Integratietrajecten en migratiegeschiedenissen van Turkse migranten naar West Europa in vergelijkend perspectief

Transcriptie

1 Integratietrajecten en migratiegeschiedenissen van Turkse migranten naar West Europa in vergelijkend perspectief 1. Aanvrager Prof.dr. R. Koopmans 2. Titel van het project Integratietrajecten en migratiegeschiedenissen van Turkse migranten naar West Europa in internationaal vergelijkend perspectief Integration trajectories and migration histories of Turkish immigrants to Western Europe in a cross-national perspective 3. Korte samenvatting van de probleemstelling In dit promotieproject worden de resultaten van het Nederlandse vreemdelingen- en integratiebeleid in vergelijking met dat in andere Europese landen vanuit een nieuwe invalshoek belicht. Daartoe zal een qua uitgangspositie relatief homogene groep eerstegeneratiemigranten uit één (of wellicht twee) nader te selecteren regio( s) in Turkije als uitgangspunt worden gekozen, die naar verschillende Westeuropese landen, waaronder Nederland, zijn geëmigreerd. Van deze migranten alsmede van hun kinderen en eventuele kleinkinderen zullen de migratiegeschiedenissen en de mate van integratie op verschillende maatschappelijke terreinen (zoals onderwijs, arbeidsmarkt, wonen, partnerkeuze, identificatie) middels gestructureerde enquête s en diepte-interviews in kaart worden gebracht. De quasiexperimentele opzet van het project maakt het mogelijk vast te stellen in hoeverre en op welke manier de context van het ontvangende immigratieland, en in het bijzonder het gevoerde vreemdelingen- en integratiebeleid, de migratie- en integratiepatronen van migranten met een vergelijkbare uitgangspositie hebben beïnvloed. 4. Samenstelling van de onderzoeksgroep Prof.dr. R. Koopmans (promotor), dr. S. Saharso (co-promotor), NN (promovendus). 5. Periode aangevraagde subsidie 1 april maart Benodigde materiële middelen De belangrijkste bronnen van gegevens voor de beantwoording van de onderzoeksvragen zijn enquêtes en diepte-interviews met personen van Turkse origine in verschillende westeuropese landen. Er is een bedrag gereserveerd voor het professioneel laten vertalen van vragenlijsten in de relevante talen (Frans, Duits en Turks, eventueel ook Zweeds). Gezien het aantal te bevragen respondenten zal het noodzakelijk zijn om lokale assistentie in te huren voor het afnemen van de enquêtes. Het daarvoor opgevoerde bedrag is gebaseerd op de kosten van een eerder voor de aanvrager door het Zentrum für Türkeistudien in Essen doorgevoerde enquête onder personen van Turkse afkomst in Berlijn. Voor de diepte-interviews kan tolkenassistentie noodzakelijk zijn, e.e.a. afhankelijk van de combinatie van onderzochte 1

2 groep en capaciteiten van de promovendus. De reis- en verblijfkosten voor veldwerk zijn berekend op basis van een totale verblijfsduur van 12 maanden in het land van herkomst van de onderzochte groep en verschillende westeuropese immigratielanden (naast Nederland in elk geval Duitsland en Frankrijk; wellicht ook Zweden). Ingecalculeerd zijn de kosten voor het huren van woonruimte gedurende deze periode (à 400 per maand), één retourreis per maand veldwerk (gemiddeld 250 per reis), alsmede binnenlandse reiskosten in de veldwerklanden (150 per maand veldwerk). Jaar 1 Jaar 2 Jaar 3 Jaar 4 Totaal Lokale assistentie bij afnemen enquête Vertaalkosten vragenlijsten Tolkenassistentie t.b.v. diepteinterviews Reiskosten binnenland Reis- en verblijfkosten veldwerk buitenland Totaal Dekking van de materiële kosten De aio-plaats en de kosten verbonden met steekproeftrekking en dataverzameling zullen worden bekostigd uit het overeengekomen onderzoeksbudget van de leerstoel Maatschappelijke verandering en conflict (zie deelproject 4.2 en de begrotingsparagraaf in het onderzoeksplan van de leerstoel). Eventuele kosten voor conferentiebezoek zullen uit het persoonlijk budget van de promovendus worden bekostigd. 8. Beschrijving van het onderzoek 8.1 Wetenschappelijk belang Vreemdelingen- en integratiebeleid worden in sterke mate bepaald door nationale tradities en opvattingen over burgerschap en nationale identiteit. Vergelijkend empirisch onderzoek naar de uitkomsten van verschillend vreemdelingen- en integratiebeleid is tot dusverre echter grotendeels beperkt gebleven tot het terrein van de politieke participatie van migranten. Over de sociaal-economische integratie van migranten op terreinen als arbeidsmarkt, onderwijs, en wonen zijn nauwelijks systematische internationaal vergelijkende studies te vinden. Een belangrijk probleem bij internationaal vergelijkend onderzoek op dit terrein vormen de verschillende statistische categorieën die in nationale studies en statistieken worden gebruikt. Daarnaast doet zich bij het gebruik van geaggregeerde statistische gegevens het probleem voor dat het vaak moeilijk of onmogelijk is om te controleren voor de etnische samenstelling van de migrantenpopulaties in verschillende landen. Tenslotte doet zich bij de interpretatie van zulke gegevens het probleem voor dat het moeilijk is de effecten van beleid te isoleren, omdat verschillen tussen landen ook beïnvloed worden door patronen van remigratie en volgmigratie. De onderhavige studie beoogt een belangrijke bijdrage aan het opvullen van deze lacune s te leveren middels een enquête en aanvullende diepte-interviews onder leden van dezelfde etnische groep Turken in verschillende westeuropese immigratielanden, aangevuld met een groep remigranten. Daarbij zullen zowel sociaal-economische als culturele dimensies van integratie onderzocht worden. Daarbij wordt niet alleen naar de huidige situatie gekeken, 2

3 maar wordt een levensloopperspectief gehanteerd dat integratie als (ook intergenerationeel) proces opvat. Om de methodologische obstakels bij vergelijkend onderzoek op dit terrein te omzeilen, zal gekozen worden voor een quasi-experimenteel onderzoeksdesign, waarin uitgegaan wordt van qua uitgangspositie in het herkomstland zoveel mogelijk vergelijkbare migrantengroepen, waarvan de leden echter in verschillende immigratielanden terecht zijn gekomen. Door de groepen op grond van eigen, strikt vergelijkbare criteria te selecteren, wordt het probleem van verschillende statistische definities vermeden. De rol van volgmigratie en remigratie, alsmede van demografische processen zal onderzocht worden door tevens de kinderen en eventuele kleinkinderen van de eerste generatie migranten, alsook een groep remigranten in het onderzoek te betrekken. Op die manier zal een preciezer antwoord op de vraag naar de relatie tussen nationaal beleid en burgerschap, aan de ene kant, en migratie- en integratieprocessen, aan de andere kant, kunnen worden gegeven dan op grond van onze huidige kennisstand mogelijk is. Het onderzoek zal een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan wetenschappelijke discussies op het gebied van migratie, etnische relaties en multiculturaliteit, alsmede aan het debat over de bredere vraag of in het licht van globaliserings- en Europeaniseringstendenzen de natie-staat nog een rol van betekenis te spelen heeft zeker waar het gaat om een per definitie transnationaal fenomeen als migratie. 8.2 Uitwerking van de probleemstelling Probleemstelling en definities De centrale vraag van dit project is wat de invloed is van het nationale vreemdelingen- en integratiebeleid van de ontvangende samenlevingen op de mate en vormen van integratie van migranten. De inhoud van de term integratie is zelf onderdeel van maatschappelijke contestatie en behoeft daarom verheldering. In dit onderzoek worden twee dimensies van integratie onderscheiden. Ten eerste kan integratie worden opgevat als het proces waarin migranten een gelijkwaardige plaats aan autochtonen verwerven in centrale maatschappelijke sferen als arbeid, onderwijs, wonen, en politiek, waarbij gelijkwaardigheid zowel een kwantitatieve (bijv. de participatie op de arbeidsmarkt of onderwijsdeelname) als een kwalitatieve (bijv. de status van het uitgeoefende beroep of het bereikte scholingsniveau) kant heeft. De mate van integratie van migranten op deze sociaal-economische dimensie kan afgelezen worden aan het het verschil in de mate en vormen van participatie tussen migranten en de autochtone bevolking in de verschillende maatschappelijke sferen. De wenselijkheid van integratie in deze eerste, sociaal-economische zin is normatief onomstreden. Dit laatste geldt niet voor de tweede, culturele dimensie van het integratieproces. Hierbij gaat het om de mate van identificatie van migranten met het woonland en de daar geldende (rechts)normen, taalkennis, alsmede sociale contacten, vriendschappen en (huwelijks)relaties met autochtonen. Racisme, vooroordelen en discriminatie van de kant van de autochtone bevolking maken ook in negatieve zin deel uit van de culturele dimensie van integratie, omdat zaken als identificatie, acceptatie van rechtsnormen en sociale contacten over etnische scheidslijnen heen minstens zo sterk van de opstelling van de autochtone bevolking als van die van migranten af zullen hangen. In dit project wordt niet normatief stelling genomen ten aanzien van de vraag of van migranten een vergaande mate van assimiliatie verwacht mag worden, of dat zij juist recht hebben op het behoud van de eigen identiteit en cultuur. Wel wordt de vraag gesteld in hoeverre er internationale verschillen zijn tussen landen in de mate van culturele toenadering en sociale menging tussen migranten en autochtonen en in de mate waarin migranten hebben vastgehouden aan hun eigen culturele achtergrond of zijn geassimileerd in de ontvangende samenleving. Daarnaast wordt de vraag gesteld of er een 3

4 relatie is tussen culturele integratie en sociaal-economische integratie, en zo ja, wat de aard en richting van dit verband is. De belangrijkste onafhankelijke variabele, het vreemdelingen- en integratiebeleid, wordt in dit project op een relatief algemeen niveau gedefinieerd. Dat wil zeggen dat niet zo zeer de evaluatie van specifieke beleidsmaatregelen (bijv. positieve actie op de arbeidsmarkt, of onderwijs in eigen taal en cultuur) centraal staat, maar de achterliggende visie op burgerschap die aan specifieke beleidsmaatregelen ten grondslag ligt ( philosophies of integration in de woorden van Favell [1998]). In weerwil van de populariteit van postnationale (bijv. Soysal 1994; Jacobson 1996) en transnationale (bijv. Basch et al. 1994; Bauböck 1995; Sassen 1998) perspectieven op immigratie en integratie, suggereert recent vergelijkend onderzoek dat nationale tradities van burgerschap en daarmee samenhangende verschillen in vreemdelingenen integratiebeleid nog steeds van groot belang zijn voor het begrijpen van het integratieproces van migranten (bijv. Brubaker 1992, Joppke 1999, Koopmans en Statham 2000). Er is inmiddels een redelijk brede kennisbasis opgebouwd over beleidsverschillen tussen westeuropese immigratielanden, waaruit blijkt dat er inderdaad belangrijke en systematische verschillen tussen Europese immigratielanden bestaan (Cinar et al. 1995; Vermeulen 1997; Davy 2001; Groenendijk et al. 2000; Koopmans et al. te verschijnen). Dit betekent dat voor de empirische operationalisatie van het vreemdelingen- en integratiebeleid grotendeels op de reeds bestaande gegevens teruggegrepen kan worden, al zullen de gegevens hier en daar aangevuld moeten worden en de jongste beleidsveranderingen verdisconteerd moeten worden. Ten aanzien van de beleidsverschillen tussen landen zijn wederom twee dimensies te onderscheiden (zie Koopmans en Statham 2000). Bij de eerste gaat het om de mate waarin aan migranten gelijke individuele burgerschapsrechten worden toegekend als aan autochtonen. Deze dimensie omvat de regels voor het verkrijgen van de nationaliteit, de mate waarin aan buitenlandse ingezetenen gelijke politieke en sociale rechten worden toegekend (bijv. toegang tot welvaartsstaatvoorzieningen en regels m.b.t. verblijfsvergunningen en uitzettingen), en tenslotte de mate waarin rechtsgelijkheid door antidiscriminatiewetgeving geschraagd wordt. De polen op deze dimensie worden in de literatuur veelal als etnisch en civiel aangeduid. In de etnische burgerschapvariant zijn volledige burgerrechten voorbehouden aan leden van de dominante etnische groep. Landen met een dergelijke burgerschapsopvatting worden gekenmerkt door hoge barrières voor naturalisatie, sterke rechtsongelijkheid tussen nationals en non-nationals, en zwakke of onbestaande antidiscriminatiewetgeving. Onder de westeuropese immigratielanden is Zwitserland het meest uitgesproken van een etnisch burgerschapsmodel. Ook Oostenrijk en in mindere mate Duitsland behoren tot deze categorie. In civiele naties is toegang tot burgerschapsrechten niet op etniciteit, maar op het woonlandprincipe gebaseerd: iedereen die zich duurzaam heeft gevestigd, heeft dezelfde rechten. Naturalisatie is in civiele naties relatief eenvoudig en in sommige landen wordt de nationaliteit er automatisch door geboorte op het staatsterritorium verworven. Ook niet-genaturaliseerde buitenlanders genieten gelijke toegang tot sociale en (in mindere mate, meestal beperkt tot het lokale niveau) politieke rechten en de uitoefening van die rechten wordt door antidiscriminatiewetgeving ondersteund. Frankrijk, Groot-Brittannië, Nederland, Zweden en meer recentelijk ook België zijn in Europa representanten van landen met een civiele burgerschapsmodel. De tweede dimensie van burgerschap betreft de mate waarin door de ontvangende samenleving tegemoet wordt gekomen aan de eigen culturele identiteit van migranten, onder andere door groepsvorming op basis van etniciteit of religie te stimuleren of speciale rechten of ontheffingen van plichten aan culturele groepen toe te kennen (zie bijv. Kymlicka 1995; 4

5 Parekh 2002). Indicatoren voor deze dimensie zijn onder andere culturele voorwaarden (bijv. taalkennis) die aan naturalisatie worden gesteld, het al dan niet toestaan van religieuze uitingsvormen als de islamitische gebedsoproep, het begraven volgens de moslimrite, of het dragen van een hoofddoek in openbare instituties, het bestaan van speciale instituties zoals scholen of radio- en televisie-uitzendingen voor etnische of religieuze groepen, gesubsidieerde inspraak voor migrantenzelforganisaties, en positieve actie ten behoeve van etnische groepen op de arbeidsmarkt. De polen op deze dimensie kan men als monistisch en pluralistisch aanduiden. Nederland is in Europa de meest uitgesproken vertegenwoordiger van een cultureel pluralistisch burgerschapsmodel, waartoe verder ook Zweden gerekend kan worden. Frankrijk is de vertegenwoordiger par excellence van een monistische burgerschapsopvatting, waartoe daarnaast ook Zwitserland behoort. Groot-Brittannië en Duitsland bevinden zich op deze dimensie tussen deze beide uitersten. Voor België zijn op deze dimensie (nog) geen complete gegevens beschikbaar. Wel is duidelijk dat er op deze dimensie een groot verschil bestaat tussen Wallonië, dat naar het Franse model neigt, en Vlaanderen dat zich op het Nederlandse model oriënteert. In dit project wordt onderzocht hoe en in hoeverre het integratieproces van migranten in landen met verschillende burgerschapsopvattingen verschillend is verlopen. Dergelijk onderzoek is tot nu toe vooral gericht geweest op de politieke participatie van migranten (bijv. Ireland 1994; Fennema en Tillie 1999; Koopmans en Statham 1999, 2001). Over de sociaaleconomische integratie van migranten op terreinen als arbeidsmarkt, onderwijs, en wonen is weliswaar een veelvoud aan studies op het nationale niveau voorhanden, maar zijn slechts aanzetten voor systematische internationaal vergelijkende studies te vinden (Doomernik 1998; Thränhardt 2000; van Suntum en Schlottböller 2002; Koopmans 2002, 2003). Vergelijkend design Het onderzoeksdesign is quasi-experimenteel van aard. Andere mogelijke invloedsvariabelen dan het vreemdelingen- en integratiebeleid worden zoveel mogelijk constant gehouden door voor één herkomstland te kiezen en de respondenten ook op andere relevante kenmerken zoals de herkomstregio, het opleidingsniveau en het moment van immigratie zoveel mogelijk te matchen. Op die manier kan onderzocht worden of en hoe het een vergelijkbare groep migranten anders vergaat wanneer zij in het ene of in het andere immigratieland terecht komen. Gekozen zal worden voor de eerste gastarbeidersgeneratie inclusief de gezinsherenigende en gezinsvormende volgmigratie. Latere migratiestromen uit die landen, zoals bijvoorbeeld de asielmigratie van Koerden zullen omwille van de vergelijkbaarheid buiten beschouwing worden gelaten. Veruit de grootse groep Turkse gastarbeiders ging naar Duitsland, maar significante aantallen Turkse migranten zijn ook in Nederland, Frankrijk, België, Oostenrijk, Zwitserland, Zweden en Denemarken terecht gekomen (zie Lederer 1997). De kern van de vergelijking zal uit drie landen bestaan, die elk één van de hierboven geschetste modellen van burgerschap representeren: Nederland als vertegenwoordiger van het multiculturele model (de combinatie van civiel en pluralistisch), Frankrijk als vertegenwoordiger van het universalistische model (de combinatie van civiel en monistisch), en Duitsland als vertegenwoordiger van het etnische model (de combinatie van etnisch en monistisch). 1 Als gekozen wordt voor de Turken als te onderzoeken groep zou een uitbreiding met Zweden interessant zijn. Als bijzonderheden van het integratieproces in Nederland inderdaad aan het multiculturele beleid gerelateerd zijn, dan 1 De vierde combinatie van etnisch en pluralistisch komt in West-Europa niet voor. Buiten de Europese context valt hierbij te denken aan het Zuidafrikaanse apartheidsregime of vormen van assymetrisch multiculturalisme als in Maleisië. 5

6 zouden de integratietrajecten van Turken in Nederland en Zweden op elkaar moeten lijken, omdat Zweden ook het land is dat qua gevoerd beleid het meest bij Nederland in de buurt komt. 8.3 Vernieuwend karakter van het onderzoeksvoorstel Het vernieuwende karakter van het project schuilt allereerst in de vraagstelling. In de literatuur bestaat een grote discrepantie tussen, aan de ene kant, de nadruk op transnationaliteit in de theorievorming, en aan de andere kant een sterke empirische gerichtheid op de eigen nationale context. Een uitzondering hierop vormen studies naar transnationale gemeenschappen en diaspora s, die soms wel meerdere immigratielanden omvatten. Studies vanuit dit perspectief zijn echter meestal kwalitatief en beschrijvend en worden bedreven vanuit een theoretisch perspectief dat weinig aandacht schenkt aan internationale verschillen. Systematische internationale vergelijking van integratieprocessen is tot nu toe grotendeels beperkt gebleven tot studies naar politieke participatie. Met de uitbreiding van dit perspectief naar sociaal-economische en culturele aspecten van integratie, alsmede naar de relatie tussen integratie en immigratiepatronen, betreedt deze studie nieuw, nog grotendeels onontgonnen terrein. Daarnaast is het voorstel in methodologische zin vernieuwend omdat het voorgestelde onderzoeksdesign tot nu toe niet op dit thema toegepast. Aan de beschikbare internationale gegevens kleven belangrijke nadelen die te maken hebben met verschillende definities van de onderzoekseenheden en de beperkte mogelijkheden te controleren voor verschillen in de samenstelling van de migrantenpopulatie en voor de effecten van (volg)migratie en remigratie. In tegenstelling tot andere studies neemt dit project niet de huidige migrantenpopulatie en beschikbare statistische gegevens daarover als uitgangspunt. Door de lotgevallen van een vergelijkbare groep eerste generatie-migranten en hun nakomelingen uit enkele nauwkeurig geselecteerde regio s in Turkije te vervolgen, beoogt dit project de problemen die aan de tot nu toe beschikbare gegevens kleven te vermijden. 8.4 Methodologie De primaire onderzoeksgroep wordt gevormd door eerste generatie arbeidsmigranten. De periode van de eigenlijke gastarbeid eindigde rond 1974, toen de eerste oliecrisis en de teruglopende werkgelegenheid in alle West-Europese landen aanleiding waren voor het stoppen met de werving van gastarbeiders. Voor de wervingsstop beantwoordde de gastarbeid nog in grote lijnen aan het oorspronkelijk bedoelde rotatiemodel, waarin veel van de vrijwel uitsluitend mannelijke gastarbeiders na afloop van hun tijdelijke contracten, al dan niet tijdelijk, terugkeerden naar het land van herkomst. Na de wervingsstop stonden zij voor de keuze zich ofwel permanent te vestigen, ofwel definitief terug te keren. In dit project interesseren wij ons voor die gastarbeiders, die zich na de wervingsstop, per peiljaar 1975, nog in de immigratielanden bevonden en die voor de keus tussen permanent blijven of teruggaan gesteld werden. Degenen die zich in 1975 niet meer in de immigratielanden bevonden, alsook migranten die tot de eerste generatie behoren en pas na 1975 kwamen, behoren niet tot de onderzoeksgroep. De te onderzoeken groep zal verder ingeperkt worden om te kunnen controleren voor de regionale herkomst in Turkije. Afhankelijk van een nadere terreinverkenning zal gekozen worden voor één of twee typische herkomstregio s van gastarbeiders in één van de beide landen. Omdat in sommige gevallen een binnenlands migratietraject aan de buitenlandse migratie vooraf ging, geldt als criterium voor de herkomstregio niet de laatste woonplaats in 6

7 het herkomstland vóór de emigratie naar West Europa, maar de geboorteregio van de respondent. Voor elk van de te onderzoeken immigratielanden zullen 200 leden van de eerste generatie gastarbeiders uit de betreffende regio( s) die in 1975 nog in het immigratieland woonden ondervraagd worden. Een deel van hen zal daar nog steeds wonen, een ander deel zal teruggekeerd zijn naar het land van herkomst. Welk deel tot welke groep behoort, kan niet van tevoren worden vastgelegd omdat over deze verdeling weinig bekend is, en internationale verschillen in de mate van terugkeer juist deel uitmaken van de onderzoeksvragen. De partners van deze eerste generatie migranten zullen niet zelf ondervraagd worden, maar de ondervraagde respondenten zal wel naar basisinformatie over hun partner gevraagd worden (herkomst, opleidingsniveau, status op de arbeidsmarkt e.d.). Voorzover leden van deze groep kinderen hebben die na de eigen terugkeer in het immigratieland zijn gebleven, zal ook één van die kinderen ondervraagd worden. De betreffende nakomeling wordt random geselecteerd door naar het eerst jarige kind te vragen. Een (kleiner) deel van die kinderen zal op hun beurt op een later moment terug zijn gekeerd, de meeste zullen echter in het immigratieland zijn gebleven. Geschat wordt dat rekening houdend met kinderloosheid, gelijk met de eerste generatie teruggekeerde of nooit geëmigreerde kinderen, en weigeringen om mee te werken, er interviews met 125 leden van de tweede generatie per immigratieland zullen worden afgenomen. Een deel van deze leden van de tweede generatie (waarvan een flink deel al voor 1975, vaak nog in het land van herkomst, geboren is) kan inmiddels zelf volwassen kinderen hebben. Ook deze derde generatie zal in het onderzoek betrokken worden, wederom door één kind per ondervraagde ouder te interviewen (random geselecteerd als het eerst jarige kind van 18 jaar of ouder). Omdat slechts een minderheid van de tweede generatie volwassen kinderen zal hebben, zullen er naar schatting hooguit 50 interviews per immigratieland met leden van de derde generatie worden afgenomen. In totaal betekent dit een geschat aantal interviews van = 375 interviews per onderzocht immigratieland (d.w.z bij drie onderzochte landen een totaal van 1125 interviews). Ook de leden van de tweede en derde generatie zal naar basisinformatie over hun eventuele partner gevraagd worden. De enquête zal zoveel mogelijk telefonisch worden afgenomen. Face-to-face bevraging is gezien de aantallen af te nemen interviews te tijdrovend en gezien het feit dat niet op de huidige woonplaats geselecteerd kan worden de mate van residentiële spreiding en concentratie is zelf één van de te onderzoeken aspecten van integratie praktisch onuitvoerbaar. Een schriftelijke enquête komt vanwege de significante mate van analfabetisme onder de eerste generatie eveneens niet in aanmerking. Daar komt bij dat de eigen ervaringen met telefonische enquêtes onder migranten zeer gunstig zijn, zowel wat kwaliteit als kwantiteit van de respons betreft (zie Galonska et al. 2003). De respondenten wordt aan het begin van het interview de mogelijkheid geboden te kiezen voor de taal van het land van herkomst of van het immigratieland. Daarvoor is het nodig dat er minstens vier versies van de vragenlijst worden gemaakt: in het Nederlands, Duits, Frans, en Turks. Voor vertaling van de vragenlijst en voor onderzoeksassistentie voor het doorvoeren van de interviews (met behulp van tweetalige interviewers) zijn financiële middelen gereserveerd. Met een beperkt aantal van degenen die deelgenomen hebben aan de schriftelijke enquête zullen daarnaast diepte-interviews worden afgenomen. Deze zullen pas plaatsvinden nadat de eerste resultaten van de enquêtes in de verschillende landen bekend zijn. Zij vervullen met name de rol van toetsing van de interpretatie van de enquêteresultaten, en zijn verder bedoeld voor de uitdieping van de mechanismen die ten grondslag liggen aan de (eventueel) gevonden samenhangen tussen nationaal vreemdelingen- en integratiebeleid en de sociaal-economische en culturele integratie van migranten. Gestreefd wordt naar 15 interviews per onderzocht immigratieland (d.w.z 45 interviews in totaal voor drie immigratielanden), samengesteld uit elk vijf met leden van de eerste, tweede en derde generatie. Bij de keuze van 7

8 interviewpartners zal vanzelfsprekend rekening gehouden met de verdeling van respondenten over andere relevante variabelen als geslacht en opleidingsniveau. De rekrutering van de tweede en derde generatierespondenten voor zowel de enquête als de diepte-interviews is eenvoudig omdat zij via de eerste generatie benaderd worden. Het vinden van de relevante populatie van eerste generatie migranten is echter veel minder eenvoudig. Het is waarschijnlijk onmogelijk en vanwege de vertekeningen die inherent zijn aan de verschillende methoden ook onwenselijk om hier op één methode van steekproeftrekking terug te vallen. Toegankelijke bevolkingsgegevens kunnen gebruikt worden om respondenten op geboorteplaats te selecteren. Wanneer dit niet mogelijk is kan gebruik worden gemaakt van het feit dat veel voor- en achternamen typisch zijn voor een bepaald land en vaak ook voor een bepaalde streek. Op die manier kunnen CD-Rom s met telefoonaansluitingen gescand worden op namen van respondenten die waarschijnlijk uit de te onderzoeken regio stammen. Deze methode bleek in Berlijn, waar het bevolkingsregister om privacyredenen geen steekproeftrekking op basis van geboorteplaats toestaat, zeer efficiënt te zijn om respondenten van Turkse afkomst op te sporen. Langs deze wegen kunnen echter alleen die eerste generatiemigranten opgespoord worden die niet teruggekeerd zijn. Om ook remigranten op te sporen kan gekeken worden naar de bruikbaarheid en toegankelijkheid van emigratiegegevens in het land van herkomst en immigratie- en rekruteringsgegevens in het immigratieland. Op het moment dat een aantal eerste generatie migranten gevonden is dat aan de criteria voldoet, kunnen deze gebruikt worden om aan verdere respondenten te komen, niet alleen in hetzelfde immigratieland, maar ook onder degenen die geremigreerd of naar één van de andere onderzochte landen geëmigreerd zijn. Dit kan gebeuren middels vragen als Kent u dorps- of streekgenoten die eveneens in Nederland wonen? ; Kent u dorps- of streekgenoten die minstens tot 1975 in Nederland gewoond hebben, maar inmiddels teruggekeerd zijn? ; Heeft u familieleden of kent u anders dorps- of streekgenoten die in een ander Westeuropees land wonen, bijvoorbeeld in Frankrijk of Duitsland?. Binnen Nederland zal niet naar directe familieleden gevraagd worden om de onderzoeksgroep niet te homogeen te maken. Voor de internationale vergelijking zijn familieleden echter juist interessant, omdat hier de grootste mate van overeenkomst in achtergrondkenmerken te verwachten is, hetgeen een optimaal uitgangspunt biedt voor het beoogde quasi-experimentele design. 8.5 Internationale aansluiting De vraagstelling van het project sluit aan bij twee internationaal vergelijkende onderzoeksprojecten waarbij de aanvrager betrokken is. Het project Mobilisation on Ethnic Relations, Citizenship, and Immigration (MERCI) richt zich op politieke mobilisatie en publieke debatten rond immigratie en integratie, met bijzondere aandacht voor de rol van migranten daarin. In vijf landen Nederland, Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië en Zwitserland zijn gegevens verzameld over integratiebeleid, regelgeving t.a.v. naturalisatie en de omgang met culturele verschillen, die in het onderhavige project gebruikt en verder ontwikkeld zullen worden. De intensieve contacten die in het kader van het MERCI project zijn opgebouwd met onderzoekers in Duitsland (Dieter Rucht, Wissenschaftszentrum Berlin), Groot-Brittanië (Paul Statham, University of Leeds) en Zwitserland (Marco Giugni, Université de Genève) zullen voor het onderhavige project ingezet worden, niet alleen als bron van lokale deskundigheid, maar waar nodig ook ten behoeve van de rekrutering van lokale onderzoeksassistentie en als gastinstituten tijdens het veldwerk. Hetzelfde geldt voor een tweede project The Quality of Multicultural Democracy, waarin het gaat om de deelname van migranten aan het maatschappelijk middenveld zowel binnen als buiten de eigen etnische kring en hun politieke participatie. In dit project participeren onder andere onderzoekers in Zweden (Anders Westholm, Universiteit Uppsala) en België (Marc 8

9 Swyngedouw en Dirk Jacobs, Universiteit Leuven), die in deze landen als contactpersonen zullen fungeren. In Frankrijk zal worden samengewerkt met de immigratiespecialiste Virginie Guiraudon (CRAPS/CNRS, Lille). Er kan gebruik gemaakt worden van de uitstekende contacten met het Zentrum für Türkeistudien (ZfT) in Essen, het belangrijkste onderzoekscentrum op het gebied van Turkse migranten in Europa (Faruk Sen, Andreas Goldberg). Het ZfT heeft in het verleden reeds een enquête van de aanvrager onder Turkse migranten in Berlijn uitgevoerd. 8.6 Maatschappelijke relevantie De parlementaire Commissie-Blok moest in haar onlangs gepubliceerde rapport Bruggen bouwen (2004) op veel punten het antwoord schuldig blijven op de vraag in hoeverre gunstige en ongunstige ontwikkelingen ten aanzien van de integratie van migranten op het konto van het overheidsbeleid op dit terrein kunnen worden geschreven. Debet hieraan is, aldus zowel de Commissie (Tweede Kamer 2004, p. 536) als het Verwey-Jonker-Instituut dat een voorstudie uitvoerde (Rijkschroeff et al. 2003, p ), het gebrek aan experimentele onderzoeksdesigns en internationaal vergelijkbare gegevens. Het onderhavige project beoogt strikt internationaal vergelijkbare gegevens over de mate en vormen van integratie te produceren op basis van een opzet die zoveel als in een sociaal-wetenschappelijke context en bij de bestudering van lange termijnprocessen mogelijk is het experimentele design benadert. Het project zal zo een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de beantwoording van open vragen die van groot belang zijn voor het toekomstige beleid ten aanzien van een centraal en omstreden maatschappelijk probleem. 8.7 Relevantie en inpassing binnen lopende onderzoeksprogramma s Het onderzoek vormt een integraal deel van het vijfjaarprogramma Globalisering en Europeanisering als bron van nieuwe sociaal-politieke scheidslijnen van de leerstoel Sociale verandering en conflict. Daarbinnen levert het onderzoek een centrale bijdrage aan het subthema Immigratie en culturele diversiteit (zie verder het onderzoeksplan van de strategische leerstoel). 9 Onderzoeksplan 9.1 Concrete beschrijving van het onderzoeksplan over de gehele periode Eerste jaar (april 2004 maart 2005): Literatuurstudie; terreinverkenning en keuze van de te onderzoeken herkomstregio( s); eerste bezoek aan de herkomstregio( s) ter oriëntatie en verkenning van de bruikbaarheid van lokale bevolkingsgegevens; ontwikkeling van de vragenlijst en pretests; conferentiebezoek ter presentatie en discussie van het onderzoeksdesign en theoretisch raamwerk. Tweede jaar (april 2005 maart 2006): Steekproeftrekking en doorvoering van de enquête in Nederland, Duitsland en Frankrijk. Schrijven van een paper met eerste resultaten voor een buitenlandse conferentie. Derde jaar (april 2006 maart 2007): Steekproeftrekking en doorvoering van de enquête onder remigranten in het land van herkomst. Doorvoering van de diepte-interviews in Nederland, Duitsland en Frankrijk. Schrijven van een artikel met de belangrijkste resultaten van het onderzoek voor een Nederlandstalig wetenschappelijk tijdschrift. 9

10 Vierde jaar (april 2007 maart 2008): Schrijven van een artikel voor een gerenommeerd internationaal tijdschrift; schrijven van de dissertatie (de eerder geschreven papers en artikelen dienen tevens als conceptversies van proefschrifthoofdstukken). 9.2 Publicatieplan Eerste jaar: Conferentiepaper over het onderzoeksdesign en theoretisch raamwerk. Tweede jaar: Paper met eerste resultaten voor een buitenlandse conferentie. Derde jaar: Artikel voor een Nederlandstalig wetenschappelijk tijdschrift. Vierde jaar: Artikel voor een gerenommeerd internationaal tijdschrift; dissertatie. 10

11 Literatuurlijst Basch L., Glick Schiller N. and Szanton Blanc C. (1994): Nations Unbound Transnationalized Projects and the Deterritorialized Nation-State. New York: Gordon and Breach. Bauböck, Rainer (1995): Transnational Citizenship. Membership and Rights in International Migration. Aldershot, UK: Edward Elgar Publishing Limited. Brubaker, Rogers (1992): Citizenship and Nationhood in France and Germany. Cambridge, MA: Harvard University Press. Cinar, Dilek, Christoph Hofinger, and Harald Waldrauch (1995): Integrationsindex. Zur rechtlichen Integration von AusländerInnen in ausgewählten europäischen Ländern. Vienna: Institute for Advanced Studies. Davy, Ulrike, ed. (2001): Die Integration von Einwanderern. Rechtliche Regelungen im europäischen Vergleich. Frankfurt: Campus. Doomernik, J. (1998), The effectiveness of integration policies towards immigrants and their descendants in France, Germany and the Netherlands, International Migration Papers 27, ILO, Genève. Favell, Adrian (1998): Philosophies of Integration. Immigration and the Idea of Citizenship in France and Britain. Houndmills, Basingstoke: Macmillan. Fennema, Meindert and Jean Tillie (1999): Political participation and political trust in Amsterdam: civic communities and ethnic networks. Journal of Ethnic and Migration Studies 25 (4): Groenendijk, Kees, Elspeth Guild and Robin Barzilay (2000): The Legal Status of Third Country Nationals who are Long-Term Residents in a Member State of the European Union. Strasbourg: Council of Europe. Galonska, Christian, Maria Berger en Ruud Koopmans (2003): Über schwindende Gemeinsamkeiten: Ausländer- versus Migrantenforschung. Die Notwendigkeit eines Perspektivenwechsels zur Erforschung ethnischer Minderheiten in Deutschland am Beispiel des Projekts Die Qualität der multikulturellen Demokratie in Amsterdam und Berlin. WZB-Paper. Berlin: Wissenschaftszentrum. Ireland, Patrick (1994): The Policy Challenge of Ethnic Diversity. Immigrant Politics in France and Switzerland. Cambridge, MA: Harvard University Press. Jacobson, D. (1996): Rights across Borders. Immigration and the Decline of Citizenship. Baltimore & London: Johns Hopkins University Press. Joppke, Christian (1999): Immigration and the Nation-State. The United States, Germany, and Great Britain. New York: Oxford University Press. Koopmans, Ruud (2002): Zachte heelmeesters. Een vergelijking van de resultaten van het Nederlandse en Duitse integratiebeleid en wat de WRR daaruit niet concludeert. Migrantenstudies 18: Koopmans, Ruud (2003): Het Nederlandse integratiebeleid in internationaal vergelijkend perspectief: etnische segregatie onder de multicultureel oppervlakte, pp in Huib Pellikaan en Margo Trappenburg, red. Politiek in de multiculturele samenleving. Meppel: Boom. 11

12 Koopmans Ruud and Paul Statham (1999): Challenging the Liberal Nation-State? Postnationalism, Multiculturalism, and the Collective Claims Making of Migrants and Ethnic Minorities in Britain and Germany. American Journal of Sociology 105 (3): Koopmans, Ruud and Paul Statham, eds. (2000): Challenging Immigration and Ethnic Relations Politics. Comparative European Perspectives. Oxford: Oxford University Press. Koopmans, Ruud, Paul Statham, Marco Giugni, and Florence Passy (te verschijnen): Contested Citizenship. The Contentious Politics of Immigration and Ethnic Relations in Germany, Britain, France, the Netherlands, and Switzerland. Boekmanuscript. Kymlicka, Will (1995): Multicultural Citizenship: A Liberal Theory of Minority Rights. Oxford: Clarendon Press. Lederer, H.W. (1997), Migration und Integration in Zahlen, Europäisches Forum für Migrationsstudien, Bamberg (CD-ROM). Parekh, Bhikku (2002): Rethinking Multiculturalism. Cultural Diversity and Political Theory. Cambridge, MA: Harvard University Press. Rijkschroeff, Rally, Jan Willem Duyvendak en Trees Pels (2003): Bronnenonderzoek Integratiebeleid. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut. Sassen, Saskia (1998): The de facto Transnationalizing of Immigration Policy. Pp , in Christian Joppke (ed.) Challenge to the Nation-State. Immigration in Western Europe and the United States. Oxford: Oxford University Press. Soysal, Yasemin Nuhoglu (1994): Limits of Citizenship. Chicago: University of Chicago Press. Suntum, U. van en D. Schlotböller (2002), Arbeistmarktintegration von Zuwanderern. Einflussfaktoren, Erfahrungen und Handlungsempfehlungen Bertelsmann Stiftung, Gütersloh. Thränhardt, D. (2000), Conflict, consensus, and Policy Outcomes: Immigration and Integration in Germany and The Netherlands. Pp , in Ruud Koopmans and Paul Statham (eds.) Challenging Immigration and Ethnic Relations Politics. Oxford: Oxford University Press. Tweede Kamer der Staten-Generaal (2004): Onderzoek Integratiebeleid. Vergaderjaar , , nrs Den Haag: Sdu Uitgevers. Vermeulen, Hans, ed. (1997): Immigrantenbeleid voor de multiculturele samenleving Integratie-, taal- en religiebeleid in vijf West-Europese landen. Amsterdam: Institute for Migration and Ethnic Studies (IMES). 12