Lokaal Architectuurcentrum Den Helder. Architectuur en Cultureel Erfgoed

Transcriptie

1 Lokaal Architectuurcentrum Den Helder Architectuur en Cultureel Erfgoed lezingen 2010 De Nollen Kaap Helder Beheer

2 ARCHITECTUUR EN CULTUREEL ERFGOED Als Lokaal Architectuur Centrum organiseert Triade ook weer voor 2010, samen met Stichting De Nollen en Kaap Helder Beheer, een aantal lezingen in Den Helder op het gebied van architectuur. Het programma is uitgebreid met het zeer actuele cultureel erfgoed. Dat is een breed begrip waar niet alleen monumenten onder vallen, maar ook oude landschappen, historische schepen en archeologie. Voor het maken van een architectonisch ontwerp of een plan voor gebiedsontwikkeling is het tegenwoordig van belang goed op de hoogte te zijn van het cultureel erfgoed van je stad. Dat komt niet alleen de ruimtelijke kwaliteit ten goede, mensen ontlenen ook een gevoel van identiteit aan het verleden. Cultuurhistorie wordt opgenomen in

3 Monumentaal landschap foto: Stichting De Nollen, Hendriktje Ruiter de ruimtelijke ordening. Deze thema s komen terug in de lezingen waarin aandacht wordt besteed aan industrieel erfgoed de Stelling Den Helder aan de wederopbouwarchitectuur die enerzijds wordt afgeschreven maar anderzijds wordt herwaardeerd en aan nautische monumenten, ofwel de eeuwige verbinding van Den Helder met de zee. Daarnaast komen actuele onderwerpen als herstructurering van de oude binnenstad en hergebruik van monumenten aan de orde. In januari 2010 heeft het College van Rijksadviseurs in een advies aan de minister van Ruimtelijke Ordening opgeroepen om de focus van de ruimtelijke inrichting te verleggen naar de bestaande kwaliteiten van onze steden en dorpen, en het landschap te sparen. De stedenbouw is veelal een verbindende factor tussen al deze standpunten en ontwikkelingen. De stedenbouwkundige speelt een cruciale rol. Daarom wordt aan de stedenbouw in een aparte lezing aandacht gegeven. Jacqueline van Koningsbruggen, kunst- en architectuurhistoricus, is verantwoordelijk voor het inhoudelijke programma.

4 LOCATIES TRIADE Middenweg BG Den Helder tel WILLEMSOORD Restaurant WATERWORLD Willemsoord 60-D (zuidwesthoek Rijkswerf) 1781 AS Den Helder tel PROGRAMMA 11 maart uur Het belang van een welstandscommissie Noud de Vreeze Triade 16 april uur Nationale tuinontwerpdag Hanneke Toes Triade 21 april uur Herstructureren van de oude binnenstad Jeroen Geurst Willemsoord 27 mei uur Den Helder: wederopbouwarchitectuur Anita Blom & J. van Koningsbruggen Triade 26 juni hele dag Dag van de Architectuur 2010 vier locaties 1 juli uur Nautische monumenten Ben Mooiman Willemsoord 28 juni 4 juli 100 jaar wonen in Den Helder Willemsoord 11 september Open Monumentendag september uur Stelling Den Helder, bezichtiging Fort Erfprins Peter Saal Triade 13 oktober uur Stedebouw blijft een vak Egbert Stolk Willemsoord De lezingen zijn kosteloos bij te wonen op verschillende locaties. U kunt een half uur voor aanvang aanwezig zijn. Reserveren gewenst: info@projectdenollen.nl telefoon Het programma is ook terug te vinden op: (knop Lokaal Architectuurcentrum), en

5 donderdag 11 maart uur locatie Triade Noud de Vreeze HET BELANG VAN EEN WELSTANDSCOMMISSIE Velen hebben er wel eens van gehoord, maar wat is eigenlijk het belang van een advies van een welstands- of schoonheids commissie, zoals deze jaren geleden nog werd genoemd. Rijksbouwmeester Liesbeth van der Pol heeft zich in 2009 uitgesproken over het belang van goede welstandsnota s bij gemeenten en het gezag van onafhankelijke deskundigen in deze commissies, die gemeenten adviseren. Een dergelijk advies moet de esthetische kwaliteit van een stad ten goede komen. Maar wat is mooi en wat is lelijk? Kun je leren wat schoonheid is? De commissie in Den helder functioneert onder supervisie van de stichting Welstandszorg Noord-Holland (WZNH). Deze is sinds kort verbreed tot een Commissie voor Ruimtelijke Kwaliteit, die ook adviseert over bestemmingsplannen, stedenbouwkundige plannen en cultureel erfgoed. Welstandstoezicht heeft een historische staat van dienst. Al ruim een eeuw worden gemeentebesturen geadviseerd over de uiterlijke verschijningsvormen van bouwplannen. In de loop der jaren is ruimtelijke ordening ingewikkelder geworden. Wat is goed, wat niet, en waarom? En wie gaat er over, of is er sprake van één grote kakofonie, waarin je vooral hoort wie het hardst schreeuwt. Is er werkelijk sprake van een verrommeling van de openbare ruimte? Wie heeft nog de bevoegdheid en het gezag om regie te voeren over de ruimtelijke kwaliteit en waarom hij/zij wel en een ander niet, en wie heeft dan gelijk? In de lezing wordt op deze prikkelende vragen nader ingegaan. Wat is mooi en wat is lelijk? bron: Welstandsnota Den Helder Noud de Vreeze is bouwkundige. Hij is onder meer directeur geweest bij Welstandszorg Noord- Holland. Sinds 2009 is hij stadsarchitect in de gemeente Amersfoort.

6 vrijdag 16 april uur locatie Triade NATIONALE TUINONTWERPDAG: GRATIS ADVIES In samenwerking met de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) is er ook dit jaar de Nationale Tuinontwerpdag. ( Hanneke Toes is tuinen landschapsarchitect en directeur van het bureau TLU landschapsarchitecten. Zij geeft op deze dag advies. De bedoeling is dat een ieder tijdens deze dag kennis kan maken met de tuinarchitectuur. U bespreekt een tijd bij Triade. Dan kunt u twintig minuten gratis advies krijgen over uw tuin en de mogelijkheden die de tuin heeft. Hanneke Toes probeert samen met u een structurele oplossing voor uw tuin te bedenken. Aangezien het gesprek niet langer dan twintig minuten duurt, kunt u geen ontwerp voor uw tuin verwachten. Wel aanwijzingen: wat zijn de hoofdlijnen en mogelijkheden in uw tuin, met een indicatie voor beplanting. Bel naar Triade en bespreek een tijd voor gratis advies:

7 woensdag 21 april uur locatie Willemsoord (Waterworld) Jeroen Geurst Plan Jeroen Geurst & Tony Fretton, Molenplein Den Helder HERSTRUCTUREREN VAN DE OUDE BINNENSTAD: EEN SAMENWERKING TUSSEN JEROEN GEURST EN TONY FRETTON Momenteel zet de overheid sterk in op stedelijke verdichting. Niet alleen door ruimtegebrek is beleid steeds meer gericht op de bestaande stad, ook is het niet langer gewenst het resterende landschap verder aan te tasten zonder een verbinding te leggen met de geschiedenis van een plek. Het herstructureren van bestaande woonwijken en oude binnensteden is een essentieel onderdeel van stedelijke verdichting. Een mooi voorbeeld in Den Helder zijn de 34 grachtenpanden die momenteel aan het Molenplein worden gebouwd tegenover Rijkswerf Willemsoord. Twee toonaangevende architectenbureaus hebben hiervoor samengewerkt: Tony Fretton Architects uit Londen en Geurst & Schulze uit Den Haag. Hoe is deze samenwerking gegaan? Wat maakt een bouwopgave in een historische binnenstad zo specifiek? Jeroen Geurst is architect. Het bureau Geurst & Schulze heeft in 2009 de Zuiderkerkprijs ontvangen voor het woningbouwproject Collage in Amsterdam. Tony Fretton is architect in Londen en onder meer bekend door het Fuglsang Kunstmuseum in Denemarken. Fretton voelt zich verbonden met de baksteentraditie.

8 donderdag 27 mei uur locatie Triade Anita Blom en Jacqueline van Koningsbruggen DEN HELDER: STAD VAN DE WEDEROPBOUWARCHITECTUUR IN NOORD-HOLLAND Parijs, Praag, Londen, Den Helder, New York, dat stond in mei 2008 op de cover van De Groene Amsterdammer, ter herinnering aan Rond dat jaar was de wederopbouw vrijwel voltooid. Naast Velsen is Den Helder de belangrijkste wederopbouwgemeente van Noord-Holland. Waar een kleine stad groot in kan zijn. Hoewel in veel steden de wederopbouwarchitectuur wordt gesloopt, is ze in Den Helder nog grotendeels aanwezig. Grote, vrijstaande bouwblokken in rechthoekige patronen met galerijflats en doorzonwoningen, het station, het postkantoor, scholen en kerken met de typerende combinatie van baksteen en beton: het is er nog. Maar het heeft al lang niet meer dat nieuwe, frisse karakter dat de wederopbouw zo typeerde. Heeft deze architectuur, ondanks haar negatieve imago van eentonigheid, massabouw, soberheid en grootschaligheid een bepaalde Den Helder, Beatrixstraat, 1968 bron: Helderse Historische Vereniging

9 Nieuw Den Helder, 1967, vrijstaande bouwblokken bron: Helderse Historische Vereniging stedenbouwkundige- of architectonische waarde? Veel wederopbouw bereikt momenteel de leeftijd van vijftig jaar. Daarmee komt ze voor bescherming als Rijksmonument in aanmerking. Is dat goed? En hoe kan wederopbouwarchitectuur worden ingepast bij de actuele ontwikkeling van herbestemming? Naast de specifieke ontwikkeling van de wederopbouw in Den Helder, zal in de lezing worden ingegaan op de architectonische waarde in het algemeen en de mogelijkheden van herbestemming. Anita Blom is architectuurhistoricus en als deskundige van onder meer de wederopbouw werkzaam bij de Rijksdienst Cultureel Erfgoed (RCE). Jacqueline van Koningsbruggen is kunsthistoricus en als directeur verbonden aan kunstproject De Nollen. Station Den Helder, opening 1958 bron: Helderse Historische Vereniging

10 zaterdag 26 juni Dag van de Architectuur 2010 vier locaties TWEEDE LEVEN: ARCHITECTUUR & HERGEBRUIK Reserveren: tel Jonge architecten in opleiding richtten zich al lang niet meer op louter nieuwbouw. De voorraad gebouwen zonder functie oude kantoren, woningen, industriële complexen, scholen is zo groot dat hergebruik een essentieel onderdeel is geworden van de opleiding tot architect. In Den Helder kunnen op 26 juni vier locaties worden bezocht waarvan de oude functies zijn verdwenen en door transformatie nieuwe betekenissen zijn ontstaan. U kunt zich aanmelden voor een kosteloze bezichtiging onder leiding van een deskundige gids: info@projectdenollen.nl. U moet duidelijk aangeven welke locatie(s) u wilt bezoeken uur Kunstproject De Nollen (tevens gehele dag open dag) uur Woningstichting Den Helder uur Triade Lokaal Centrum Architectuur/Kunstcentrum uur Oude Rijkswerf Willemsoord

11 R.W. van de Wint, bouwsel op bunker foto: Stichting De Nollen, Hendriktje Ruiter uur Kunstproject De Nollen R.W. van de Wint entree: vlak naast Station Den Helder Zuid, burgemeester Ritmeesterweg Kunstproject De Nollen bevindt zich in oud defensiegebied dat deel uitmaakte van Fort Dirskz Admiraal, de zuidelijke uitloper van de Stelling Den Helder. De Nollen is een uniek totaalkunstwerk van beelden, bouwsels en schilderingen in een oud binnenduin. Het is het levenswerk van kunstenaar R. W. van de Wint ( ). De bunkers zijn een markant onderdeel van het duinlandschap. Door de integratie van kunst heeft het gebied een nieuwe betekenis gekregen. De zandpaden meanderen van bouwsel naar sculptuur, van ondergrondse gang weer terug naar de bovengrondse wandeling. Elk bouwsel betreed je via een doorgang. De overgang van buiten naar binnen, van het landschap naar de kunst is telkens anders. Wat van buiten massief en gesloten is, is van binnen licht en open. Het zonlicht geeft steeds een andere lichtval op de schilderingen. Van de Wint is onder meer bekend door de schildering in de vergaderzaal van de Tweede Kamer en monumentale sculpturen in het Kröller-Müller Museum.

12 D. Saal en D.C. Kapitein, De Vijfsprong uur De Vijfsprong Kantoor Woningstichting Den Helder entree: Middenweg BE Den Helder In 1923 is door architect D. Saal De Vijfsprong gebouwd als vakschool voor meisjes. Het gebouw is altijd als school in gebruik geweest. Nadat er aan het eind van de twintigste eeuw sloop dreigde, is het gebouw aangekocht door Woningstichting Den Helder. Na een grondige restauratie is er voor gekozen om onder meer granito vloeren, tegellambriseringen, gestucte plafonds en ook wandcontactdozen aan te brengen zoals in de originele opzet in Enige invloed van de expressionistische stijl van de Amsterdamse School is waarneembaar, met name bij de oorspronkelijke entree. In 2006 zijn door architect D. C. Kapitein nieuwe delen bijgebouwd; twee delen in contrast met de oudbouw, een ander deel juist in harmonie. Woningstichting heeft er zijn kantoor in gevestigd.

13 B. Mastenbroek, Triade foto: Christian Richters uur Triade centrum voor kunsteducatie en Lokaal Architectuur Centrum entree: Middenweg BG Den Helder Nadat het gebouw decennia lang heeft gefunctioneerd als MAVO, krijgt architect Bjarne Mastenbroek in 1998 de opdracht voor een ontwerp voor uitbreiding en herbestemming van de oudbouw voor een kunsteducatiecentrum. Op de verdiepingsvloer zijn de benodigde ruimten met afwisselende plafondhoogtes gesitueerd. Het dak, dat is bekleed met hout, is als gevouwen papier over de ruimtes aangebracht. Aan de zijde van de Middenweg is een glazen gevel aangebracht die de oudbouw met het nieuwe deel verbindt. Voor dit gebouw is in 2003 door Welstandszorg Noord-Holland de Arie Keppler architectuurprijs toegekend. Bjarne Mastenbroek (bureau search) werd in 2009 architect van het jaar.

14 Willemsoord, Gebouw 47 foto: Helderse Historische Vereniging

15 uur Rijkswerf Willemsoord entree: brug aan de Weststraat, VVV, in gebouw 47 ( stoommachinegebouw ) Den Helder is een stellingstad. De kern van Den Helder is de Rijkswerf Willemsoord die wordt omgeven door een aantal forten. In 1811 bezocht Napoleon Bonaparte de stad en vond dat Den Helder zich strategisch goed leende voor een oorlogshaven met een reparatiewerf. Tot 1992 was de werf in gebruik als de grootste Marinehaven- en werf van Nederland. In dat jaar werd de Nieuwe Haven van de Marine in gebruik genomen. Daarmee verloor de oude werf zijn functie. De nieuwe bestemming van het verlaten Willemsoord bleef lange tijd onzeker. Met zijn inmiddels bijna tweehonderd jaar oude geschiedenis is Willemsoord thans industrieel erfgoed. Na 1992 is het gehele complex, met meer dan twintig gebouwen, gerestaureerd. Sinds 1997 is Willemsoord Rijksmonument waarbij ook de samenhang van het ensemble is beschermd. Veel gebouwen hebben een nieuwe bestemming gekregen horeca, musea, een kunsthal maar sommige staan nog leeg. In 2008 is een uitwerkingsplan vastgesteld voor de herbestemming van Willemsoord met onder meer een theater, een jachthaven, bedrijfjes en eventueel woonmilieus. Hoe kan Willemsoord een bruisend deel van de stad worden met behoud van de cultuurhistorische waarden van dit industrieel monument? Dat is de opgave waar Den Helder voor staat.

16 28 juni 4 juli 2010 locatie Willemsoord 1OO JAAR WONEN IN DEN HELDER In 2010 is het 100 jaar geleden dat de eerste sociale woningbouw werd gerealiseerd in Den Helder. In 1910 huisvestte Den Helder al ruim inwoners, waarvan een groot gedeelte van de arbeidersklasse in te kleine, vochtige woningen woonden. Een voorstel om in Den Helder te starten met sociale woningbouw werd niet door de gemeenteraad gesteund. In 1910 werden toen de woningbouwvereniging Helder opgericht, de corporatie Licht & Lucht en de Marinebouwvereniging Algemeen Belang. Het samengaan van deze corporaties resulteerde in 1923 in Woningstichting Den Helder. Honderd jaar Volkshuisvesting in Den Helder is een mijlpaal voor de stad. Daarom schenkt Woningstichting hier graag extra aandacht aan. In de feestweek, van 28 juni tot en met 4 juli, vinden diverse activiteiten plaats rond de thema s volkshuisvesting, architectuur en geschiedenis. Zie zaterdag 11 september Open Monumentendag 2010 DE SMAAK VAN DE 19E EEUW & VERBORGEN SCHOONHEDEN De negentiende eeuw heeft een bonte verzameling gebouwen opgeleverd. Door de bloeiende industrie en de nieuwe mogelijkheden op technisch gebied, ontstonden er allerlei nieuwe typen gebouwen, vaak in een verrassende vorm. Er werd daarbij teruggegrepen op verschillende historische bouwstijlen die door elkaar werden gebruikt, of in een nieuw jasje werden gestoken. Er wordt dan ook gesproken van stijlen als neoclassicisme, neogotiek, neorenaissance of eclecticisme. Tijdens de Open Monumentendag 2010 zal er in Den Helder met name ook ruimte zijn voor het thema verborgen schoonheden. Er wordt bijvoorbeeld via een uitgeschreven fietsroute aandacht geschonken aan bijzondere straten en monumentale panden. Zie:

17 donderdag 1 juli uur locatie Willemsoord (Waterworld) Ben Mooiman NAUTISCHE MONUMENTEN ZrMs Bonaire In alle Nederlandse havens liggen prachtige schepen, die vele jaren geleden hun waarde hebben bewezen in de beroeps- en pleziervaart. Schepen die de vaak romantische herinnering aan vervlogen tijden in stand houden en altijd bewonderaars blijven trekken. Ook Den Helder kent haar voorbeelden. De Museumhaven van Willemsoord wordt er langzamerhand mee gevuld. En Den Helder zou Den Helder niet zijn als reddingsboten en oorlogsschepen in deze verzameling zouden ontbreken. De Monumentenwet 1988 erkent echter alleen infrastructurele onroerende monumenten. De zogenoemde roerende monumenten, waaronder die behorende tot het mobiele erfgoed, vallen buiten de kaders van de wet. Toch is dit mobiele erfgoed ook van groot belang voor een integraal monumentenbeleid. De minister onderkent dit en is in gesprek met de verschillende behoudsinstellingen voor dit erfgoed. Gemeentes zijn gelukkig vrij om ook het mobiele erfgoed in hun monumentenverordeningen op te nemen. Den Helder heeft daartoe de eerste voorzichtige stappen gezet door de nautische monumenten in haar verordening te noemen. In de lezing wordt de vraag gesteld: wat is een nautisch monument? Aan de hand van voorbeelden van Helderse klassieke schepen wordt bekeken aan welke criteria een nautisch monument moet voldoen, wie die criteria opstelt en wie de schepen beoordeelt op deze criteria. Daarna worden de gevolgen van het verkrijgen van de status nautisch monument op een rij gezet. Ben Mooiman is voorzitter bij Stichting Bonaire en oud-directeur van Rijkswerf Willemsoord. Deze lezing vindt plaats in de feestweek van Woningstichting Den Helder. Tijdens deze week is er de gelegenheid om op een historisch schip een vaartocht te maken.

18 Zondag 26 september uur locatie Triade Peter Saal Stelling Den Helder, circa 1840 bron: Helderse Historische Vereniging STELLING DEN HELDER: EEN VERGELIJKING MET DE STELLING VAN AMSTERDAM AANSLUITEND BEZICHTIGING FORT ERFPRINS uur lezing in Triade uur lunch in Triade uur wandelen over de Linie naar Fort Erfprins uur rondleiding op Fort Erfprins Kosten totaal 10,-- p.p. Reserveren verplicht. Uw naam en adres opgeven vóór 18 september via Voor het bezoek aan Fort Erfprins: legitimatie meebrengen. De Stelling Den Helder is Nederlands oudste militaire verdedigingslinie. De aanleg van het eerste fort van de Stelling van Amsterdam startte in 1880, terwijl het verdedigingscomplex in de Kop van Noord-Holland in 1815 deels al was voltooid. Hoewel de Stelling van Amsterdam veel omvangrijker is en tot het werelderfgoed behoort, kent de Stelling Den Helder unieke onderdelen die van grote historische- en architectonische waarde zijn. De lezing gaat over de aanleg van de Stelling Den Helder en de verschillen met de Stelling van Amsterdam. Het oorspronkelijke plan

19 van de befaamde waterbouwkundige Jan Blanken Janszoon betekende een breuk met de traditie van Hollandse- en Franse genie-officieren. Blanken was echter beïnvloed door ideeën over een modern polygonaal stelsel van de Franse vestingbouwkundige Montalembert terwijl tot 1870 in Frankrijk nog werd vertrouwd op de kwaliteiten van het verouderde gebastioneerde stelsel. In tegenstelling tot de Stelling Den Helder zijn bij de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en van de Stelling van Amsterdam wel de ideeën van Montalembert gevolgd. De laatste zijn modern in beton uitgevoerd met panterkoepels. De Stelling Den Helder is wel één van de eerste kringstellingen: een kring van forten die de stad op een afstand beschermen tegen vijandelijk vuur zoals later de forten van de Stelling van Amsterdam. Tenslotte gaat het verhaal over strategisch landschap: ook de Duitsers richtten een stelling in. Na de lezing zal een bezoek worden gebracht aan Fort Erfprins. Peter Saal is adviseur Monumentenbeheerders en Particuliere Erfgoedorganisaties bij Cultureel Erfgoed Noord-Holland. Woensdag 13 oktober uur locatie Willemsoord (Waterworld) Egbert Stolk STEDEBOUW BLIJFT EEN VAK In oktober 2009 hield de beroepsvereniging van stedebouwkundigen en planologen (BNSP) een congres: De staat van de Stedebouw. Tijdens Egbert Stolk, ontwerptekening dat congres werd al snel duidelijk dat de gemarginaliseerde rol van de stedebouwkundige naast die van de architect en de landschapsarchitect onterecht is. In een tijd waarin de kwaliteit van de leefomgeving aan belang wint, kan juist de stedebouwkundige een cruciale rol spelen bij de huidige bouwopgaven en bij discussies over herstructureringen in gemeenten. Het vakmanschap van de stedebouwkundige moet weer op de agenda, dat was tijdens het congres de stelling van Egbert Stolk, stedebouwkundige. In de lezing Stedebouw blijft een vak gaat hij in op de vraag wat stedebouw onder meer inhoudt. Hierbij schuwt hij een kritische benadering van de huidige praktijk niet. Stolk pleit voor een meer toegankelijke, beter onderbouwde stedebouw. Deze is noodzakelijk in een tijd waarbij de burger mondiger wordt en niet meer vanzelfsprekend onder de indruk is van plannenmakers. Een van de kernpunten hierbij is zijn pleidooi voor een hernieuwde aandacht voor het ooghoogteperspectief welke cruciaal is bij de beleving van de ruimte en de ruimtelijke kwaliteit. Egbert Stolk is stedebouwkundige bij gemeente Lansingerland, onderzoeker bij TU Delft en heeft een bureau Stolk Stedebouw

20 COLOFON samenstelling en redactie: Jacqueline van Koningsbruggen ontwerp en druk: Zeeman Reclame Groep BV met dank aan: Gemeente Den Helder Triade Lokaal Architectuur Centrum Postbus AC Den Helder reserveren: telefoon: