Optimaliseren van de overgang vmbo-mbo

Transcriptie

1 Optimaliseren van de overgang vmbo-mbo Met ingang van het volgende schooljaar, , dienen alle opleidingen in het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) competentiegericht aangeboden te worden. Een van de achterliggende gedachten daarbij is het verbeteren van de overgang tussen het onderwijs en de beroepspraktijk. Het streven om op dit vlak verbeteringen te bewerkstelligen is gewenst gezien een aantal belangrijke ontwikkelingen in de maatschappij. Een maatschappij waarin kennis steeds sneller vernieuwt, vraagt van het onderwijs dat er mensen worden opgeleid die naast kennis beschikken over de benodigde vaardigheden en een gewenste houding. Deze vaardigheden en houding dienen als persoonlijk vangnet om de snel vernieuwende kennis eenvoudiger op te nemen en toe te passen. Het mbo heeft naast een aansluiting bij de uitstroom naar de arbeidsmarkt ook te maken met een aansluiting aan de kant van de instroom, namelijk vanuit het voorbereidend middelbaar beroeps onderwijs (vmbo). Het competentiegericht vormgegeven van het onderwijs biedt ook op dit vlak mogelijkheden om te komen tot verbeteringen. Problemen bij de overgang Van deelnemers die het vmbo hebben afgerond wordt verwacht dat zij in hun onderwijsloopbaan een vervolgstap zetten om een startkwalificatie te verwerven. Deze startkwalificatie is te behalen door binnen het voortgezet onderwijs een switch te maken naar de havo of door de overstap naar een vervolgopleiding op minimaal niveau 2 in het mbo. Het overgrote deel van de deelnemers kiest voor de laatste optie. De overstap die gemaakt moet worden door de deelnemers bij de overgang van het vmbo naar het mbo is een grote stap die niet zondermeer succesvol is. Relatief veel deelnemers ondervinden namelijk problemen bij de overgang die zij moeten maken na het behalen van hun vmbo-diploma. Deze problemen kunnen resulteren in een (te) groot percentage voortijdig schoolverlaters. In de beroepskolom (vmbo-mbo-hbo) kunnen deelnemers op drie momenten het onderwijs voortijdig verlaten. Ten eerste is er een groep deelnemers die het vmbo niet afrondt en zonder een diploma het onderwijs verlaat. Een ander deel van de voortijdig schoolverlaters heeft wel zijn of haar vmbo-diploma behaald, maar start na de zomervakantie geen nieuwe opleiding die uitzicht biedt op een startkwalificatie. Een derde en laatste groep voortijdig schoolverlaters bestaat uit gediplomeerde vmbo ers die wel een mbo-opleiding begint maar voortijdig stopt met de opleiding. Uit de voorlopige cijfers over het schooljaar van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (2010) blijkt dat er landelijk nieuwe voortijdig schoolverlaters bij zijn gekomen. Uit gegevens van hetzelfde ministerie blijkt dat 55 procent van de deelnemers die voortijdig, zonder startkwalificatie, het onderwijs verlaat dat doet na de overstap van het vmbo naar het mbo (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, 2008). Op het vlak van de overgang van het vmbo naar het mbo valt zodoende nog een grote winst te behalen in het terugdringen van voortijdig schoolverlaten.

2 De nationale doelstelling die in 2002 is geformuleerd luidt dat in 10 jaar tijd het aantal voortijdig schoolverlaters meer dan gehalveerd dient te zijn uitgaande van nieuwe schoolverlaters in het schooljaar Dat betekent dat in het lopende schooljaar, , er niet meer dan nieuwe schoolverlaters bij mogen komen. Uitgaande van de voorlopige cijfers over het schooljaar kan worden vastgesteld dat er nog grote stappen gezet moeten worden om enigszins in de richting te komen van dit streefdoel. Welke stappen genomen worden, of dat grote stappen zijn of meerdere kleinere stapjes, dat is bij de formulering van de nationale doelstelling ten aanzien van voortijdig schoolverlaten niet vastgelegd. De verantwoordelijkheid voor het opstellen van interventies en plannen om het probleem voortijdig schoolverlaten te verkleinen ligt op regionaal en instellingsniveau. Er zijn daarom verschillende projecten om de problemen die deelnemers in het onderwijs ondervinden te beperken en in het verlengde daarvan het voortijdig schoolverlaten terug te dringen tot een acceptabel niveau. Voordat ingegaan wordt op het competentiegericht onderwijs als mogelijke interventie bij het terugdringen van voortijdig schoolverlaten bij de overgang van het vmbo naar het mbo zal ik eerst de gebieden toelichten waarop problemen zich kunnen voordoen. Er zijn drie gebieden waarop de problemen zich kunnen voordoen, te weten (1) inhoud en methoden, (2) ondersteuning en (3) randvoorwaarden (Van Schoonhoven, 2007). Op het gebied van inhoud en methoden geldt het ervaren verschil in kennisniveaus als een belangrijk probleem; ook kunnen de vakken in het vmbo en mbo soms te ver uit elkaar liggen. Uit onderzoek van Van Esch en Neuvel (2007) blijkt verder dat 25% van de deelnemers het zelfstandig werken en leren dat van hen in het mbo wordt verwacht aanduiden als een aspect dat de overgang bemoeilijkt. Ten slotte gaf een kwart van de deelnemers aan dat de andere manier van lesgeven in het mbo ook een factor is die een negatieve invloed kan hebben op de overgang. Op het gebied van ondersteuning zijn er problemen als te weinig hulp bij het maken van de opleidings- en beroepskeuze, een onjuist advies, het ontbreken van een goed beeld van de mboopleiding of de afwezigheid van een gewenste overdracht van de leerlinginformatie (Onderwijsraad, 2005; Van Esch & Neuvel, 2007a; Van Schoonhoven, 2007). Over het algemeen worden deze problemen als minder problematisch ervaren dan de eerder genoemde. Van de leerlingen ervaart 7% het belemmerend dat er te weinig hulp is bij het maken van een opleidings- en beroepskeuze en dat zij geen goed beeld hebben van de mbo-opleiding wordt door 15% van de leerlingen genoemd. Een onjuist advies voor een mbo-opleiding speelt echter nauwelijks een rol (Van Esch & Neuvel, 2007a). De eerste twee soorten problemen bij de overgang worden door de deelnemers zelf zo ervaren. Voor de laatste soort problemen geldt dat niet. Factoren die de overgang van het vmbo naar het mbo negatief kunnen beïnvloeden en die liggen op het gebied van randvoorwaarden ontrekken zich meestal aan de directe waarneming van deelnemers. Het gaat hier ten eerste om factoren als bekostiging, afstemming van eindtermen en begineisen en doorstroomrechten (Onderwijsraad, 2005; Van Schoonhoven, 2007). Tevens gaat het om ontbreken van transparante overgangsprocedures,

3 onvoldoende beschikbare middelen voor docenten om zich te oriënteren op vervolgopleidingen en het ontbreken van expertise over loopbaanontwikkeling die de overgang negatief kunnen beïnvloeden. In het door mij uitgevoerde onderzoek naar de overgang tussen vmbo en mbo lag de nadruk op de problemen op het gebied van inhoud en methoden; een terrein waar mogelijk competentiegericht onderwijs een oplossing biedt. Onderzoek voor het Project Doorlopende Leerwegen Om problemen bij een van de grootste en meest ingrijpende overgangen in het onderwijs, die tussen het vmbo en het mbo, te verminderen hebben regionale opleiding centra (ROC s) en andere onderwijsinstellingen de vrijheid om zelf interventies te ontwikkelen. ROC Horizon College, waar mijn onderzoek heeft plaatsgevonden, is een samenwerkingsverband aangegaan met scholen voor het voortgezet onderwijs om te werken aan een betere aansluiting van het vmbo naar het mbo. De scholen waarmee wordt samengewerkt liggen grotendeels in de regio s Noord-Kennemerland en West- Friesland waar momenteel het overgrote deel van de deelnemers van het Horizon College vandaan komt. De samenwerking wordt vormgeven in een project genaamd Doorlopende Leerwegen. In het Project Doorlopende Leerwegen wordt onder andere gewerkt aan een verbetering van de overgang, het terugdringen van het aantal voortijdig schoolverlaters en het voorkomen dat deelnemers een verkeerde opleiding kiezen. Om op het gebied van inhoud en methoden de aansluiting te verbeteren is in deze samenwerking gekozen voor het competentiegericht(er) vormgeven van het onderwijs in het vmbo. De achterliggende gedachte daarbij is dat als deelnemers in het vmbo al in aanraking komen met aspecten van competentiegericht onderwijs de overgang naar het mbo als natuurlijker en minder groot wordt ervaren. Deelnemers zijn dan immers al vertrouwd met de verwachtingen rond hun persoonlijke inzet, maar ze zijn ook beter voorbereid op de manier van lesgeven en beoordelen. Of het competentiegericht vormgeven van het onderwijs in het vmbo leidt tot betere ervaringen van deelnemers omtrent de overgang van het vmbo naar het mbo vormde het uitgangspunt van mijn onderzoekt. Mijn onderzoek heb ik uitgevoerd in drie fasen. In de eerste fase ben ik nagegaan welke vormen van competentiegericht onderwijs in het vmbo en het mbo worden toegepast. In de tweede fase heb ik deelnemers gevraagd naar hun ervaringen bij de overgang van het vmbo naar het mbo. Het ontwikkelen van competenties en de manier van leren, lesgeven en toetsen stonden daarbij centraal. In de derde fase is tot slot een vergelijking gemaakt tussen vier scholen in het voortgezet onderwijs op de mate waarin het onderwijs competentiegericht wordt vormgegeven en wat de rol van lesmethoden daarbij is. Uit de eerste fase is een aantal aspecten naar voren gekomen die van belang zijn voor de samenwerking tussen een ROC en de (individuele) scholen voor het voortgezet onderwijs. Zo bleek dat er beslist niet gesproken kan worden over het competentiegericht onderwijs. Op basis van het kwalificatiedossier, uitgangspunt voor de inrichting van een mbo-opleiding, zijn opleidingteams in

4 het mbo vrij in het competentiegericht vormgeven van hun onderwijs. Dat houdt in dat er bij benadering net zoveel vormen van competentiegericht onderwijs zijn als het aantal ontwikkelde kwalificatiedossiers. Daarbij komt dat deelnemers bij de overgang naar het mbo kunnen kiezen uit een groot aanbod opleidingen. Deelnemers uit één sector in het vmbo verspreiden zich over verschillende mbo-opleidingen binnen dezelfde sector; opleidingen die verschillend omgaan met competentiegericht onderwijs. Er is ook een groep deelnemers die kiest voor een andere sector dan de sector waarin hij of zij een vmbo-diploma heeft behaald. Het goed, en daarmee bedoel ik passend, voorbereiden van deelnemers in het vmbo op een competentiegerichte opleiding in het mbo is alleen al daarom heel moeilijk. Wanneer we kijken naar de competentiegerichte vormgeving van het onderwijs in het vmbo valt op dat er twee verschillende vormen te onderscheiden zijn. Enerzijds zijn er scholen die ervoor kiezen competentiegericht onderwijs in te zetten als middel om deelnemers voor te bereiden op het onderwijsconcept zoals dat wordt gehanteerd in het mbo. Deze vorm van competentiegericht onderwijs uit zich in de omgang met de deelnemers, de manier van lesgeven en de gehanteerde toetsingsvormen. Anderzijds zijn er scholen die competentiegericht onderwijs hanteren als doel ter voorbereiding op het mbo; zij richten zich nadrukkelijker op de bewuste ontwikkeling van competenties. De ontwikkeling van competenties wordt in het laatste geval naast het reguliere programma aangeboden en het beïnvloedt het vaststaande curriculum niet. Voor beide vormen valt wat te zeggen en de een is niet per definitie beter of slechter dan de ander. Het is echter wel een belangrijk gegeven voor de samenwerking die plaatsvindt tussen de school in het vmbo en het ROC. Het vertrekpunt van het competentiegericht vormgeven van het onderwijs in het vmbo werkt door in de houding en opvattingen van de desbetreffende school in het samenwerkingsverband. Gezien de verschillen tussen vmbo-scholen in de vormgeving van en de aandacht voor competenties in het onderwijs lijkt het noodzakelijk om als ROC één op één met betrokkenen van een middelbare school om tafel te gaan zitten om tot een gewenste aansluiting te komen. Voor een ROC met een groot en groeiend aantal toeleverende scholen, verspreid over meerdere regio s is dat haast onmogelijk. Een groot aantal toeleverende scholen betekent waarschijnlijk dat er een grote verscheidenheid is aan visies en bereidheid om het onderwijs competentiegericht vorm te geven. Het betekent ook een verscheidenheid aan inzichten en ervaringen waardoor docenten van verschillende vmbo-scholen en docenten uit het mbo van elkaar kunnen leren om zo de doorstroom van het vmbo naar het mbo te optimaliseren. De uitwisseling van kennis, inzichten en ervaringen vond in dit project plaats in werkgroepen die per sector worden vormgegeven. Voor de algemene structuur is voor alle sectoren en leerwegen binnen het vmbo een competentielijn vmbo-mbo ontwikkeld die het vertrekpunt was voor de samenwerking in de werkgroepen en het opstellen van een doorstroom portfolio. Het streven is dat deelnemers in het voortgezet onderwijs al beginnen aan het ontwikkelen van een portfolio en het ontwikkelen van competenties waar vervolgens in het mbo op verder gebouwd kan worden.

5 Momenteel zijn in de competentielijn vmbo-mbo nog 14 competenties opgenomen en de bedoeling is dat de ontwikkeling van deze competenties wordt bijgehouden in het portfolio. Een portfolio dat op alle toeleverende scholen, ondanks een verschil in benadering van competentiegericht onderwijs, een middel biedt tot structuur voor competentiegericht onderwijs in het vmbo. Veertien competenties De veertien competenties die opgenomen zijn in de competentielijn vmbo-mbo vormden het uitgangspunt voor mijn onderzoek onder docenten en naar de gebruikte lesmethoden. Aan de hand van de docentenquête is geprobeerd inzicht te krijgen in de mate waarin docenten vinden dat zij tijdens hun lessen aandacht besteden aan de ontwikkeling van competenties. De reden om een analyse te maken van twee algemene vakken en per sector één praktijkgericht vak in het vmbo komt voort uit het verkennende onderzoek. Uit het verkennende onderzoek kwam naast de diversiteit qua vormgeving van competentiegericht onderwijs namelijk naar voren dat docenten voor hun lessen veelal uitgaan van de methode die zij hanteren. De methode is veelal het leidraad en bepalend voor de aspecten die per vak aan de orde komen en die uiteindelijk worden getoetst. Voor het aanbod van competenties en de beoordeling daarvan vormen de mogelijkheden die de methode aanreikt veelal het uitgangspunt. De gesprekspartners in het verkennende deelonderzoek gaven aan dat het competentiegericht vormgeven van het onderwijs niet een geheel nieuw onderwijsconcept is in het (voortgezet) onderwijs. Zeker de beroepsgerichte vakken omvatten al geruime tijd aspecten die overeenkomen met kenmerken van het competentiegericht vormgeven van het onderwijs. Dit gegeven maakte het de moeite waard om na te gaan in hoeverre er samenhang is in de gehanteerde methoden en de mate van competentiegerichtheid van het onderwijs en waar de mogelijke weerstand van docenten op gebaseerd is. Uitgezonderd een verschuiving van aandachtspunten, waarbij naast kennis en vaardigheden ook attitudes steeds belangrijker worden, verschilt het competentiegericht vormgeven van het onderwijs op veel vlakken niet van het huidige onderwijs in het vmbo. Geïnterviewde docenten gaven aan dat er tussen competentiegericht onderwijs en het onderwijs van pakweg tien jaar geleden veel overeenkomsten zijn. In de sector Techniek, wordt bijvoorbeeld bij elektrotechniek nog steeds van de deelnemers verwacht dat zij verschillende stroomdraden kunnen herkennen en wanneer ze welke draad moeten gebruiken om deze kennis in de praktijk te brengen in vaardigheidsopdrachten. Een bescheiden voorbeeld dat ook te vertalen is naar andere sectoren en opleidingen. Een aspect waar bij de competentiegericht onderwijs meer nadruk op is komen te liggen, maar waaraan ook tien jaar geleden al werd gewerkt in het onderwijs, is de houding van de leerling. Verondersteld wordt dat een leerling leert samen te werken met anderen of dat ze kunnen uitleggen waarom zij bepaalde stappen hebben genomen zodat een eventuele klant dat ook begrijpt. Hoewel deze aspecten en andere competenties als plannen en organiseren, presenteren en onderzoeken voor de hantering van een competentiegericht onderwijsconcept niet zo expliciet werden benoemd, wil dat

6 nog niet zeggen dat er tien jaar geleden geen aandacht aan werd besteed. Het onderwijs waarin aandacht is voor plannen en organiseren, presenteren, onderzoeken, klantgericht handelen en samenwerken en nu competentiegericht onderwijs heet leidt echter gek genoeg tot weerstand bij verscheidene docenten. Dat terwijl ze dat in hun onderwijs altijd al in zekere mate deden. De lesmethodeanalyse Voor de analyses van de lesmethoden heb ik vier scholen uitgezocht die verschillen naar mate van competentiegericht werken: twee scholen in het samenwerkingsverband die voorop lopen en twee scholen waarbij de ontwikkeling van comptentiegricht werken zich nog in een beginfase bevindt. Voor de analyses is gebruik gemaakt van lesmethoden voor de vakken Engels (Stepping Stones, Wold Wide Engels, Go for it en New Interface) en Nederlands (Op Nieuw Niveau en Nieuw Nederlands) in het kader van het algemeen vormend onderwijs. Voor de beroepsgerichte vakken is voor de sector Economie gekeken naar één methode voor de afdeling Handel en Administratie Link2, een methode die op alle deelnemende scholen in gebruik is. In de sector Zorg en Welzijn zijn katernen van de uitgeverij KOC Nederland geanalyseerd en een methode met de titel Ik zorg er wel voor. Voor de sector Techniek zijn katernen van de uitgevers EPN en de DELTA PRRESS BV aan een analyse onderworpen. Op basis van de uitgevoerde analyses kan worden gesteld dat in de bestudeerde lesmethoden voor het vmbo, zowel in basis- en kaderberoepsgerichte leerwegen als in de theoretische leerweg, aandacht is voor de ontwikkeling van de algemene competenties. Het is echter niet zo dat alle competenties in dezelfde mate in alle lesmethoden aan de orde komen. De competentie presenteren komt zo bijvoorbeeld nauwelijks aan de orde in lesmethoden voor de beroepsgerichte vakken terwijl het bij de algemene vakken Nederlands en deels ook bij Engels op basis van de opdrachten in de lesmethoden nadrukkelijk tot ontwikkeling komt. Omgekeerd geldt echter dat de competentie dienstverlenend vermogen juist in de beroepsgerichte vakken aan bod komt, daar waar het in de algemene vakken ontbreekt. Kijkend naar een algemeen beeld, waarbij een combinatie wordt gemaakt van lesmethoden voor algemeen vormende vakken en beroepsgerichte vakken, kan op basis van de onderzochte lesmethoden worden gesteld dat er evenwichtig aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van de algemene competenties. Deelnemers volgen immers niet alleen algemeen vormende vakken of beroepsgerichte vakken maar een combinatie daarvan. Tussen sectoren en tussen het gebruik van verschillende lesmethoden is echter wel enig verschil in het aanbod van opdrachten voor het ontwikkelen van competenties. Voor de afdeling Handel en Administratie, sector Economie, geldt dat de methode meer is afgestemd op de ontwikkeling van competenties aansluitend bij de verwachtingen uit de maatschappij en het werkveld dan de methoden voor de sectoren Zorg en Welzijn en Techniek worden gebruikt. Dit verschil wordt met name ingegeven door opdrachten in realistische contexten te plaatsen door gebruik te maken van verschillende media wat mogelijk is door de digitale vorm van de methode. Tegenover de methode in

7 de sector Economie zijn er in de sector Techniek methoden geanalyseerd waarin de algemene competenties nauwelijks aan de orde zijn. Door te kijken naar de competentiegerichtheid van de gehanteerde methoden en na te gaan hoe de competentiegerichtheid van eventueel andere voorhandenzijnde methoden kunnen in het vmbo (nog) grotere stappen gezet worden richting het competentiegericht vormgeven van het onderwijs. Bij de analyse is tevens opgevallen dat nieuwere methoden steeds meer opdrachten omvatten waarin aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van competenties. In nieuwere methoden zijn daarnaast steeds vaker opdrachten opgenomen waarin meerdere competenties gecombineerd worden aangeboden. Dat verschil is vooral naar voren gekomen in de vergelijking tussen de methoden Nederlands. De aanschaf van en het in gebruik nemen van nieuwere methoden lijkt te betekenen dat de ontwikkeling van competenties in het vmbo ook steeds vanzelfsprekender wordt. Tot slot is het aan te raden om over de grenzen van de sector te kijken naar de vormgeving en invulling van methoden die worden toegepast in andere sectoren. Vooral een sector als techniek waar de vernieuwingen, ook in het mbo, meer moeite en tijd lijken te kosten dan in andere sectoren kan grote sprongen vooruit maken door ontwikkelingen in andere sectoren te vertalen naar de eigen sector. Tot slot Het competentiegericht vormgeven van het onderwijs is een van de initiatieven om de aansluiting tussen het beroepsonderwijs en de arbeidsmarkt te verbeteren. Het biedt mogelijkheden om de problemen die op inhoudelijk en methodisch gebied de overgang van het vmbo naar het mbo een negatieve beïnvloeden te beperken. Door in het onderwijsconcept van het voortgezet onderwijs al competentiegerichte elementen op te nemen kunnen deze inhoudelijke problemen worden beperkt, hetgeen mogelijk zijn weerslag heeft op het voortijdig schoolverlaten. Voor het slagen van de interventie, het competentiegericht(er) vormgeven van het vmbo, lijkt naast samenwerkingsinitiatieven tussen vmbo s en mbo s grote vooruitgang mogelijk op het vlak van onderwijsmethoden. Het analyseren en vernieuwen van huidige onderwijsmethoden en een afstemming van methoden in het vmbo en het mbo biedt naar mijn inziens vele mogelijkheden voor een stap in de goede richting. Referenties Esch, W., van & Neuvel, J. (2007). De overgang van vmbo naar mbo: van breukvlak naar draagvlak. s- Hertogenbosch: CINOP Expertisecentrum. Esch, W., van & Neuvel, J. (2007a). Stroomlijnen. Onderzoek naar de doorstroom van vmbo naar havo [Elektronische versie]. s Hertogenbosch: CINOP Expertisecentrum.

8 Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Ministerie van OC&W) (2008). De VSV atlas: Voortijdig Schoolverlaten op de kaart. Totaaloverzicht Nederland, schooljaar en Breda: Koninklijke Broese en Peereboom B.V. Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Ministerie van OC&W) (2010). Bijlage VSV-brief 2010 Nieuwe voortijdig schoolverlaters Convenantjaar Voorlopige cijfers. Verkregen op 19 augustus, 2010, van Onderwijsraad (2005). Betere overgangen in het onderwijs. Adviezen voor het verminderen van voortijdige schooluitval en het verkrijgen van een hoger opleidingsniveau in Nederland [Elektronische versie]. Den Haag: Onderwijsraad. Schoonhoven, R., van (2007). Genegen of gelegen: feiten over samenwerking tussen vo en mbo [Elektronische versie]. Amsterdam: Max Goote Kenniscentrum voor beroepsonderwijs en volwasseneneducatie.