Leven met Zout Water. Deelrapport: Zouttolerantie van landbouwgewassen. A.M. van Dam O.A. Clevering W. Voogt Th.G.L. Aendekerk M.P.

Transcriptie

1 Leven met Zout Water Deelrapport: Zouttolerantie van landbouwgewassen A.M. van Dam O.A. Clevering W. Voogt Th.G.L. Aendekerk M.P. van der Maas Praktijkonderzoek augustus 2007 Plant & Omgeving B.V. PPO nr

2 Praktijkonderzoek kunnen 2007 Wageningen, Plant & Praktijkonderzoek Omgeving B.V. is niet Plant aansprakelijk & Omgeving voor B.V. PPO Publicatienr. ontstaan bij 32 gebruik van 00 gegevens uit deze uitgave. eventuele schadelijke gevolgen die Opdrachtgevers: Financiers: Projectnummer: Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 2

3 Adres Tel. Prof. Van Slogterenweg 2, Lisse Praktijkonderzoek Fax 0252 Postbus , 2160 AB Lisse Plant & Omgeving B.V. Internet : infobollen.ppo@wur.nl Natuur. Dit Vrije rapport Universiteit Opdrachtgever is geschreven Amsterdam. was in het Acacia kader van Water het BSIK-programma Faculteit der Aard- Leven en Levenswetenschappen, met Zout Water Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 3

4 1 INLEIDING... pagina 5 Inhoudsopgave ZOUTTOLERANTIE Algemeen... BIJ GELIJKBLIJVENDE ZOUTCONCENTRATIE IN HET WORTELMILIEU 2.3 Schadedrempel Klassering zouttolerantie en schadefunctie EFFECT Groei- Effect VAN van en TIJDELIJKE beregeningsseizoen omgevingsfactoren BLOOTSTELLING op... de zouttolerantie AAN ZOUT IN HET WORTELMILIEU SCHADE EFFECT VAN DOOR ZOUT ZOUT WATER WATER BUITEN OP HET HET BLAD GROEISEIZOEN MAATREGELEN OM aan ZOUTSCHADE het gewas... TE VOORKOMEN OF BEPERKEN DISCUSSIE Maatregelen... in het teeltsysteem Kwaliteit Hiaten in van kennis de gegevens over zouttolerantie CONCLUSIES Van sloot... naar wortelmilieu REFERENTIES BIJLAGE 123 Tabel Omrekeningen Gewassen zouttolerantie waarvan geen EC van naar landbouwgewassen zouttolerantie chloridegehalten bekend en is vice versa Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 4

5 In bodemdaling laag Nederland zal naar verwachting door klimaatverandering, zeespiegelrijzing en 1 zoutgehalte in toekomst het water brakker worden. De frequentie waarmee een bepaald Inleiding Daarnaast wordt overschreden een verschuiving wordt, zal in landgebruik toenemen. daardoor uitbreiding het areaal aan grootschalige akker- en weidebouw verwacht. Het zal economische afnemen. Daarentegen belang zoet verwacht van specialistische teelten in tuinbouw. Deze zijn in het algemeen wordt Hier is beregeningswater dus een knelpunt afhankelijk. te verwachten: het water wordt zilter, terwijl de teelt juist zoet water van wenst. weten Om wanneer kunnen inspelen schade te op verwachten verzilting van is bij land- verschillende en tuinbouwgebieden, gewassen, en is hoe het deze van belang beperkt te Waar voorkomen hiaten kan optreden worden. in De de benodigde hierover beschikbare kennis, worden informatie aanbevelingen is deze gedaan studie geïnventariseerd. hoe hier mee of om In hoofdstuk te gaan. is over de tolerantie 2 van dit van rapport gewassen wordt voor een constante overzicht zoutgehalten gegeven van in de het informatie wortelmilieu, die beschikbaar zoutconcentratie schade die te verwachten waarbij schade is aan de optreedt groei of (de de schadedrempel). kwaliteit bij overschrijding In hoofdstuk van 3 de wordt en de beschreven wortelmilieu. welke effecten 4 behandelt te verwachten de mogelijke zijn bij fluctuatie aan van blad de zoutconcentratie bij beregening met in het zout water. buiten Hoofdstuk het groeiseizoen, 5 gaat over via de indirecte veranderingen schade in aan bodemkwaliteit. landbouwgewassen In hoofdstuk door tijdelijke brak 6 of verzilting komt voldoende aan op de gewassen orde welke te maatregelen voorkomen. getroffen In hoofdstuk kunnen 7 wordt worden geëvalueerd om negatief in hoeverre effect van grondwater informatie voorhanden is om het effect van verzilting van oppervlaktewater optimalisering van de landbouw teeltsystemen kwantificeren, gegeven veranderingen en om aanbevelingen zoutconcentraties te doen voor in water. en Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 5

6 2 Zouttolerantie bij gelijkblijvende zoutconcentratie in het wortelmilieu In tabel 1 (Bijlage 1) is een aantal parameters van gewassen weergegeven die van belang zijn Statistiek) voor de zoutgevoeligheid. In onderstaande paragrafen worden deze besproken. In de tabel Voor zijn alle gewascategorieën weergegeven die in de Landbouwtelling (Centraal Bureau voor de gewasgroepen een aantal voorkomen. categorieën Voor niet zijn alle er gegevens categorieën over is meerdere er informatie gewassen over de (met zoutgevoeligheid. name bij de beschikbaar in de boomkwekerij). Hiervoor zijn gegevens per individueel gewas zeer weergegeven. Hierbij bestaan er gewasgroep ook waarvan geen gegevens zoutminnende zijn. Het gaat hier om algemeen geteelde landbouwgewassen. Informatie over Kempenaer kleine teelten planten van bv. die zoutminnende (mogelijk) geschikt gewassen zijn als is niet opgenomen. wordt Een overzicht gegeven van door De De e.a. (2007). groeiseizoen. gegevens zijn verkregen in onderzoek met een constant zoutgehalte tijdens het hele tijdens Effecten van variatie in het zoutgehalte en in de zouttolerantie van gewassen van hun ontwikkeling worden in hoofdstuk 3 besproken. In het algemeen is de afname van boomkwekerijgewassen gewichtsopbrengst bepalend voor schade. Bij sommige teelten wordt echter de kwaliteit onverkoopbaar het product worden, sterker geschaad is ook dit als het de geval: dan gewichtsopbrengst de door gewichtsopbrengst. visuele schade weinig aan Met beïnvloed het name blad bij wordt. kan een product De zoutgevoeligheid vastgesteld. Hierbij van van wordt gewassen het effect voor te karakteriseren van zout zout in het in het wortelmilieu is water een schadedrempel op verschilt. opbrengst Om de een vastgesteld schadefunctie als door functie van de EC (electrische conductiviteit, in ds per m) of het (in mg Cl per chlorideconcentratie. l) van allee grond- opgeloste of gietwater. ionen. De Daardoor EC wordt kan niet de alleen EC niet door eenduidig het chloridegehalte omgerekend bepaald worden maar in de Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V Algemeen 2.2 Schadedrempel en schadefunctie

7 De optreedt bij schadedrempel (Figuur 1). is De het schadefunctie chloridegehalte geeft of aan de EC hoe waaronder gewasopbrengst geen schade of aan -kwaliteit het gewas De toename schadefunctie van de is chorideconcentratie weergegeven in gewichtsprocenten of de EC. Er wordt van een de lineair opbrengst verband per eenheid verondersteld. afneemt De toename schadedrempels van EC (in en ds schadefuncties per m) of per zijn 100 in mg proeven per l toename vastgesteld van in de relatie chlorideconcentratie. chlorideconcentratie saturated in bodemvocht, gietwater, en bij waterverzadiging van tot EC grond of gevonden relaties paste kunnen (United in States elkaar Salinity omgerekend Laboratory worden, Staff, wanneer 1954; J.D. een Rhoades, aantal 1982). aannames in De een gedaan maar vetgedrukt. ook worden. door concentraties Bijvoorbeeld: van de EC andere wordt opgeloste niet alleen stoffen. bepaald In de door tabel de zijn chlorideconcentratie, Bijlage 2. Berekende waarden zijn normaal gedrukt. De omrekeningen zijn gemeten gegeven waarden in 100% schadefunctie Gewasopbrengst Figuur gewas van toename optreedt) 1. Schadedrempel van en chorideconcentratie schadefunctie (de chlorideconcentratie (afname of van. of de de gewasopbrengst EC waaronder geen of -kwaliteit schade als aan functie het wordt De is Praktijkonderzoek geen gewassen hiervoor rekening zijn aangehouden. ingedeeld in categorieën van zoutgevoeligheid. De indeling van Maas (1985) Plant Het gaat hier om voor zout het wortelmilieu. Er & Omgeving met B.V. gevoeligheid voor water op 7 het blad. 0% Klassering zouttolerantie schadedrempel 1 Chlorideconcentratie of EC 2

8 100% Gewasopbrengst (%) 80% 60% 40% Figuur 2. Zouttolerantieklassen volgens Maas (1985). Om te weten wanneer blootstelling van gewassen aan zout water kan voorkomen, is met weergegeven beregeningsseizoen oppervlaktewater het is. begin beregend Daarnaast en het wordt. is eind weergegeven van het groeiseizoen of een gewas en, niet, indien incidenteel relevant, of het standaard van wateropname De zouttolerantie kan variëren afhankelijk van omgevingsfactoren. Ten eerste is het klimaat De belang, omdat dat de transpiratie en groei bepaald. Naarmate de transpiratie, en dus de temperatuur, zouttolerantie straling door van het en gewassen gewas, luchtvochtigheid, hoger is daardoor is, is het hoger lager moeilijker is. naarmate de Na- transpiratie, en Cl-ionen bepaald buiten te door sluiten. voldoende Ook is de beluchting van de bodem van belang. Het actief buitensluiten van zout door Een wortels kost energie, die verkregen wordt door ademhaling. Er moet voor deze ademhaling voorbeeld gewas Ca kan zuurstof en Na K, makkelijker hoger aanwezig zijn. zijn. buitensluiten Bij de wortels als de concurreren concentraties Na-ionen aan andere met andere ionen, kationen. bij Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 8 20% 0% S gevoelig MS matig gevoelig MT matig tolerant EC (ds per m) 2.4 Groei- en beregeningsseizoen ongeschikt voor gewassen T tolerant 2.5 Effect van omgevingsfactoren op de zouttolerantie

9 het voorspellen Er zijn weinig proefgegevens waarin effecten van tijdelijke verhoging van het zoutgehalte van planten water reageren hoe het wortelmilieu gewassen op verhoogde reageren onderzocht zoutconcentraties op variatie is voor in Nederlandse zoutgehalte bij wortels. landbouwgewassen. wordt De meeste hier besproken gewassen Om hoe te zijn is niet bespreking ontleend aangepast aan hier aan Marschner is beperkt groei onder tot (1986) effecten zeer en zilte Flowers van omstandigheden & Flowers op niet-zoutminnende (2005). (dus zoutminnend ). planten. De informatie De worden Zout water bij de wortels veroorzaakt twee problemen voor planten: ten eerste wordt de name osmotische potentiaal van het bodemvocht verhoogd, waardoor water minder makkelijk kan Na+/Ca2+-verhouding. opgenomen. Ten tweede bevat het bodemvocht potentieel giftige ionen zoals, met watergebrek. Cl-, of ongunstige verhoudingen tussen verschillende ionen, bv een hoge van Het buitensluiten van zout verkleint toxiciteit maar vergroot het gedurende de plant een aan Opname korte de omgeving, periode van zouten worden maar vergemakkelijkt leidt bloot tot gesteld toxiciteit aanpassing en een ionen-onbalans. hoge van zoutconcentratie, de osmotische Als planten potentiaal is worden zouttolerante watergebrek de belangrijkste beperking. Naar verwachting is dit effect gelijk voor voornaamste en zoutgevoelige gewassen. Als planten gedurende langere tijd aan zout planten blootgesteld, hopen probleem. sneller wat ionen Dan meestal op komen dan het tolerante verschillen geval is, planten. hopen in zouttolerantie ionen op, en naar is de voren. toxiciteit Gevoelige het Na Remming van de groei treedt in het algemeen dan ook vooral op door toxiciteit van ionen. Er Daarnaast treedt lange een blootstelling verlaging van aan de zout fotosynthese neemt de op, concentratie door water chlorofyl gebrek per en directe eenheid schade bladoppervlak door Cl-. af. Deze wordt de wortelrespiratie verhoogd, waarschijnlijk door verhoogde uitscheiding van toegeschreven ionen, compartimentalisatie van ionen in cellen of celdelen en reparatie schade aan cellen. op. verhoogde respiratie verklaart ongeveer 25% van groeiremming. De rest wordt Door aan verlaging van de fotosynthese. Ook treedt verlaging van eiwitsynthese voedings-gerelateerde tomaat een verkeerde verhouding tussen de concentraties van verschillende ionen kunnen verhouding en rand Praktijkonderzoek versterkt. bij sla, beide problemen veroorzaakt versterkt door worden. calciumgebrek. Dat treedt Dat bijvoorbeeld wordt een op bij hoge neusrot Na/Ca- bij Plant & Omgeving B.V. 9 3 Effect van tijdelijke blootstelling aan zout in het wortelmilieu

10 De alle aanpassingen die nodig zijn te groeien en overleven in een zoute omgeving zijn voor planten hetzelfde. Het gaat om: morfologie compartimentalisatie van zout-ionen beschermende regulering van de stoffen transpiratie het celvocht (osmolyten osmoprotectants ) controle membraaneigenschappen tolerantie over van verplaatsing hoge Na/K-verhoudingen van ionen (m.n. in buitensluiten het cytoplasma van zout) beperken. - zoutklieren, die zout kunnen uitscheiden. Bij de meeste duurt. Bij Dat deze gewassen wijst strategie er is op het hoopt dat buitensluiten aanvoer zout in van het van zout wortelmilieu zout water de voornaamste schadelijker op toe naarmate wordt strategie naarmate de om blootstelling schade die te Daar langer duurt: buitensluiten van zout wordt dan steeds moeilijker. eerst plant staat tegenover dat bij een plotselinge verhoging van het zoutgehalte een plant zich sterk vertraagd moet te verhogen. aanpassen wordt. Zolang aan Door dat de zulke nieuwe niet aanpassingsproblemen gebeurd omstandigheden, is, treedt water door kan gebrek de een osmotische korte op, zodat blootstelling potentiaal de groei aan tijdelijk in zout In water ook een meer dan evenredig effect hebben op de groei dan continue blootstelling. kunnen hoofdstuk 2 blijken grote verschillen in zouttolerantie tussen gewassen. Binnen een gewas levenscylcus ontwikkeling er ook verschillen zijn tussen cultivars, daarnaast verandert de tolerantie tijdens de tarwe van de plant. Bijvoorbeeld: suikerbieten zijn tijdens het grootste deel van lastig zouttolerant, maar juist gevoelig tijdens de kieming. Bijvoorbeeld bij tomaat, maakt en gerst neemt zouttolerantie juist af na kieming. Zelfs binnen soorten kan het weergegeven zijn het te lastig generaliseren zoutschadedrempels m.b.t. verandering en -functies in tolerantie tijdens tijdens hele de ontwikkeling, ontwikkeling. zoals Dit aspect Er in tabel 1 (Bijlage 1), te vertalen naar schaderelaties bij tijdelijke blootstelling. zoutconcentratie vergelijking zijn dus een aantal redenen waarom gewassen bij tijdelijke blootstelling aan verhoogde zijn meer of minder dan evenredig in hun groei geremd kunnen worden in zoutgehalte bij constante met in bodemvocht. continue blootstelling blootstelling. aan zout Dat te vertalen maakt het naar lastig schaderelaties om schaderelaties bij fluctuatie die vastgesteld van het Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 10

11 kan Gewassen 4 De mate ook aan Schade van kunnen het schade blad niet is schade gerelateerd alleen ontstaan via de wortels, was met maar ook water via het beregend blad zout wordt, opnemen. over het Daarom gewas. door zout de water zoutconcentratie op het in het blad bij bepaald koel en door vochtig het weer en (Maas, de watervoorziening: 1985). er is meer schade bij blad, droog maar en wordt warm mede weer dan De tussen gevoeligheid soorten. De van gevoeligheid gewassen voor wordt schade bepaald aan door het blad bladeigenschappen, door zout water verschilt en is daardoor sterk het sterk gerelateerd aan de zoutgevoeligheid van de wortels. Het gaat om de eigenschappen niet de plant. bladoppervlak, Daarnaast de zijn leeftijd klimaat (hoe en ouder soort zout hoe van gevoeliger), belang. vorm, stand en de positie van aan Opname blijft grote het giften blad van toegediend zout enige via tijd het nat. worden blad Daarom vindt dan alleen kunnen, vele kleine plaats geval giften. als het van blad zout nat beregeningswater, is. Na elke beregeningsgift beter enkele bij Als zijn tomaat, over dan wanneer het gerst gewas en alleen beregend pruim de het wortels wordt, geval aan zijn kan zout (Maas, de totale water 1985). zoutschade blootgesteld bij worden. sommige Dat gewassen kan bijvoorbeeld groter Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 11

12 Wanneer volgende zoutwater gewas. buiten het groeiseizoen in de grond dringt, kan dit effect hebben op het 5 Effect van zout water buiten het groeiseizoen Blootstelling kleigronden. b.v. In aan het zout algemeen kan treedt effect dit hebben effect alleen op de op bodemstructuur na blootstelling van aan zavel- zeer en gedeeltelijk na inundatie opgeladen met zeewater. met éénwaardige Hierbij raakt Na+-ionen, het adsorptiecomplex ten koste van van tweewaardige kleimineralen zout ionen, water, Ca2+ vervolgens en Mg2+. tijdens Daardoor ontzilting worden algehele de kleiplaatjes ionenconcentratie minder sterk in tegen bodemoplossing elkaar gebonden. zakt, Als raken zoals bestrijden hiervan kleiplaatjes wordt door gegeven nog toediening verder los van Clevering van gips elkaar, (3 tot e. waardoor a. 10 (2006). ton per ha). bodem Een uitgebreidere verslempt. Dit beschrijving effect is te Zout hoeveelheid beregeningswater, kan door doorspoeling die daarvoor uit het nodig bodemprofiel is kan geschat verwijderd worden worden als functie door van uitspoeling. de EC De grond bij waterverzadiging de EC van (Brady drainwater & Weil, die 1996). nog acceptabel is, het vochtgehalte van het de Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 12

13 6 Maatregelen om zoutschade te voorkomen of beperken (Flowers, Er zijn meerdere routes mogelijk om gewas aan te passen aan ziltere omstandigheden 2004). Deze worden hier besproken: Cultivarkeuze: Versterk zouttolerantie gebruik de variatie door veredeling genetische zouttolerantie modificatie die al binnen gewassen bestaat: Verhoog opbrengst de kwaliteit door veredeling, dan blijft bij zilte - omstandigheden Maak Ontwikkel hybriden halofyten tussen nog (zoutminnende een soorten aanvaardbaar om de planten) zouttolerantie niveau tot over. landbouwgewassen. van te verbeteren verschillen Voor al deze oplossingsrichtingen geldt dat de kennis beperkt is. Er is vrij weinig bekend over van in zouttolerantie tussen cultivars. Daarbij komt dat er verschillende methoden zijn de om daling zouttolerantie EC of van Cl-gehalte de cumulatieve bij karakteriseren. constante evapotranspiratie zoutconcentratie. In deze studie (verdamping Er gekozen kan echter uit voor gewas ook gekeken schadefunctie en bodem) worden tijdens op naar basis het beter groeiseizoen bij toename van verzilting, of water stress day index (gemiddelde verlaging verschillend van de waterpotentiaal van het blad voor zonsopkomst), waarmee fluctuaties in zoutgehalte Versterken verrekend kunnen worden. Verschillende methoden van karakteriseren kunnen tot nog toe van slecht resultaat de zeer zouttolerantie geven beperkt (Katerji succes door et hybridisatie, gehad. al., 2001). Dat is veredeling te verklaren of doordat genetische zouttolerantie modificatie door heeft stellen. een nader combinatie bepaald aantal van eigenschappen genen. Daarbij tot komt stand dat gebracht het erg lastig wordt, is die om verankerd zouttolerantie liggen goed in een vast niet te geven maar die altijd Het situatie gaat een vertekend uiteindelijk is niet standaardiseren. beeld om de (Flowers, opbrengst 2004). Metingen die in onder een veldsituatie gecontroleerde bereikt omstandigheden kan worden, Die In dat de de Praktijkonderzoek kan enkele verandering hoger gevallen of ook dat gevolgen het gelukt heeft de voor zouttolerantie de productie te onder verhogen zoetwateromstandigheden. door veredeling, blijkt Plant juist & lager Omgeving zijn dan B.V. die in het oorspronkelijke 13 gewas. Een succesvolle route 6.1 Maatregelen aan het gewas

14 trehalose verhoging om via genetische modificatie de zouttolerantie te verhogen is verhoging van de vorming van route verhoogd. in van de de cellen. Een osmotische te Trehalose hoge trehaloseconcentratie potentiaal is een suiker in die cellen. kan kan De werken echter zouttolerantie als ook bescherming toxisch van werken, rijst tegen werd waardoor via deze verhoging planten de niet goed kunnen groeien. Een andere route die onderzocht wordt is verhoging van modificatie weerstand tegen accumulatie van natrium-ionen. Een derde alternatief is mogelijk de Ontwikkeling van excretie van zoutkristallen door de plant (Flowers, 2004). Deze genetische variatie is echter duur en daardoor alleen voor gewassen van groot belang uitvoerbaar. hebben aan als er halofyten van voor halofyten deze die alternatieve beschikbaar tot landbouwgewassen is (Flowers, een 2004). markt zou succesvol Dat is. lijkt echter kunnen alleen zijn, perspectief gegeven de te groeiomstandigheden: In het algemeen geldt dat een de goede gewasgroei bodemstructuur ook in zilte en omstandigheden voldoende voorziening gebaat van is bij nutriënten. goede bladbemesting Doordat onder zilte omstandigheden beschikbaarheid van nutriënten het gewas minder groot kan zijn, kan het soms zinvol zijn extra nutriënten toe te dienen via Na. (Clevering, 2007). Het gaat hierbij dan met name om nutriënten die als kation via de bodemoplossing micronutriënten aanwezig Cu, Mn, Fe zijn, en en Zn daar en de macronutriënten de opname door Mg de wortels Ca. Ca concurreren kan vaak ook met Daarnaast bekalking van grond worden toegediend. bovengrond. Wel moet bij zilt beregeningswater voorkomen worden dat het zout ophoopt in worden. moet schade Er moet door dus natte een ruime omstandigheden, vochtvoorziening met name met beregening op zwaardere worden grond, aangehouden. voorkomen Druppelirrigatie zoutgehalte voornaamste kan toegepast worden om water efficiënt te gebruiken, als water met een laag druppelfertigatie beperkt probleem voorradig is. Vanwege is. Ook biedt kosten dit (1000 een oplossing à 2000 euro als zoutschade per ha) wordt aan het blad het Bij glastuinbouw en alleen pot- in en hoogrenderende containerteelt wordt teelten gebruik ingezet. gemaakt van opslag en recirculatie daardoor van nog regenwater. toe alleen beperkte toepasbaar De waterbehoefte. opslag is van bij water intensieve neemt teelten echter op veel een oppervlak relatief klein beslag, oppervlak, waardoor en een dit tot Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V Maatregelen in het teeltsysteem

15 Ontzilting toepassing toegepast. van beperkt. water, Vanwege Ook door de is middel afvoer hoge kosten van het omgekeerde (rond geproduceerde 1 euro osmose, per concentraat kubieke wordt meter in de een glastuinbouw water) probleem is de (b.v. af en Lier, 2007). Van enzymen In wortelmilieu het buitenland (Yue is e.a., enig 2007). onderzoek De bacteriën gedaan vergemakkelijken met toevoeging van de nutriëntenopname, bacteriën aan het op. Gezien af de waarvan werking in via de de plant nutriëntenhuishouding een tekort kan ontstaan zou bij dit zoutstress, effect mogelijk lossen ook door nutriënten scheiden bemesting verkregen kunnen worden. extra Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 15

16 7 Discussie gegevens De wortels kwaliteit van gegevens in de tabel met zouttoleranties kan sterk verschillen. De proeven zijn het algemeen gebaseerd op proeven waarbij het aanbod van zout aan de de per behandeling op een constant niveau is ingesteld. Voor de meeste zijn onder Nederlandse omstandigheden uitgevoerd. Voor de boomkwekerijgewassen in De volle herkomst vaststelling grond van zijn van de gegevens schadedrempel sommige gebaseerd op fruitgewassen basis op uiteenlopende, van gegevens is niet goed vooral is soms te buitenlandse achterhalen. arbitrair. Ploegman proeven. Meestal (1975) basis van stelt zijn de deze proeven zelfde bij gegevens voorbeeld uitgevoerd zou voor met ook tulp één rond op cultivar mg of Cl een per per beperkt l genomen liter bodemvocht aantal cultivars. worden. vast, Bij maar de meeste op Voor gewassen zijn cultivarverschillen beperkt, maar in de boomkwekerij kunnen aanzienlijke gebruik verschillen tussen cultivars voorkomen (Maas, 1986). aan de een (on)nauwkeurigheid gemaakt eerste verkenning worden van van de de effecten indeling database. van in zouttolerantieklassen. water op de landbouwproductie Dat doet het meest kan recht In omstandigheden Exacte het algemeen gegevens zijn over voor zouttoleranties een gewas. Voor gemeten in relatie een weinig tot gemiddelde, omgevingsfactoren gedetailleerde normale modelbenadering kan dat gedefinieerde voldoende bij zijn. Als echter meer in detail gekeken moet worden hoe gewassen zullen reageren ander verzilting van de omgeving, moet zouttolerantie gemeten zijn een goed onderzoeksprotocol omgeving, en vertaald kunnen worden naar andere omstandigheden (met name zouttolerantie weer, fluctuaties). te bestaan Als deze om gegevens gestandaardiseerde nodig zijn, dient vertaalbare een goed gedefinieerd gegevens over Fluctuaties te verkrijgen. Zoals grond in zoutbelasting en zouttolerantie gewoonlijk in niet hoofdstuk bekend. Praktijkonderzoek wel. Een 3 Onder besproken is, zijn de effecten van fluctuaties in het zoutgehalte van de Plant eerste veldomstandigheden varieert het zoutgehalte in het wortelmilieu & Omgeving benadering B.V. kan zijn aan te nemen 16 dat de dagelijkse groeiremming 7.1 Kwaliteit van de gegevens 7.2 Hiaten in kennis over zouttolerantie

17 door groeiseizoen variatie hoge zoutgehalten het bodemvocht evenredig is aan de totale groeiremming over het minder die in proeven vastgesteld. Daarbij wordt geen rekening gehouden met niet genoeg schade in zouttolerantie kennis door voorhanden wisselende in ontwikkeling omstandigheden, deze verfijning van het vergeleken in gewas, modellering en met ook een van niet constante zouteffecten met meer situatie. of aan juist te Er is omstandigheden. brengen. Dit knelpunt kan worden opgelost door veel meer kennis ontwikkelen in het van verloop belang. van Alleen zout tolerantie Hiervoor hiermee is tijdens kan inzicht een de vrij te ontwikkeling verkrijgen algemeen, meer dekkend en reacties in de beeld mechanismen van verkregen planten op van worden. variatie zouttolerantie in meeste Zouttolerantie van het blad beregend De zouttolerantie bij blootstelling van het blad aan beregeningswater of zilte wind is voor de blad, gewassen niet bekend. Ook onder verziltende omstandigheden zullen veel gewassen zoutgevoeligheid worden. Het is dit moment niet goed modelleren welke schade direct aan het bekend en daardoor van aan het de opbrengst, blad vergelijkbaar veroorzaakt is met wordt. die van Een eerste wortels, aanname maar er kan zijn zijn gevallen dat de Gewassen waarbij dit niet het geval is. Voor het waarvan geen zouttolerantie bekend is per een aantal gewascategorieën zijn er geen gegevens voorhanden. In het algemeen gaat de om gewassen met een beperkt areaal, maar soms wel met een hoge economische waarde gewassen. zouttolerantie oppervlakte-eenheid. van deze Deze gewassen gewassen geschat zijn genoemd worden door in Bijlage te vergelijken 3. Als eerste met verwante benadering kan Conclusie Een kennis gemaakt model m.b.t. tot effecten van verzilting op landbouwkundige productie zal bij de huidige zouttolerantieklassen, noodzakelijkerwijs worden. In een eerste nogal benadering globaal van kan aard uitgegaan zijn, en er worden moeten van een aantal aannamen noodzakelijk specificatie zijn is. al snel waarin meer gegevens de gewassen nodig, in tabel waarvoor 1 (Bijlage een aanzienlijke 1) ingedeeld onderzoeksinspanning zijn. Bij verdere beregeningswater Door Hieruit Clevering bleek dat en het het anderen chloridegehalte zoutgehalte (2006), in is met in het het een bodemvocht modelsimulatie beïnvloed niet zoveel onderzocht voor hoger teelt hoe was zout van dan aardappel. in Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V Van sloot naar wortelmilieu

18 beregingswater zouden mogelijk bij dezelfde normering als schadedrempels met vuistregels van oppervlaktewaterkwaliteit als berekend voor bodemvocht kan worden moeten (als in behoeve Bijlage worden 2). van gehanteerd. Op beregening basis hiervan geïnfiltreerd Bij uitgevoerd infiltratie op via slootwater twee de drains, percelen en in bodemvocht plaats op duinzandgrond, van beregening, de wortelzone beteeld blijkt met de variëren. verhouding tulpen, Er de is van een kop concentraties monitoring van Noord-in Holland één chloridegehalte van (Ploegman, percelen in het 1975). vond bodemvocht daarnaast Hierbij werd in zoute de zout wortelzone kwel oppervlaktewater plaats. (20-30 Er werd cm geïnfiltreerd vastgesteld diepte) gemiddeld dat via het de drains. lager was Op dan bodemvocht dat het boven grondwater, drains en een gemiddeld hogere lager chloridegehalte dan in het dan slootwater. dat tussen Hierbij de drains had het grondwater drainafstand en van bodemvocht. 6 m). Er is uit Op de het gegevens perceel geen zonder vast zoute verband kwel af waren te leiden concentraties tussen slootwater, (bij een bodemvocht juni) tot 1.11 maal zo hoog als die in het slootwater op dezelfde meetdatum in het (mei Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 18

19 Van blootstelling beperkt, de meeste gewassen landbouwtelling enige gegevens voorhanden, bij continue gegevens aan zout bodemvocht/gietwater. De nauwkeurigheid van de gegevens is tijdelijke cijfers uit verschillende bronnen kunnen van elkaar verschillen. Er zijn geen indeling in effect bij zouttolerantieklassen fluctuerende lastig voorspelbaar. zoutgehalten; aan Daarom te houden wel lijkt inzicht bij het modelstudies, dat het zouttolerantie meest werkbaar in plaats complex een van grove is, dus Er specifieke schadedrempels en schadefuncties. Zoutgevoeligheid is nauwelijks inzicht van het in kwantitatieve blad van een effecten gewas kan van afwijken zout op van het de blad. gevoeligheid voor Het zout effect in het van wortelmilieu. inundatie met licht verzilt water buiten het groeiseizoen is beperkt. De Soms doorspoelen van de grond met zoet water nodig. bodemvocht Daardoor aannamen wordt naar die gemaakt schadedrempels worden m.b.t. voor bij de giet- gietwater omrekening of beregeningswater de van open schadedrempels grond lager zijn geschat zeer m.b.t. rigide. dan Er volgens zijn oplossingsrichtingen een modelstudie en voor een monitoring teelt in verziltende nodig lijkt landbouwgrond. zijn. Ten eerste is zouttolerantie. selectie van zouttolerante cultivars gewassen een mogelijkheid. Veredeling en ruime genetische modificatie is echter lastig, vanwege complexe fysiologie van zoet Daarnaast zijn aanpassingen het teeltsysteem mogelijk. Door een effecten water, watervoorziening opslag en recirculatie (voorkomen van van regenwater zoutophoping), en ontzilting gerichte van druppelirrigatie water kunnen met rendabel van zout beperkt worden. Deze technieken (met name de laatste drie) wortelmilieu kunnen wel zijn. vrij Daarnaast kostbaar is zijn, toevoeging waardoor van ze alleen specifieke voor bacteriestammen hoogsalderende teelten aan het Deze een oplossingsrichting. Hiermee op studie levert een globaal beeld van de zouttolerantie van landbouwgewassen. inzicht kunnen globale berekeningen gemaakt worden van het effect van verzilting worden productie in verkregen. zouttolerantie in de landbouw. van de gewassen Om een exacter en het gedrag beeld te van krijgen zout water dient veel in de meer grond te Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V Conclusies

20 Proefstation Th.G.L., voor de Boomkwekerij, Onderzoek naar Rapport de zouttolerantie nr. 8, Boskoop. van 10 boomteeltgewassen. Aendekerk, containerteelt., voor van Pot- en Vollegrondsteelt. Th.G.L., Boomteelt Boomteelt Adviesbasis Praktijkonderzoek, Praktijkonderzoek, voor bemesting Boskoop. Boskoop. van boomkwekerijgewassen. Brady, Ayers, Paper R.S., 29 Westcot, Rev. 1., FAO D.W., Rome Water quality for agriculture. FAO Irrigation and drainage Clevering, Hall N.C. International, O.A., & R.R. Van Weil, Bakel, Inc, New P.J.T. The Jersey. & nature J.G. Kroes, and properties Opbrengstdervingen of soils. Eleventh landbouw. edition. Prentice- Simulatie Wolf opbrengst M. van & der W.A. van Elst, Brandenburg. consumptieaardappel. B. Pronk, Transitie Rijk, O.A. en In: Clevering, toekomst Stuyt, L.C.P.M., A.J.G. van Deltalandbouw; Dekking, P.J.T. van M.P.J. Bakel, indicatoren van J.G. Kroes, Voort, voor E J. M. Bos, de de Clevering, ontwikkeling Rapport van land- tuinbouw de Zuidwestelijke van Nederland. Alterra Droogteschade O.A. 1132, Wageningen. Scenariostudie rendement beregenen. Zuidwestelijke PPO rapport Delta III:, in Opbrengstdervingen voorbereiding. landbouw. Katerji, N, J.W. van Hoorn, A. Hamdy & M. Mastrorilli, Salt tolerance of crops according to Agricultural three classification Water Salt tolerance Management models of and Plants. 47, examination p. Applied 1-8. Agricultural of some hypothesis Research about 1, p salt tolerance. Marschner, Maas, Irrigation E.V., & H., and Hoffman, Drainage Mineral G.J., Div., nutrition ASCE Crop 103 of salt higher (IR2), tolerance plants. - current Academic assessment. Press, London. Journal of Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V Referenties De Kempenaer, J.G., W.A. Brandenburg & L.J.W. Van Hoof, Het zout en de pap. Een verkenning bij marktexperts naar langeretermijnmogelijkheden voor zilte landbouw. Innovatienetwerk, Utrecht. Flowers, T.J., Improving crop salt tolerance. Journal of Experimental Botany 55, p Flowers, T.J. & Flowers, S.A., 2005.Why does salinity pose such a difficult problem for plant breeders? Agricultural Water management 78, p Huinink, J.T.M.,1986. Waterkwaliteit en landbouwproductie. Ad Fundum 4, p Ploegman, C., De invloed van zout beregeningswater bij de gladiool c.v. Peter Pears. Nota 68, Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen. Ploegman, C., Invloed van de infiltratie met chloridehoudend oppervlaktewater op het chloridegehalte in het bodemvocht en de productie bij tulpen. Nota 881 Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen. Ploegman, C., Waterkwaliteit en bloembollenteelt. Nota 954, Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen.

21 Ploegman, C. & J. Boontjes, Invloed van de zoutconcentratie van het bodemwater op de productie van drie lelie cultivars. Nota 1248, Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding, Wageningen. Rhoades, J.D., Soluble salts. In: Methods of soil analysis Part 2. Chemical and microbiological under properties. Second Edition. Page, A.L., Miller, R.H. & Keeney, D.R. Agronomy Series Nr 9 (Part 2), American Society of Agronomy, Inc., Soil Science Society of America, Inc., Madison, Wisconsin Voogt, W Studies on the salt tolerance of some flower crops grown USA. Roest, Agricultural glass. Plant and soil, 74, p C.W.J., Bakel, P.J.T. & Smit, A.A.M.F.R., Actualisering van de zouttolerantie van land-en tuinbouwgewassen ten behoeve van de berekening van de zoutschade in Nederland met het RIZAinstrumentarium. Sonneveld, The salt tolerance of greenhouse crops, Netherlands journal of C. science & Van 36, p Alterra, der Burg, Wageningen. in Tanji, soilless K.K. & culture. N.C. Kielen, Netherlands Agricultural A.A.M. journal, of Agricultural Drainage Sodium Water chloride science Management 39, salinity p in fruit in Arid vegetable and Semi-Arid crops United Areas. United States FAO Nations, Salinity irrigation Rome. Laboratory drainage Staff, paper nr Diagnosis 61, Food and and improvement Agriculture Organisation of saline and of alkali the Van Washington soils. Lier, U.S. A., Department D.C. Omgekeerde of Agriculture osmose Handbook wordt aan 60. banden U.S. Government gelegd. De Boomkwekerij Printing Office, Verlinden, 31-32, p. G., Valorisatie van resteffluenten afkomstig van de mestverwerking, 20, nr Yue, Deelrapport effect H., M. of W. Rs-5 Mo, 1: on Literatuurstudie. C. cotton. Li, Y. Zheng Plant and & Bodemkundige H. Soil Li, , p. The Dienst salt stress van België, relief and Heverlee. growth promotion Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 21

22 hoofdstuk landbouwgewassen In de tabel op de volgende gegeven. bladzijden Een uitgebreide zijn parameters beschrijving voor van de zouttolerantie de tabel is gegeven van in 2. In de kolommen is weergegeven: subcategorie groen: eerste kolom: categorie in de landbouwtelling (CBS), tweede kolom eventuele In (bv rode bes in de categorie kleinfruit). Cl lichtblauw: schadedrempel en schadefunctie m.b.t. gietwater, m.b.t. chlorideconcentratie mg In donkerblauw: per liter en EC schadedrempel in ds (deci-siemens) en schadefunctie per meter. m.b.t. het verzadigingsextract, m.b.t. In chlorideconcentratie mg Cl per liter en EC in ds (deci-siemens) per meter. mg grijs: schadedrempel en schadefunctie m.b.t. het bodemvocht, m.b.t. chlorideconcentratie Cl per liter en EC in ds (deci-siemens) per meter. groen: oranje: het De zoutgevoeligheidscategorie begin eind van het groeiseizoen. volgens Gegeven Maas en Hoffman, zijn weeknummers (1-52). weeknummers. In geel: Het vóórkomen van beregening en het begin en eind van het beregeningsseizoen in In Vetgedrukte wit: de bron van de gegevens m.b.t. zouttolerantie van het gewas. afgeleid. gegevens zijn de gemeten data uit de bron, de overige gegevens zijn hier van Als er meerdere bronnen zijn voor een gewas, zijn die op aparte regels weergegeven. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 22 Bijlage 1 Tabel zouttolerantie van landbouwgewassen

23 Rekenvoorbeeld: Bij gemeten bodemvocht. akkerbouw voor chloride (tabel in pagina het gietwater 1) is voor (=beregeningswater) pootaardappels op en zand voor of chloride veen de in tolerantie schadefunctie De schadedrempel voor zout is 202 mg /l, het gietwater van 800 is mg Cl/l % per is mg opbrengstderving Cl/l boven schadedrempel. dan: Bij een Cl-concentratie de in het De opbrengst ( ) van wintertarwe mg /l* % is dan bij per gietwater mg Cl / l met = * mg % Cl per = liter % %. opbrengst bij chloridegehalten in gietwater lager dan de schadedrempel. van de De het Cl/l schadedrempel gietwater. boven schadedrempel. Hier is in ligt schadedrempel voor Hieruit het chloridegehalte uit 756 berekend mg Cl in dat /l, het en de bodemvocht schadedrempel schadefunctie hoger in is EC-eenheden dan voor % per dat mg in Daarmee ds/m is is de pootaardappel schadefunctie op 4.8% veen per of ds/m zand een toename matig van gevoelig EC gewas boven (MS schadedrempel. = Moderately 4.3 Sensitive), week van week 22 (begin 18 zoals (begin juni) uit mei) tot grafiek week tot week 31 in figuur (eind 36 (begin juli). 2 hoofdstuk september) twee en wordt is af te standaard lezen. Pootaardappel beregend van groeit Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 23

24 Tabel 1 pagina1 Tabel bijlage 1 pagina 1 Gietwater Verzadigingsextract/saturated paste Bodemvocht mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) gewas(groep) landbouwtelling evt. Subcategorie OPEN GROND grasland MT jaarrond jaarrond ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a AKKERBOUW wintertarwe T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zomertarwe T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zomertarwe Huinink, 1986 wintergerst T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zomergerst T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zomergerst Huinink, 1986 rogge neen haver T neen triticale T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a groene erwten en schokkers MS neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a erwten (groen te oogsten) MS neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a erwten (groen te oogsten) Huinink, 1986 kapucijners neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a bruine bonen neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a veldbonen neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a poot- en plantuien S neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zaaiuien S neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a zilveruien S incidenteel voor rooien Tanji & Kielen 2002, Roest e.a overige akkebouwgewassen GROENTEN EN AARDBEIEN open grond aardbeien S ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a aardbeien Huinink, 1986 andijvie MT ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a andijvie Huinink, 1986 asperges, productie MT ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a asperges, geen ja augurken ja bewaarkool MS incidenteel Tanji & Kielen 2002, Roest e.a bloemkool Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. MS ja 9 36 Tanji & Kielen 2002, Roest e.a broccoli MS ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a sluitkool MS ja, bij uitplanten + incidenteel knolselderij MS ja, bij uitplanten + incidenteel 19 Tanji & Kielen 2002, Roest e.a knolselderij Huinink, 1986 kroten MT ja, alleen geplante boskroot Tanji & Kielen 2002, Roest e.a sla MS ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a graszaad neen koolzaad T neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a karwij neen blauwmaanzaad neen vlas MS neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a pootaardappelen (zand of veen) MS standaard tegen schurft Tanji & Kielen 2002, Roest e.a pootaardappelen (klei) MS standaard tegen schurft Tanji & Kielen 2002, Roest e.a consumptieaardappelen (zand of veen) MS standaard tegen schurft Tanji & Kielen 2002, Roest e.a consumptieaardappelen (klei) MS standaard tegen schurft Tanji & Kielen 2002, Roest e.a vroege aardappels MS standaard tegen schurft Tanji & Kielen 2002, Roest e.a vroege aardappels Huinink, 1986 suikerbieten MT neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a suikerbieten Huinink, 1986 voederbieten MT neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a luzerne neen snijmais MS incidenteel droogte bij bloei Tanji & Kielen 2002, Roest e.a. 2003, pers. med. J. Groten korrelmais MS incidenteel droogte bij bloei Tanji & Kielen 2002, Roest e.a. 2003, pers. med. J. Groten corn-cob-mix incidenteel droogte bij bloei Tanji & Kielen 2002, Roest e.a. 2003, pers. med. J. Groten cichorei tolerant incidenteel bij droogte Bergmann, 1992 hennep neen Categorie zoutgevoeligheid begin groeiseizoen eind groeiseizoen komt beregening met oppervlaktewater voor? begin beregeningsseizoen eind beregeningsseizoen bron

25 Tabel 1 pagina 2 Tabel bijlage 1 pagina 2 Gietwater Verzadigingsextract/saturated paste Bodemvocht mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) gewas(groep) landbouwtelling evt. Subcategorie sla Huinink, 1986 prei schorseneren incidenteel bij opkomst spinazie MS ja Tanji & Kielen 2002, Roest e.a spinazie Huinink, 1986 spruitkool MS ja, bij uitplanten + incidenteel Tanji & Kielen 2002, Roest e.a stambonen S incidenteel Tanji & Kielen 2002, Roest e.a stokbonen incidenteel tuinbonen MS neen Tanji & Kielen 2002, Roest e.a was- en bospeen S ja, bij droogte tot opkomst Tanji & Kielen 2002, Roest e.a winterpeen S incidenteel tot opkomst Tanji & Kielen 2002, Roest e.a winterpeen Huinink, 1986 prei ja, bij planten en incidenteel Huinink, 1986 witlofwortel MS ja, bij droogte tot opkomst Tanji & Kielen 2002, Roest e.a witlofwortel Huinink, 1986 overige groenten FRUIT appelen, voorafgaand seizoen S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO appelen, oude aanplant S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO peren, voorafgaand seizoen S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO peren, oude aanplant S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO overige pit- en steenvruchten zoete kers S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra overige pit- en steenvruchten pruim S/MS ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO kleinfruit rode bes S ja Boesveld/DLV; Alterra kleinfruit blauwe bes S ja Boesveld/DLV; Alterra kleinfruit framboos S ja Boesveld/DLV; Alterra; FAO kleinfruit braam S ja Boesveld/DLV; Alterra zwarte bessen en zure kersen zure kers S ja Boesveld/DLV; Bodemk Dienst België; Alterra; FAO zwarte bessen en zure kersen zwarte bes S ja Boesveld/DLV; Alterra; FAO TUINBOUWZADEN groentezaden bloemzaden BLOEMKWEKERIJGEWASSEN droogbloemen overige bloemkwekerijgewassen BOOMKWEKERIJGEWASSEN bos- en haagplantsoen Abelia MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Acacia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Acer MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Aesculus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Albizia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Alnus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Amelanchier MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Aralia MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Betula soorten MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Betula nigra MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Betula pendula MS ja Aendekerk, 2000 laan- Praktijkonderzoek en parkbomen Caragana Plant & Omgeving B.V MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Carpinus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Castanea soorten MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Castanea crenata MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Catalpa S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Cercidiphyllum MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Corylus S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Crataegus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Davidia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Eucalyptus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Fagus MS ja Aendekerk, 2000 Categorie zoutgevoeligheid begin groeiseizoen eind groeiseizoen komt beregening met oppervlaktewater voor? begin beregeningsseizoen eind beregeningsseizoen bron

26 Tabel 1 pagina 3 Tabel bijlage 1 pagina 3 Gietwater Verzadigingsextract/saturated paste Bodemvocht mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) mg Cl per l EC (ds/m) gewas(groep) landbouwtelling evt. Subcategorie laan- en parkbomen Fraxinus soorten MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Fraxinus pensylvanica MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Ginkgo MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Gleditsia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Juglans MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Laburnum MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Liquidambar MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Magnolia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Malus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Morus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Myrtus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Parrotia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Paulownia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Platanus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Populus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus amygdalus S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus avium S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus lusitanica S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus ceracifera S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus tenella S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Prunus triloba S ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Pyrus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Quercus cerris MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Quercus palustris MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Quercus robur MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Quercus rubra MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Rhus MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Robinia MS ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Rubus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Salix soorten MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Salix capria, MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Salix cineria MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Sambucus MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Sorbus soorten MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Tilia MT ja Aendekerk, 2000 laan- en parkbomen Ulmus MS ja Aendekerk, 2000 vruchtbomen Aendekerk, 2000 rozenstruiken Aendekerk, 2000 sierconiferen Abies soorten MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Abies mariesii MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Actinidia MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Araucaria MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cedrus atlantica MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cedrus libani MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cedrus deodora MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cephalotaxus MS ja Aendekerk, 2000 Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V. 26 sierconiferen Chamaecyparis laws MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Chamaecyparis nootk MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cryptomeria MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cupressocyparis MT ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Cupressus MS ja Aendekerk, 2000 sierconiferen Juniperus media MT ja Aendekerk, 2000 sierconiferen sierconiferen Juniperus squamata Juniperus virginiana Categorie zoutgevoeligheid begin groeiseizoen eind groeiseizoen komt beregening met oppervlaktewater voor? begin beregeningsseizoen eind beregeningsseizoen MT ja Aendekerk, MT ja Aendekerk, 2000 bron