoudelijk) trekker en reviewer. De rol van de team coördinator is om voor zijn eigen bureau het aanspreekpunt te zijn voor vragen vanuit management enerzijds of vanuit de kant van de inhoudelijke trekkers en reviewers anderzijds. De rol van de twee trekkers van de onderzoeksonderdelen is om de voortgang van de beantwoording van de deelvragen in de gaten te houden en de kwaliteit te bewaken. Hierbij zijn alle vragen verdeeld onder twee trekkers om dit proces beheersbaar te houden. De bemensing van de projectuitvoering is met de OG besproken en valt derhalve buiten deze rapportage 2.1. Project management Zoals is besproken in de introductie, is het projectmanagement en de ondersteuning uitgebreid om het grote team uit drie verschillende bureaus en het grote aantal onderzoeksvragen goed te kunnen beheersen. De rollen van het projectmanagement team zijn als volgt gedefinieerd en verdeeld: Project management Projectdirecteur (W+B) Project Leider (W+B) Vervangend Project Leider (Arcadis) Project management ondersteuning Project secretaris/coordinator (W+B) Project coordinator (Arcadis) Project coordinator (Fugro) Trekkers Trekker onderdelen A1 t/m A3 en B1, B2 en D (Arcadis) Trekker onderdelen B3-B5 (W+B) 2.2. Onderzoekers en reviewers Met onderzoekers worden experts bedoeld die de onderzoeksvragen beantwoorden. Er is een pool van ongeveer 20 onderzoekers met verschillende disciplines die ingezet worden voor de beantwoording van de vragen. Er zijn ook vragen waarop meerdere onderzoekers ingezet worden. Per vraag is één onderzoeker aangewezen als inhoudelijke trekker. Deze is verantwoordelijk voor het opleveren van de vraag aan de reviewer en voor het implementeren van het review commentaar. Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 7

12 Reviewers zijn experts die het document van de onderzoekers goed op inhoud kan beoordelen, omdat zij tenminste op hetzelfde wetenschappelijke en expertise niveau zitten en een basis van tenminste dezelfde hoeveelheid praktijk ervaring hebben. Waar mogelijk worden reviewers van een ander bureau binnen het Consortium ingezet Externe review De kwaliteit van het onderzoek wordt gewaarborgd door de interne kwaliteitsborging binnen het project, zoals wordt besproken in Hoofdstuk 3. Om de wetenschappelijke en inhoudelijke kwaliteit binnen het onderzoek te waarborgen is door OG de commissie MER om advies gevraagd Overlegstructuur Externe overlegstructuur De volgende overlegmomenten zijn voorzien: 1. startoverleg (met OG) (afgerond: 21 januari 2013); 2. bespreking 1 e concept onderzoeksplan (afgerond: 18 februari 2013, met OG en KBG); 3. bespreking 2 e concept onderzoeksplan (afgerond: 20 maart 2013, met OG en KBG); 4. voortgangsoverleg halverwege het project (met OG en KBG); 5. bespreking concept eindrapport (met OG en KBG); 6. bespreking eindrapport (met OG). Daarnaast zijn zeven telefonische overleggen om de voortgang, gerapporteerd in een tweewekelijks voortgangsrapportage met de OG te bespreken. Ook zijn er een aantal overlegmomenten voorzien met de werkgroep van de commissie MER die een externe review uit gaat voeren. Deze dienen nog te worden ingepland. Interne overlegstructuur De interne overlegstructuur is informeel en ad-hoc. Er zijn geen interne overlegmomenten vastgelegd. De communicatielijnen worden zo kort mogelijk gehouden, zodat zaken snel en gericht kunnen worden besproken. Hierbij spelen de drie coördinatoren van het Consortium een centrale rol. Alle teamleden worden dan ook gestimuleerd om via , telefoon, conference call, chat of online faciliteiten (onder meer via Project Place, zie sectie 5.10) direct met elkaar in contact te treden. De teamleden moeten ook goed notie nemen van de raakvlakken tussen de vragen en de onderlinge expertises zoals die worden besproken in sectie 5.4., om te weten waar er relevante kennis zit en met wie er afstemming vereist is. 8 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

13 3. KWALITEITSBORGING Procesmatige risico s zijn in het projectplan van de aanbieding [ref. 4.] geïnventariseerd. De belangrijkste risico s, die daaruit gebleken zijn, zijn met concrete maatregelen in onze onderzoeksaanpak gemitigeerd. Naast deze specifieke risico s en mitigerende maatregelen zijn er een aantal generieke randvoorwaarden welke belangrijk zijn voor een goede uitvoering van het project. Deze zijn in dit hoofdstuk verder uitgewerkt Procesbeheersing en -bewaking De bedrijven in het Consortium zijn gecertificeerd voor ISO 9001, dit betekent dat de door ons verrichte werkzaamheden volgens eenduidige procedures worden ingericht. Kernbegrippen in de kwaliteitsbeheersing zijn transparant werken, aantoonbaar beheerst werken, doeltreffend werken en toetsbaar werken. Wij organiseren het project compact om met korte lijnen de integraliteit en de efficiëntie te bevorderen. De projectmanager en keyexperts zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor de integraliteit van de producten, in inhoudelijke en procesmatige zin. Bewaken voortgang project De voortgang van het project wordt bewaakt door de projectmanager. De projectdoelstellingen en mijlpalen dienen hiervoor als referentie. De voortgang wordt bepaald op basis van de beheersaspecten KTGOI die voor het Consortium het volgende betekenen: - Kwaliteit. Beantwoorden wij de vragen van de OG en zijn de antwoorden werkbaar voor de OG? - Tijd. Doen wij dat binnen de afgesproken tijdsplanning? - Geld. Doen wij dat binnen het door de opdrachtgever aangereikt budget? - Organisatie. Is de organisatie van het project zo optimaal mogelijk afgestemd op de eisen van OG en worden de raakvlakken voldoende beheerst? - Informatie. Krijgt het team de informatie die ze nodig hebben en is de overlegstructuur zowel intern als extern toereikend? Onder kwaliteit wordt specifiek met betrekking tot de onderzoeksvragen verstaan: voldoen aan het criterium dat de OG heeft gesteld met betrekking tot de beantwoording van de onderzoeksvragen. Dit criterium is dat de vragen op een wetenschappelijke en objectieve wijze beantwoord dienen te worden. Niet alleen wordt dit criterium door de OG zelf getoetst, ook door middel van een externe review zal dit kwaliteitsaspect gewaarborgd worden (zie sectie 2.3). Vakinhoudelijke kwaliteit Door het inzetten van Nederlandse experts met een brede achtergrond aangevuld met gerichte internationale expertise garanderen wij de kwaliteit die nodig is voor dit complexe project. De ingezette experts voldoen aan de eisen die door de OG zijn gesteld in de offerte uitvraag van deze opdracht Kwaliteitscontrole Verificatie en validatie zijn van belang voor alle producten die we voor u opstellen in het kader van dit project. Daarom wordt een product inhoudelijk gecontroleerd op juistheid en volledigheid door een deskundige peer reviewer, zoals gespecificeerd in onze onderzoeksaanpak en bij de teambeschrijving. Daarnaast wordt een product gecontroleerd op: - de logische navolgbaarheid van keuzes; - de volledigheid onder andere van (bron)verwijzingen; - de toetsing aan vereiste kwaliteitseisen door de opdrachtgever, vooral leesbaarheid en duidelijkheid. Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 9

14 De methode, waarop de kwaliteitscontrole wordt gewaarborgd, is verder uitgewerkt in sectie Raakvlakken en afstemming Met meer dan 52 onderzoeksvragen en 20 experts in het team is een belangrijk aspect van de kwaliteitsborging het waarborgen van een consistente inhoudelijke kwaliteit van de op te leveren producten en het vermijden van verschillende inzichten over overeenkomstige onderwerpen. De enige manier om dit goed te beheersen is van tevoren alle raakvlakken tussen de onderwerpen en de expertises te identificeren. Alle teamleden, van onderzoekers, reviewers tot het projectmanagement moeten deze raakvlakken kennen. Als raakvlakken zijn te identificeren: raakvlakken tussen expertises en raakvlakken tussen de onderzoeksvragen. Deze zijn hieronder verder uitgewerkt. Raakvlakken tussen expertises Er zijn verschillende teamleden die dezelfde expertise hebben. Het identificeren hiervan is van belang om de juiste reviewers in te zetten, maar ook voor de teamleden om onderling kennis uit te wisselen. De raakvlakken tussen de verschillende kennisgebieden is weergegeven in Tabel III.1 (bijlage III). Inhoudelijke trekkers en reviewers zijn zoveel mogelijk op basis van expertise aan elkaar gekoppeld. De (peer) reviewer moet inhoudelijk op hetzelfde of op een hoger niveau (op basis van relevante ervaringsjaren) zitten als de onderzoeker of inhoudelijk trekker die de vraag hebben beantwoordt. Een overzicht van de raakvlakken tussen de inhoudelijke trekkers en de reviewers is weergegeven in Tabel III.2 (bijlage III). Dit geeft op basis van het aantal contactmomenten de communicatie over en weer tussen reviewer en inhoudelijk trekker weer. Een reviewer kan daarnaast ook een rol vervullen als inhoudelijk trekker op ander deel onderzoek. Raakvlakken tussen de onderzoeksvragen en hoofdthemas Onderzoeksvragen die min of meer over hetzelfde onderwerp gaan, zijn door OG al logisch gebundeld in verschillende hoofdthema s (A1 tot A3, B1 tot B5 en D). Dit vergemakkelijkt het identificeren van raakvlakken tussen de verschillende inhoudelijke trekkers en reviewers. Vragen die overlap vertonen binnen en buiten de hoofdthema s zijn zoveel mogelijk toegekend aan dezelfde inhoudelijke trekkers en reviewers. Een overzicht is gegeven in Tabel III.3 van bijlage III. Er zijn echter ook raakvlakken te herkennen in de vragen tussen de verschillende hoofdthemas. Ook zitten er specifieke deelaspecten aan een onderzoeksvraag die wellicht niet direct door de inhoudelijke trekker of reviewer kunnen worden beantwoord. Door het toekennen van keywords per onderzoeksvraag is een poging gedaan om mogelijke extra raakvlakken te onderkennen (Tabel III.3, bijlage III). De onderzoeksvragen die in dezelfde kleur zijn aangegeven vereisen tussen de inhoudelijk trekkers en reviewers van de verschillende vragen nadere afstemming. Afstemming Om de kwaliteit te waarborgen dient op tijd kennis en informatie tussen de experts te worden uitgewisseld en resultaten te worden afgestemd. Alle teamleden, zowel de onderzoekers, reviewers, trekkers als de projectleider zelf moeten hier alert op zijn. Regelmatige afstemming is hierbij van belang. Het beste is om direct fysiek overleg te hebben, als dat niet mogelijk is, dan is teleconferencing, videoconferencing via telefoon of internet een optie. 10 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

15 3.3. Kwaliteitscontrole, toetsingsplan De toetsingsproces is weergegeven in de schema s in bijlage IV. Voor de interne kwaliteitsbewaking wordt gebruik gemaakt van toetsingsformulieren. Er worden in dit onderzoek twee toetsingformulieren gebruikt voor de interne kwaliteitsbewaking van: - het concept eindrapport en deelrapporten A en B; - de concept onderzoeksnotities (per onderzoeksvraag). Voor de eindrapportage wordt gebruik gemaakt van een standaard toetsformulier (zie bijlage V). Hierbij zijn geen specifiek toetsingsaspecten voorgeschreven aangezien het aan de expertise van de reviewer is om deze vast te stellen. Wel zullen op de toetsaspecten zoals besproken in sectie 3.1 worden gecontroleerd. Voor de individuele onderzoeksnotities is het standaard toetsformulier aangepast en zijn specifieke toetsingaspecten voorgeschreven (bijlage V). De reden hiervoor is, dat er meer dan 52 onderzoeksnotities zullen worden opgeleverd, die vervolgens weer door verschillende experts worden geschreven en gecontroleerd door verschillende reviewer. Hierdoor is het hier van belang om met behulp van het toetsingsformulier de documenten op een aantal specifieke aspecten te toetsen. Het doel is om de beantwoording van de onderzoeksvragen consistent te maken in termen van wetenschappelijke diepgang, bronvermelding en vorm. In het kader hieronder zijn de specifieke toetsingsaspecten aangegeven. Een belangrijk aspect waar de reviewers op moeten letten, is de objectiviteit van de stukken. Als het vermoeden bestaat dat het uitgevoerde onderzoek bewust of onbewust een bepaalde richting is ingeslagen zonder andere aspecten of inzichten te toetsen, dan dient dit in het toetsformulier te worden aangetekend. Ook kan het zijn dat in de tekst een bepaalde toonzetting of eigen mening naar voren komt, die subjectiviteit suggereert. De onderzoeker dient het stuk dan hierop aan te passen of duidelijk te motiveren waarom bepaalde aspecten of inzichten niet zijn meegenomen. Eerste toetsing door Reviewer Wetenschappelijke diepgang - De vraag is goed afgebakend. - De hoofdvraag is goed beantwoord. - De mogelijke subvragen zijn goed beantwoord. - Er is een goede onderbouwing vanuit bronnen en/of data. - De objectiviteit gewaarborgd - er zijn geen eigen meningen geuit. - Expert-opinion is gebruikt. Bronnen - De bronnen zijn op waarde beoordeeld in de tekst. - De bronnen zijn correct gerefereerd in tekst en in literatuurlijst. - Det juiste format is gehanteerd voor de bronverwijzingen. - De bronnen zijn digitaal beschikbaar in Project Place. - De bronnen zijn toegevoegd aan Mendeley database. Tweede toetsing door Trekker Vorm - De tekst is begrijpelijk voor een geïnteresseerde leek. - Het juiste document template is gebruikt. - Gecontroleerd op spelfouten en grammatica. - Consistent in stijl en vorm met overige documenten. Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 11

16 - Correct vertaald vanuit het Engels (vergeljik met Engelstalig doc). Vrijgeven van het document door Projectleider - Check van toetsingsformulier en documenten. - Het document standaardiseren volgens huisstijl door Secretariaat. - ondertekenen van toetsingsformulier en document door Projectleider. - Vrijgeven van concept deelrapport en versturen naar OG Audit Om tijdens het project een indruk te krijgen van de status en niveau van de kwaliteitsborging, stelt het Consortium voor, in overleg met OG, om een interne of externe audit uit te voeren voor het voortgangsoverleg. Dit geeft het Consortium evenals OG een beeld van de kwaliteit van het onderzoek en waar er mogelijk verbeterpunten nodig zijn. Een interne audit wordt uitgevoerd door consultants van W+B. Een externe audit wordt uitgevoerd door Lloyds en zal dan onderdeel uitmaken van de W+B ISO 9001 certificering. 12 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

17 4. PLANNING Dit hoofdstuk beschrijft de planning van het Consortium aan de hand van de volgende onderwerpen: - onderzoeksfasering en activiteiten per onderzoeksfase; - de specifieke mijlpalen, producten en planning. Dit hoofdstuk is overgenomen uit het projectplan wat onderdeel uitmaakte van de aanbestedingsdocumenten van het Consortium. Waar nodig zijn details en data aangepast Onderzoeksfasering Het project kent drie hoofdfasen; Startfase, Onderzoeksfase en Eindrapportage. Elke fase is hieronder beschreven, samen met de specifieke activiteiten en de mijlpalen en producen. Afbeelding 4.1 geeft de onderzoeksaanpak op hoofdlijnen geschematiseerd weer. Afbeelding 4.1. Schematisatie van de onderzoeksaanpak op hoofdlijnen Onderzoeksaanpak op hoofdlijnen Stappen Producten Mijlpalen Fase 1 - Start Startoverleg met OG 1 Uitwerken concept onderzoeksplan Concept onderzoeksplan Definitief onderzoeksplan Bespreking concept onderzoeksplan OG en KBG 2 Fase 2 -Onderzoek Voortgangsrapporten Fase 3 - Rapportage Concept rapport Deel A Concept rapport Deel B Voortgangsoverleg met OG en KBG 3 Concept eindrapport Bespreking concept eindrapport met OG en KBG 4 Definitief eindrapport Eindoverleg en overhandiging eindrapport aan OG Fase 1: Startfase Voordat aan het feitelijke onderzoek wordt begonnen, is het belangrijk om het onderzoeksplan gedetailleerd met OG af te stemmen. Dit wordt in deze eerste fase gedaan. De volgende activiteiten zijn voorzien. Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 13

18 Startoverleg Het startoverleg heeft plaatsgevonden (21 januari 2013). Het onderwerp van dit overleg was kennismaking, het bespreken van het concept onderzoeksplan, de meer gedetailleerde planning, het vastleggen van overlegmomenten en overige zaken die het Consortium of OG willen bespreken. De agenda van het startoverleg is een week van tevoren met OG afgestemd. De uitkomsten van het startoverleg is vastgelegd in een verslag [ref. 5.]. Concept onderzoeksplan Dit document (Het concept onderzoeksplan) is ook onderdeel van de startfase. Het bevat een verdere detaillering in diepgang, fasering, planning en bemensing van de verschillende onderdelen. Er worden, in overleg met Opdrachtgever, overlegmomenten en oplevermomenten vastgelegd. Tevens doen wij een voorstel voor de inhoudsopgave van het onderzoeksrapport en voortgangsrapport. Onderdeel van het onderzoeksplan is het toetsplan, waarin de kwaliteitscontrole binnen dit project wordt beschreven. Bespreking concept onderzoeksplan Het concept onderzoeksplan wordt vervolgens door KBG van commentaar voorzien. Vragen en mogelijke aanvullingen door OG en KBG worden besproken tijdens een overleg. Definitief onderzoeksplan De relevante review punten door OG en KBG worden in het definitieve onderzoeksplan verwerkt en dit wordt door de OG naar de KBG-leden verstuurd en teruggekoppeld. Na goedkeuring van het onderzoeksplan door OG wordt de tweede fase gestart Fase 2: Onderzoeksfase De onderzoeksfase betreft het beantwoorden van de specifieke vragen van de Opdrachtgever in Bijlage 12 [ref. 1.]. Voor het beantwoorden van elke vragenbundel is een inhoudelijke trekker aangesteld die verantwoordelijk is voor de beantwoording en waarborging van de kwaliteit. De trekker kan daarbij worden ondersteund door andere experts. De experts beantwoorden de onderzoeksvragen volgens de methodiek en met de instrumenten conform sectie 5. De beantwoording van iedere vraag wordt intern beoordeeld op wetenschappelijke inhoud, relevantie, consistentie, navolgbaarheid en onderbouwing. Dit wordt gedaan met behulp van het toetsplan conform sectie 3.3. Voor een optimale benutting van de beperkte doorlooptijd van het onderzoek werken wij parallel aan de verschillende onderzoeksvragen. Verschillende vragen zijn echter onderling gerelateerd. Door regelmatige interne afstemming binnen het projectteam wordt dit onderkend en afgestemd (zie ook sectie 3.2). Door middel van korte interne overleggen (zie sectie 2.4) zal het projectteam regelmatig onderzoeksresultaten bespreken. Concept rapportages Deel A en B Er wordt in de rapportages een onderscheid gemaakt tussen de beantwoording van de set van vragen in vragenbundel Deel A (Status Rapport) en vragenbundel Deel B (onderzoeksvragen). De onderzoeksfase voor Deel A begint 3 weken voor de onderzoeksfase voor Deel B. Dit geeft de onderzoekers voor Deel B de mogelijkheid om resultaten vanuit Deel A te gebruiken voor hun onderzoek. Het is niet gewenst om de onderzoeken van Deel A en Deel B sequentieel te laten verlopen, een zekere overlap is noodzakelijk, gezien de doorlooptijd van het project. 14 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan

19 4.4. Fase 3: Eindrapportage Deze laatste fase bestaat uit de volgende drie onderdelen. Concept eindrapportage In de concept eindrapportage zijn alle onderzoeksvragen beantwoord. Het is op dit moment van belang de resultaten van de onderzoeksfase in detail terug te koppelen met de OG en KBG om te evalueren of de manier waarop de vragen beantwoord zijn duidelijk en voldoende onderbouwd zijn. Eindrapportage Bovenop de beantwoording van de onderzoeksvragen zal in de eindrapportage een uitgebreide managementsamenvatting in zowel de Engelse als Nederlandse taal gegeven worden, waar de beantwoording van de onderzoeksvragen in een zo begrijpelijk mogelijke taal zal worden verwoord en samengevat, vanzelfsprekend met behoud van feitelijke juistheid. Hierbij wordt een duidelijke referentie gemaakt met de beantwoording die als bijlage in de rapportage wordt gegeven, zodat elke uitspraak of conclusie op wetenschappelijke wijze zal zijn onderbouwd. Nazorg Na oplevering van de eindrapportage is er, op advies van OG in de 1 e NVI [ref. 2], tijd en budget gereserveerd om evt. vragen en opmerkingen kort voor en na het zomerreces te kunnen adresseren Mijlpalen en producten Mijlpalen Er zijn in dit Projectplan maximaal 8 belangrijke mijlpalen voorzien, waarvan de datum van de eerste mijlpaal en de laatste mijlpaal op dit moment al kunnen worden vastgelegd. De data van de overige mijlpalen zullen, in overleg met OG zo snel mogelijk worden vastgelegd. Mogelijke weeknummers zijn wel alvast aangegeven: 1. startoverleg met OG (21 januari 2013); 2. bespreking concept onderzoeksplan OG en KBG (18 februari 2013); 3. bespreking 2 e concept onderzoeksplan OG en KBG (20 maart 2013); 4. voortgangsoverleg met OG en Cie MER (14 mei 2013); 5. voortgangsoverleg met OG en KGB (nog niet vastgelegd, week 22); 6. bespreking concept eindrapport met OG en Cie MER (nog niet vastgelegd, week 23); 7. bespreking concept eindrapport met OG en KBG (nog niet vastgelegd, week 25); 8. eindoverleg en overhandiging eindrapport aan OG (1 juli 2013). Er zijn 3 bijeenkomsten met de KBG voorzien. Wij stellen voor deze bijeenkomsten samen te laten vallen met overlegmomenten over het concept onderzoeksplan, het voortgangsoverleg en de bespreking van het concept eindrapport. De conceptrapporten worden door de OG twee weken voor de bijeenkomst naar de KBG gestuurd, zodat er voldoende gelegenheid is voor de evaluatie en feedback te geven tijdens de bijeenkomst op de geleverde producten. Producten De volgende producten zijn voorzien, waarbij een onderscheid is gemaakt tussen rapportage en verslagen. Rapportages 1. 1 e concept onderzoeksplan (28 januari 2013); Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 definitief d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- onderzoeksplan 15

20 2. 2 e concept onderzoeksplan (6 maart 2013); 3. definitief onderzoeksplan (3 mei 2013); 4. voortgangsrapportages (elke 2 weken, totaal 7x); 5. concept rapport Deel A (week 18); 6. concept rapport Deel B (week 21); 7. concept eindrapport (week 22); 8. definitief eindrapport (1 juli 2013). Verslagen 1. verslag startoverleg met OG (28 januari 2013); 2. verslag bespreking concept onderzoeksplan met OG+KBG (door derde); 3. verslag voortgangsoverleg met OG+KBG (door derde); 4. verslag bespreking concept eindrapport met OG+KGB (door derde); 5. verslag eindoverleg en overhandiging eindrapport met OG (week 26) Planning Gezien de omvang van het uitgevraagde onderzoek en de strikt gestelde deadline voor het opleveren van het rapportages en consultatierondes is een zeer strakke geregisseerde planning van belang. Verantwoordelijk hiervoor is de projectleider, maar de projectcoördinatoren spelen hierbij ook een belangrijke rol. Een grafisch overzicht van de planning is gegeven in bijlage II. 16 Witteveen+Bos, GV1106-1/kleb2/067 defintieif d.d. 3 mei 2013, Aanvullend onderzoek naar mogelijke risico s en gevolgen van de opsporing en winning van schalie- en steenkoolgas in Nederland- Onderzoeksplan