Levensbeschouwelijke visies op orgaan- en weefseltransplantatie

Transcriptie

1 LEEN DEN BESTEN Levensbeschouwelijke visies op orgaan- en weefseltransplantatie Het experimentele stadium voorbij 1 Al eeuwen zochten wetenschappers naar mogelijkheden om zieke organen of beschadigde ledematen door gezonde organen en weefsels te vervangen. In de vroege Oudheid hielden Egyptenaren, Chinezen en Indiërs zich al bezig met medische ingrepen waarbij een stuk beschadigde huid werd vervangen door een ander stuk (huidtransplantatie). Aan het begin van de twintigste eeuw ontdekte de Franse Nobelprijswinnaar dr. Alexis Carel ( ) een goede manier om bloedvaten met elkaar te verbinden. Zijn techniek maakte het mogelijk organen met een eigen aan- en afvoerend bloedvat te transplanteren. In 1933 vond de eerste niertransplantatie plaats. De patiënt overleed na drie dagen. Eind jaren vijftig begonnen Franse en Amerikaanse artsen met het transplanteren van nieren van levende donoren. De successen waren mager. De maximale overlevingsduur na een niertransplantatie was een half jaar. In de jaren zestig werden de eerste experimentele transplantaties verricht van lever, long, alvleesklier en hart, steeds met matig resultaat. De invoer van afweeronderdrukkende medicijnen in de jaren tachtig betekende een aanzienlijke verbetering. Het transplanteren van vitale organen ter vervanging van niet of zeer slecht functionerende organen is de afgelopen twintig jaar ontwikkeld van een experimentele behandeling tot een meer routineprocedure. Een belangrijke ontwikkeling voor patiënten, omdat het vervangen van het zieke orgaan vaak nog de enige mogelijkheid is tot herstel of een leven met een noemenswaardige kwaliteit. Uiteraard kunnen niet alle organen worden getransplanteerd. Op dit moment worden nieren, lever, hart, longen, alvleesklier en dunne darm het meest getransplanteerd. De alvleesklier wordt vaak in combinatie met een nier getransplanteerd. Ook gedeelten van organen - zoals huid, hoornvliezen, botweefsel, kraakbeen, gehoorbeentjes, pezen, hartkleppen, bloedvaten of beenmerg worden getransplanteerd. 1 Een belangrijk verschil tussen donatie van organen en donatie van weefsels heeft te maken met de aanwezigheid van zuurstof. Organen hebben constant zuurstofrijk bloed nodig om geschikt te blijven voor transplantatie. Bij weefseldonatie is zuurstofrijk bloed niet belangrijk. Donatie van weefsel kan daarom ook als iemand thuis, in een verzorgingshuis of in een verpleeghuis overlijdt. Orgaandonatie is alleen mogelijk als de donor op de intensive care afdeling is overleden en als de hersendoodprocedure is doorlopen. De hersendode donor krijgt kunstmatige beademing zodat de bloedcirculatie in tact blijft. Dit is Microscopische opname van een neutrofiele granulocyt (geel) die een Bacillus anthracis (miltvuurbacterie, oranje) opslokt 1 De Wet op de Orgaandonatie (1998) maakt geen onderscheid tussen organen en weefsels: beide worden hierin omschreven als een bestanddeel van het menselijk lichaam met uitzondering van bloed en geslachtscellen en bestanddelen van de menselijke vrucht (embryo). Bloed en bloeddonatie is apart geregeld in de Wet bloedvoorziening.

2 nodig om de te doneren organen in goede conditie te houden. Het risico van afstoting 2 Ons lichaam is in staat om niet eigen weefsel te herkennen door middel van het immuunsysteem. Dit immuunsysteem bestaat uit specifieke cellen die in ons bloed circuleren. Daarnaast spelen de lymfeklieren een belangrijke rol in het immuunsysteem. Het immuunsysteem beschermt ons tegen vreemde indringers, zoals bacteriën en virussen. Deze worden herkend als niet eigen en het lichaam komt in actie waardoor er koorts en een ontsteking kan ontstaan. Dit is nodig om de indringer te verjagen. Na een orgaantransplantatie kan ook het donororgaan door het lichaam als niet eigen worden beschouwd. Het immuunsysteem komt dan in actie en zal proberen het getransplanteerde orgaan af te stoten. In dit geval is de reactie van het immuunsysteem ongewenst, want een afstoting kan leiden tot verlies van het getransplanteerde orgaan. Bij orgaantransplantatie is het dus zaak het immuunsysteem te onderdrukken. Bepaalde medicijnen helpen het lichaam van de ontvanger om het donororgaan te accepteren door selectief de reacties van het immuunsysteem op het getransplanteerde orgaan te remmen. De laatste jaren zijn de overlevingskansen bij orgaantransplantatie sterk verbeterd. Meer dan 90% van de transplantatiepatiënten verkeert na de ontvangst van een donororgaan of weefsel in een goede algemene toestand. Ook hun levenskwaliteit ging er op vooruit. Zo is een groot deel van de patiënten opnieuw professioneel actief en bijvoorbeeld in staat om sportprestaties te leveren. Donor worden In principe kan iedereen donor 2 zijn. Ook zieke mensen. Ziek zijn betekent immers lang niet altijd, dat er iets mis is met organen of met weefsels die voor donatie in aanmerking komen. Kinderen jonger dan twaalf jaar kunnen geen keuze in het donorregister 3 laten vastleggen. Vanaf twaalf jaar kan dit wel, maar ouders of een voogd van de geregistreerde kunnen als ze dat willen een donatiebestemming herroepen. Zijn beide ouders of de voogd afwezig of onbereikbaar, dan mag de donatie. Heeft de jongere nee geregistreerd, dan kunnen de ouders of voogd dit niet negeren en zal de jongere geen donor zijn. Wie zich heeft laten registreren, kan de registratie op elk moment veranderen. Er bestaan geen strikte leeftijdsgrenzen voor donatie. 4 Pas op het moment van overlijden bepaalt een arts of iemand geschikt is als donor. Belangrijk zijn daarbij het moment, de plaats en de oorzaak van het overlijden. De arts controleert de lichaamsconditie van de donor en de kwaliteit van weefsel en organen die eventueel voor donatie in aanmerking komen. 2 Een donor is een man of vrouw bij wie organen en/of weefsel uitgenomen mag worden voor transplantatie. 3 Het donorregister is een centraal registratiesysteem, waarin mensen kunnen laten vastleggen of ze al dan niet donor willen zijn, of dat ze die keuze na overlijden aan anderen overlaten. De beslissing kan worden vastgelegd met het donorformulier. Dit kan online of per post. Registratie geeft duidelijkheid en zekerheid aan iedereen. Bij registratie zijn vier keuzemogelijkheden: 1. Ja, ik geef toestemming; 2. Nee, ik geef geen toestemming; 3. Mijn nabestaanden beslissen; 4. Een specifieke persoon beslist. Wie keuze 4 laat registreren, moet betreffende persoon aan het donorregister doorgeven. De registratie in het donorregister is alleen geldig voor Nederland. Een plotselinge dood in het buitenland kan niet leiden tot ongewenst donorschap. Mocht een mogelijke donatie aan de orde zijn, dan zal er altijd eerst overleg met de familie zijn. Voor Nederlanders die langere tijd in het buitenland wonen, gelden de regels van dat land. Op de wachtlijsten voor een nier, long of hart staan nu veertienhonderd mensen. Jaarlijks overlijden 160 mensen omdat ze niet op tijd een donororgaan hebben ontvangen. Anderhalf miljoen volwassen Nederlanders hebben in het Donorregister laten vastleggen dat ze geen organen willen afstaan na hun dood. Zeven miljoen mensen hebben niet laten weten of ze donor willen zijn of niet. 4 In 2007 werden 923 organen van overleden donoren getransplanteerd. Tien procent van de donoren was jonger dan 20 jaar. De grootste groep (45 procent) was tussen 40 en 60 jaar oud. Een kwart was ouder dan 60 jaar. Er zijn wel enkele leeftijdcriteria voor het doneren van organen en weefsels: hart: tot ongeveer 65 jaar; hoornvlies: jaar; longen: 5 tot ongeveer 65 jaar; huid: jaar; nieren: tot ongeveer 75 jaar; boten peesweefsel: jaar; lever: vanaf 1 maand; hartkleppen man: jaar; alvleesklier (geheel): 5 tot ongeveer 50 jaar; hartkleppen vrouw: jaar; eilandjes van Langerhans: tot ongeveer 75 jaar; aorta (descendens): jaar; dunne darm: 5 tot ongeveer 50 jaar.

3 3 Alleen de bereidheid om zelf donor te zijn, is niet voldoende om het ook te worden. Het is belangrijk dat ook anderen weten, dat iemand die keuze heeft gemaakt. Het is ook niet voldoende om een donorcodicil 5 op zak te hebben. Artsen raadplegen bij mogelijke donatie het donorregister. Als een mogelijke donor niet in het register voorkomt, kan een arts om toestemming voor donatie vragen. De nabestaanden 6 moeten de beslissing nemen. Dit is vrijwel altijd op een moeilijk en emotioneel moment: het moment van een definitief afscheid. Het is daarom belangrijk de keuze te bespreken met familie of andere naasten, ook als iemand niet tot registratie besluit. Als er toestemming is voor donatie, neemt de arts contact op met het orgaancentrum, de Nederlandse Transplantatie Stichting. Dit centrum regelt de toewijzing van organen en weefsels aan daarvoor geschikte ontvangers en schakelt de transplantatiecoördinator in, die het transport en de operaties regelt. Na de transplantatie kan de overledene op de gebruikelijke manier worden begraven of gecremeerd. Wanneer de overledene is opgebaard, is van de donatieprocedure niets meer te zien. Indien gewenst kan de overledene ook thuis worden opgebaard. Geloof en levensbeschouwing Veel mensen vragen zich af of ze op basis van hun religieuze of levensbeschouwelijke overtuiging wel of geen donor kunnen worden of een transplantatie kunnen ondergaan. De antwoorden die ze vinden, duid ik kort aan. a. Rooms-katholieke visie Het kerkelijk gezag van de Rooms Katholieke Kerk staat in beginsel positief tegenover orgaanen weefseldonatie: het is een daad van naastenliefde waarvoor kan worden gekozen in navolging van Christus levengevend werk. De waardigheid van de menselijke persoon noopt tot respect voor de lichamelijke integriteit van de mens tijdens het leven, maar ook in de dood. Orgaan- en weefseldonatie mogen geen inbreuk maken op de fysieke en psychische integriteit van de menselijke persoon. De keuze om organen of weefsels te doneren dient in vrijheid en op basis van goede en heldere informatie over de procedures rond orgaandonatie te 5 Een donorcodicil is een schriftelijke verklaring die iemand bij zich draagt om aan te geven, dat hij of zij bereid is donor te zijn. Het huidige registratiesysteem heeft het donorcodicil vervangen. 6 Nabestaande is allereerst de partner op het moment van overlijden met wie de overledene duurzaam samenwoonde (gehuwd of geregistreerd partnerschap). Is er geen partner of is deze niet te bereiken, dan gelden als nabestaanden die geraadpleegd moeten worden meerderjarige bloedverwanten tot en met de tweede graad: ouders, grootouders (klein)kinderen, broers en zussen. Zijn deze ook niet bereikbaar, dan wordt de mening gevraagd van meerderjarige aanverwanten tot en met de tweede graad: ouders, broer of zus van de partner.

4 4 geschieden. Postmortale orgaandonatie kan niet plaatsvinden als er vooraf geen vrije instemming is verkregen op basis van goede informatie van de donor of diens nabestaanden. Als er een bezwaar tegen donatie van de gestorvene bekend is, kan donatie niet plaatsvinden. Vitale organen die enkelvoudig voorkomen (bijvoorbeeld het hart), kunnen alleen na de dood uitgenomen worden. Bij uitname van organen moet er morele zekerheid zijn, dat de dode is overleden. Op basis van medisch-technologische inzichten zal het vaststellen van de dood plaatsvinden aan de hand van neurologische verschijnselen, namelijk het complete en onomkeerbare einde van alle hersenactiviteit. Omdat het maken van een keuze omtrent orgaandonatie vereist dat mensen hun eigen dood en die van hun naasten onder ogen zien, vergt het moed om te denken en te spreken over orgaanen weefseldonatie. Het verdient steun dat mensen hun keuze maken en bekendmaken aan familie en vrienden om hen een moeilijke keuze aan het sterfbed te besparen. Als er sprake is van een levende donor, mag de functionele integriteit van de donor niet worden aangetast. De nood van de ontvangende donor moet ernstig zijn en er mogen geen andere behandelingsopties zijn. Het voordeel voor de ontvanger moet proportioneel vergelijkbaar zijn ten opzichte van het risico voor de donor. Ook bij een levende donor moet instemming uit vrije wil 7 verkregen zijn op basis van goede informatie. Toewijzing van organen of weefsels moet gebeuren op basis van klinische factoren, niet op basis van discriminatoire of utilitaire factoren. Betaling voor of handel in menselijke organen of weefsels is niet aanvaardbaar, omdat dergelijke commercialisatie de waardigheid van de menselijke persoon aantast. b. Protestantse visie In het protestantisme is de afweging om organen of weefsels te doneren een persoonlijke kwestie. De meningen verschillen. Sommige protestanten zijn tegen donatie, omdat de integriteit van het menselijk lichaam door orgaanuitname geschonden zou worden. Andere protestanten benadrukken de Bijbelse waarde van de naastenliefde. Consensus is er over het feit dat de keuze zowel van de overledene als van de nabestaanden in alle vrijheid moet kunnen worden gemaakt op grond van de eigen levensbeschouwelijke achtergrond en overtuiging, en in overeenstemming met het eigen geweten. Emotionele bezwaren en aarzelingen moeten worden gerespecteerd zonder dat betrokkenen in een bepaalde richting worden geduwd. Van belang is om tijdens het leven aan te geven of men instemt met orgaan- en weefseldonatie na overlijden of niet; daarbij kan worden aangegeven welke organen wel of niet in aanmerking komen voor donatie na overlijden. Als er geen mening van de overledene bekend is, mogen directe nabestaanden hierover beslissen. Orgaanuitname dient met alle respect voor het lichaam te gebeuren, ook al is er na het overlijden (bij het intreden van de totale hersendood 8 ) geen sprake meer van een eenheid tussen 7 Wie geestelijk niet in staat is een beslissing te nemen over donatie, mag zijn of haar niet laten vastleggen. Derden, zoals ouders of de curator van de wilsonbekwame mogen niet in zijn of haar plaats bepalen wat er al of niet gebeurt. Alleen als iemand zijn of haar keuze heeft laten vastleggen, voorleggen voordat hij of zij wilsonbekwaam werd, is de wilsbeschikking rechtsgeldig. 8 De term hersendood zorgt vaak voor verwarring en onduidelijkheid. De hersenen zijn het sturingsmechanisme voor alle lichamelijke functies. Als de elektrische activiteit in de hersenen wegvalt, zal het hart geen impuls meer krijgen om de bloedcirculatie op gang te houden. Als de hersenen langer dan een paar minuten geen zuurstofrijk bloed ontvangen, zijn ze onherstelbaar beschadigd. Hierdoor vallen alle hersenfuncties voorgoed uit. Zelfs met kunstmatige beademing en medicijnen kan het bloed de hersenen niet meer bereiken. Blijven behandelen is dan zinloos. Er is een duidelijk verschil tussen hersendood en coma. Bij iemand die blijvend in coma verkeert, is een deel van de hersenen ernstig en vaak onherstelbaar beschadigd. Er is echter nog enige elektrische activiteit in de hersenen. Het hart klopt normaal, de bloeddruk wordt door medicijnen geregeld, er wordt kunstmatige ademhaling toegepast en de hersenen oefenen meestal nog wel enige functies uit. Bij de vaststelling van hersendood wordt gewerkt volgens het Hersendoodprotocol. Hierin staat stapsgewijs beschreven welke onderzoeken artsen moeten uitvoeren om de hersendood vast te stellen. Deze

5 lichaam en ziel. Bij orgaanuitname mag het lichaam niet worden verminkt. Na de uitname moet het lichaam weer worden overgedragen aan de nabestaanden om het te begraven of doen cremeren. Identiteitsbepalende organen zoals de hersenen en voortplantingsorganen komen niet voor donatie in aanmerking. Ook mag geen materiaal van geaborteerde foetussen worden gebruikt. Men kan niet zomaar organen accepteren, als men zelf om principiële redenen de eigen organen na de dood niet af wil staan; wederkerigheid kan echter niet worden voorgeschreven. 5 c. Visie van Jehova s Getuigen Ieder moet zelf over het al of niet doneren van organen of weefsel beslissen. De Bijbel geeft daarvoor geen aanknopingspunten. Voorwaarde is, dat bij donatie geen donorbloed wordt gebruikt. d. Islamitische visie Binnen de verschillende richtingen van de islam bestaat geen overeenstemming over de toelaatbaarheid van donatie bij leven. Als donatie wordt toegestaan, is het vaak op basis van de regel nood breekt wet en op basis van het principe van de naastenliefde. Door sommige autoriteiten wordt donatie voor ongeoorloofd gehouden, omdat de mens geen eigenaar van zijn lichaam is. Er bestaat consensus over het feit, dat vitale en enkelvoudige organen niet bij levende donoren mogen worden uitgenomen, omdat de donatie de donor niet in levensgevaar mag brengen en geen schade mag toebrengen. Overwegend wordt het toegestaan een wilsbeschikking ten aanzien van orgaandonatie op te stellen. Deze beschikking dient na de dood gerespecteerd te worden. Als er geen wilsbeschikking aanwezig of bekend is, mogen volgens sommige autoriteiten de erfgenamen een besluit nemen over donatie. Er bestaat geen consensus over de toelaatbaarheid van donatie na de dood. Overwegend wordt het in de westerse islam toelaatbaar of zelfs aanbevelenswaardig geacht, maar sommige autoriteiten wijzen orgaan- en weefseldonatie na de dood af, omdat het lichaam na de dood toebehoort aan God en als zodanig niet geschonden mag worden. Als bekend is, dat de overledene bezwaar had tegen orgaan- of weefseldonatie, mag in geen geval transplantatie plaats vinden; ook de erfgenamen moeten er mee instemmen. Bij orgaanuitname van vitale organen bij gestorven donoren moet de totale hersendood worden vastgesteld door betrouwbare artsen. Er bestaat verschil van mening over de vraag wanneer er sprake is van hersendood. e. Visie van aan New Age gelieerde stromingen Binnen de talloze stromingen die onder de parapluterm New Age schuil gaan, bestaat geen eenduidigheid over orgaan- of weefseldonatie. De algemene teneur is kritisch. Veel vraagtekens artsen zijn niet betrokken bij een eventuele latere uitname en transplantatie van organen. Het protocol heft een wettelijke basis. Dit betekent dat het onderzoek voor het vaststellen van hersendood in alle ziekenhuizen op dezelfde zorgvuldige manier moet worden uitgevoerd. Orgaandonatie is alleen mogelijk als iemand in een ziekenhuis is overleden. Hersendood is niet meer de enige voorwaarde om orgaandonor te kunnen zijn. In sommige situaties is het ook mogelijk om organen met name nieren uit te nemen uit het lichaam van iemand waarvan de bloedcirculatie is gestopt. Dat kan bijvoorbeeld het geval zijn bij een acute hartstilstand. De overledene wordt niet kunstmatig beademd, maar krijgt via een katheter in de liesstreek een vloeistof toegediend om de nieren door te spoelen. Alleen dan blijven de nieren geschikt voor transplantatie. Dit moet binnen 45 minuten na overlijden gebeuren. Niet alleen nieren, maar ook lever en longen kunnen worden gedoneerd als sprake is van een circulatiestilstand. Dit is mogelijk bij patiënten die een aandoening hebben waarbij een medisch zinloze behandeling wordt gestaakt. Zij voldoen niet aan de criteria voor hersendood. Ze kunnen echter wel in aanmerking komen voor een non-heart beating orgaandonatieprocedure als de verwachting is dat zij overlijden kort na het stoppen van de medisch zinloze behandeling.

6 6 worden geplaatst bij het begrip hersendood. 9 De keuze voor of tegen orgaandonatie en transplantatie kan uitsluitend door ieder individu zelf worden gemaakt. Van groot belang is het zich realiseren van de groei en mogelijkheden die de geest/ziel in dit leven heeft. Brengen orgaandonatie en transplantatie geen schade toe aan de persoon, niet alleen op lichamelijk, maar waarschijnlijk ook op geestelijk gebied? Strekt deze schade zich mogelijk uit tot de onsterfelijke ziel, die na de dood voortleeft, mogelijk tot in verdere levens? Kan de individuele persoon wel zelf en in alle vrijheid tot een beslissing omtrent donatie en transplantatie komen? Veel aanhangers van New Age beschouwen sterven als een afscheidsproces van de geest die mogelijk op de een of andere wijze reïncarneert; bij hersendood is er in hun opvatting geen geestelijke inhoud die ophoudt te bestaan. De vraag die steeds opkomt is of de geest/ziel die zich losmaakt van de stervende geen schade ondervindt van de orgaanuitname uit het hersendode lichaam, en of de ziel van de geïmplanteerde geen schade zal ondervinden. f. Antroposofische visie De antroposofie, gebaseerd op de leer van de Oostenrijkse filosoof Rudolf Steiner ( ) 10, gaat ervan uit, dat de ziel een eeuwig leven heeft dat zich uitstrekt voor de geboorte en na de dood. Door middel van de geboortehoroscoop 11 en de stervenshoroscoop 12 wordt de ziel in het lichaam geboren en sterft zij daarin weer op zelf uitgekozen tijden en plaatsen. Ingrijpen in iemands leven kan hem of haar van het voorgeboortelijk plan afleiden, maar kan ook hem of haar helpen de zelfgekozen levenslijn te vervolgen of af te ronden. 9 Zie bijvoorbeeld Pim van Lommel, Eindeloos bewustzijn. Een wetenschappelijke visie op de bijna-dood ervaring, Kampen: Ten Have 2007, 334: Het is ( ) wetenschappelijk niet mogelijk te bepalen op welk moment het leven volledig uit het lichaam is verdwenen. Het stervensproces duurt uren tot dagen, verloopt voor elk persoon verschillend, en vindt plaats op het niveau van organen tot cellulaire en subcellulaire niveaus, waarbij elk systeem een eigen proces en tempo van afbraak heeft. Verder is bij de diagnose hersendood bijna honderd procent van het lichaam nog in leven. De criteria van hersendood en de methoden om die te diagnosticeren verschillen van land tot land, en hoe meer er wetenschappelijk bekend raakt over de problematiek van een juiste diagnose, hoe meer onzekerheid er bij deskundigen over de diagnose bestaat. ( ) Hersendood verklaarde patiënten tonen ook significante veranderingen in bloeddruk, vaatweerstand en hartslag tijdens hun operatie wegens het verwijderen van hun organen voor donatie, hetgeen alleen mogelijk is als er nog gedeelten van de hersenen en de ruggenmergreflexen intact zijn. Ook moet men nadenken over de betekenis van het feit dat het baren van een levend kind door dode patiënten blijkbaar mogelijk is. Het is bij tientallen zwangere vrouwen beschreven dat zij in diep coma met de diagnose hersendood gedurende weken tot soms zelfs maanden aan de beademing, aan medicatie en aan intraveneuze voeding werden gehouden, tot er een levend kind werd geboren, waarna de apparatuur werd uitgezet. Een lijk kan toch geen levend kind baren? 10 Rudolf Steiner zag de geschiedenis van de mensheid als een progressieve ontwikkeling van de individuele ziel, maar wel als onderdeel van een spirituele hiërarchie. In oudere tijdperken had de ziel in een meer of minder dromend bewustzijn een directe waarneming of gewaarwording van geestelijke wezens. Deze gewaarwordingen verdwenen langzaam maar zeker met de ontwikkeling van de mens tot een zelfstandig individu met een eigen verstand en een Ik-bewustzijn. Uitgaande van dit Ik-bewustzijn is het volgens Rudolf Steiner mogelijk opnieuw tot waarneming van geestelijke wezens en het geestelijke in de kosmos te komen. Dat deze ontwikkeling mogelijk is, is volgens Rudolf Steiner een van de gevolgen van de Christusimpuls in de wereld. Steiner verkondigde, dat organismen (en de mens in het bijzonder), en de processen die zich in hen afspelen, het resultaat zijn van invloeden uitgaande zowel van de aarde als vanuit de kosmos (zon, maan en sterren). 11 Een geboortehoroscoop geeft de stand van de hemellichamen weer op het moment van geboorte. De geboortehoroscoop (soms kortweg horoscoop genoemd) is een essentieel onderdeel van met name de westerse astrologie. Geboortehoroscopen van mensen worden al sinds de klassieke Oudheid gemaakt. Gegevens die noodzakelijk zijn voor het berekenen van de geboortehoroscoop (soms met de Latijnse naam 'radix' aangeduid) zijn de exacte geboortetijd (moment van de eerste zelfstandige ademhaling) en de geboorteplaats. 12 Aan de hand van een stervenshoroscoop probeert men inzicht te krijgen in de oogst die een mens uit het geleefde aardse leven meebrengt en waardoor de geestelijke wereld gevoed en verrijkt wordt.

7 7 g. Joodse visie Orthodoxe joden denken duidelijk anders over orgaan- en weefseldonatie dan liberale joden. Orthodoxe joden zien het lichaam als een essentieel onderdeel van het mens-zijn. De mens is geschapen naar Gods beeld en gelijkenis en heeft een intrinsieke heiligheid die niet vervalt na de scheiding van geest en lichaam bij de dood. Orgaandonatie maakt inbreuk op de integriteit van het aardse omhulsel. Het dode lichaam moet zo spoedig mogelijk worden begraven. Alleen vanwege het grote belang van levensredding kan donatie worden toegestaan. De zorg voor het leven staat boven de eer van het dode lichaam. Liberale joden staan niet afwijzend tegenover donatie. Hersendood is voorwaarde op tot transplantatie over te kunnen gaan. Een patiënt mag organen ontvangen als dit nodig wordt geacht voor de redding van zijn leven. Men kan de wens tot postmortale transplantatie vooraf vastleggen of laten registreren. h. Hindoeïstische visie Het mensbeeld van de hindoeïstische leer wordt bepaald door het geloof dat de mens in meerdere of mindere mate doordrongen is van het goddelijke principe, het brahman. De schepping is door een rangordening ingedeeld in klassen van goddelijkheid en spiritualiteit en de daarmee verbonden (rituele) reinheid. De individuele gelovige mens wordt een persoonlijke verlossingsweg vereniging met het goddelijk principe geboden op basis van zijn eigen verdiensten (per saldo bijeengebracht in zijn karma), zijn capaciteiten en wensen, wanneer hij handelt overeenkomstig de leefregels (dharma). Dit houdt in dat de traditionele hindoe vooral de tegenstelling reinheid-onreinheid benadrukt als onderscheidend principe, wat de relaties met andere individuen en groepen bepaalt. Dit feit speelt ook een rol bij de discussie rondom orgaandonatie. Een complicerende factor hierbij is dat het hindoeïsme een overvloed aan normatieve voorschriften heeft, waaruit gelovigen kunnen kiezen op basis van status, interesse en capaciteit. Tegen orgaandonatie worden de volgende argumenten ingebracht: - De mens heeft niet het recht om een deel van zijn lichaam weg te geven, omdat hij het van God ten geschenke heeft gekregen. Hij moet het geschenk in zijn totaliteit weer aan de oorspronkelijke bron terug geven. - Lichamelijke, medische ingrepen in het menselijke lichaam zijn tegen het ahimsa-ideaal (eerbied voor het leven) en zijn ingrepen op iemands karma; daarmee zijn ze een inbreuk op de levensloop en spirituele ontwikkeling, waarvoor alleen de betrokkene verantwoordelijk is. Een transplantatie verandert de levens van beide betrokkenen tegen hun karmabestemming in. Zo n ingrijpen kan iemand hinderen bij zijn poging om zijn uiteindelijke bestemming te bereiken op grond van persoonlijke karmatische bepaaldheid. - Transplantatie kan een rein orgaan in een onreine mens plaatsen of omgekeerd. Dit is slecht voor de spirituele vooruitgang van de betrokkenen en voor het gezond functioneren van de maatschappij. Daartegen wordt ingebracht dat het karma van de overledene niet blijft doorwerken in het lichaam van de ontvanger, maar zich aanpast aan het karma van de ontvanger, omdat het orgaan deel wordt van diens lichaam. - Geen verdienste wordt verkregen uit een gift van een onwaardig persoon en ook de onbekende

8 8 ontvanger kan op bezwaar stuiten. Voor orgaandonatie worden als argumenten ingebracht: - Orgaandonatie is een sociale daad die religieus wordt gemotiveerd vanuit de overtuiging dat al het menselijk handelen, inclusief het geven en dienen, door God in genade wordt gezegend als het vanuit de juiste attitude als opgedragen aan God en zonder er iets voor terug te verwachten gebeurt. - Ingrijpen in het lichaam ten behoeve van transplantatie druist niet in tegen de dharma (leefregels) of het ahimsa-ideaal, omdat het een positief doel dient. - Het geven en dienen zijn deugden die van toepassing zijn op orgaandonatie. i. Boeddhistische visie Het menselijk lichaam is een onverbrekelijk geheel van lichaam en geest. De dood is het geleidelijke en natuurlijke verval van de eenheid geest-lichaam. Orgaanuitname onteert het lichaam volgens tegenstanders van orgaandonatie. Voorstanders wijzen er op, dat binnen het boeddhisme medeleven met anderen een belangrijke deugd is. j. Shintoïstische visie In het shintoïsme stuit het uitnemen van organen uit het stoffelijk overschot op bezwaren, omdat dit het lichaam van de gestorvene onteert. Een intact lichaam garandeert de hergeboorte van de ziel. Ook vraagt men zich in het shintoïsme af of wel alle sporen van leven verdwenen zijn uit een lichaam dat is doodverklaard op basis van een techniek die alleen hersenactiviteit meet. k. Humanistische visie Zelfbeschikkingsrecht en de onschendbaarheid van het lichaam zijn belangrijk. De uiteindelijke beslissing ligt bij het individu. Het argument dat met orgaandonatie levens gered kunnen worden, neemt hierbij een belangrijke plaats in. De beleving en betrokkenheid van nabestaanden moet een belangrijke rol in de besluitvorming spelen. Beleving van orgaandonatie De manier van sterven en de manier van omgaan met de overledene zijn belangrijk. Het gaat hierbij om zorgvuldigheid van de behandeling van de stervende, begeleiding (bijvoorbeeld bij de rouwverwerking) en uitvoering van bepaalde doodrituelen. Er is dus duidelijkheid en openheid nodig over de procedure die bij orgaandonatie wordt gevolgd, opdat de betrokkenen zich een voorstelling kunnen maken van de consequenties die orgaan- of weefseldonatie zullen hebben voor bepaalde handelingen voor en na het sterven. Helderheid moet worden verkregen ten aanzien van de volgende elementen: - Lichaamsbeeld. Het lichaam is de drager van de identiteit van de betrokken persoon. Mag dit worden geschonden? - Beeld van de ziel en het stervensproces. De vraag is of de ziel schade oploopt door orgaanuitname tijdens de hersendood, eventueel in relatie tot volgende levens. Ook is de vraag hoe de ziel zich verhoudt tot hersendood en het sterven als geheel. - Mensbeeld. Impliceert mens-zijn solidariteit met anderen? Anderen lijden willen besparen kan een motivatie zijn om toestemming te geven voor orgaandonatie. - Effectiviteit. De kans op succes van de transplantatie en de kwaliteit van leven van de getransplanteerde worden vaak mee in overweging genomen. De daadwerkelijke verbetering van de levenskwaliteit bij de ontvanger kan een reden zijn om in te stemmen met donatie. - Proportionaliteit. De mogelijke sterke bijverschijnselen en de naar verhouding zeer hoge kosten kunnen leiden tot grote reserves om met donatie in te stemmen.

9 9 - Natuurlijk stervensproces, natuurlijk afscheid nemen. Afscheid nemen en sterven hebben hun tijd nodig. Orgaan- of weefseldonatie kan dit doorkruisen. Het zelf de dode verzorgen wordt sterkt bemoeilijkt zo niet onmogelijk gemaakt door orgaandonatie: de doden moet urenlang afgestaan worden ten behoeve van uitname van organen of weefsel; bij terugkomst is hij of zij intens wit en koud en heeft sneden op mogelijk zichtbare plaatsen - Wederkerigheid. Als je, indien nodig, zelf een orgaan zou willen ontvangen, moet je dan ook niet bereid zijn organen te doneren? - Besluitvorming. Als iemand (hersen)dood is verklaard en de wil is niet geregistreerd, kan de nabestaanden om toestemming tot orgaan- en/of weefseldonatie worden gevraag. Bij een positieve registratie wordt in de praktijk of vrijwel altijd om toestemming gevraagd, hoewel dit niet verplicht is. Donatie is vooral een zaak van de nabestaanden. Zij moeten er mee overweg kunnen en het kunnen verwerken. De autonomie van de zelfbeslissende donor geldt maar tot op zekere hoogte. Als een hersendode toestemming blijkt te hebben gegeven tot orgaanuitname, maar de nabestaanden willen het niet, dan kan uitname niet gebeuren zonder aan deze nabestaanden schade toe te brengen. Religieuze en levensbeschouwelijke thema s Naast genoemde factoren kunnen een aantal zaken afzonderlijk of in samenhang met elkaar een rol spelen bij de afweging van individuen met betrekking tot orgaan- en weefseldonatie. Ik noem er enkele. - Relatie mens, menselijk lichaam en God. Het lichaam wordt vaak gezien als geschenk en eigendom van God. Deze visie kan resulteren in aarzelingen of afwijzing van de zeggenschap van de mens over zijn (gestorven) lichaam. - Menselijk lichaam en opstanding. Een aantal gelovigen hebben de overtuiging dat het lichaam eens zal opstaan uit de dood. Sommigen menen daarom dat het in zijn geheel moet worden begraven. Anderen menen dat de opstanding, of deze nu letterlijk of in overdrachtelijke zin wordt opgevat, niet belemmerd wordt door beschadigingen. - Menselijke ziel en bestemming. De overtuiging dat het lichaam slechts een tijdelijke behuizing is van de ziel of geest, leidt bij sommigen tot de overtuiging dat het leven niet (kunstmatig) verlengd mag worden en dat de ziel/geest ongehinderd moet kunnen vertrekken uit het lichaam omdat anders de ziel/geest schade wordt toegebracht die hem belemmert op weg naar zijn bestemming (mogelijk in volgende levens). Anderen wijzen erop, dat volgens deze redenering elke medische ingreep problematisch is; ze menen dat donatie op zichzelf een goede daad kan zijn aan de ziel/geest van de donor. - Naastenliefde en solidariteit. Orgaan- en weefseldonatie kan worden gezien als een daad van liefde ten behoeve van de ander, de naaste die lijdt. Als de ander anoniem is, kan dit een reden zijn om hem of haar niet als naaste in religieuze zin op te vatten: het schenden van de lichamelijke integriteit wordt niet langer gerechtvaardigd. - Leven als centrale waarde. Het leven wordt in veel religies als een belangrijke of de belangrijkste waarde aangewezen. Als het bedreigde beven van een mens gered kan worden, mag dit ook als daarvoor bepaalde religieuze wetten moeten worden overtreden. - Rituele stervensbegeleiding. Als religieus voorgeschreven handelingen door / ten behoeve van / aan de stervende en gestorvene niet kunnen plaatsvinden, kan dit een reden zijn donatie af te wijzen. - Natuurlijk stervensproces, natuurlijk afscheid nemen. Orgaan- of weefseldonatie kan het proces van sterven en afscheid nemen doorkruisen. - Beeld van lichaam en identiteit. Het lichaam wordt vaak gezien als drager van identiteit, onlosmakelijk verbonden aan de persoon en geschiedenis van de geliefde die gestorven is. Voor sommigen betekent dit dat dit lichaam niet mag worden geschonden.

10 10 - Beeld van de dood. Het hart van een hersendode blijft door apparatuur kloppen, het lichaam blijft warm aanvoelen en de ademhaling blijft in tact. Door de kunstmatige beademing ziet de overledene er niet dood uit. Hij of zij lijkt te slapen. Met uitname van organen beginnen, wekt bij nabestaanden veelal onbegrip. Angst voor schijndood, en voor het stiekem verwijderen of zelfs verhandelen van organen kunnen redenen zijn om orgaandonatie te weigeren. Alleen door het voortzetten van de kunstmatige beademing is het mogelijk dat de overledene nog donor kan zijn voor organen die daarvoor in aanmerking komen. Als de bloedtoevoer naar de organen langer dan enkele minuten wordt onderbroken, zijn deze niet meer geschikt voor transplantatie - Zin van de dood. Orgaan- en weefseldonatie worden wel gezien als een daad die de dood zin geeft. L. den Besten, Zevenaar 12 november Geraadpleegde literatuur José Sanders, Leven doorgeven. Religieuze en levensbeschouwelijke standpunten over orgaan- en weefseldonatie, Zoetermeer: Meinema NIGZ-donorvoorlichting, Orgaan- en weefseldonatie: zo zit het, Woerden NIGZ-donorvoorlichting, Donoren zijn van levensbelang. Orgaan- en weefseldonatie en registratie, Woerden 2004.