Hinder door geluid van windturbines

Transcriptie

1 TNO-rapprt 2008-D-R1051/B Dsis-effectrelaties p basis van Nederlandse en Zweedse gegevens Milieu en Leefmgeving Van Murik Brekmanweg 6 Pstbus AA Delft T F inf-beno@tn.nl Datum ktber 2008 Auteur(s) Sabine A. Janssen Henk Vs Arn R. Eisses Met dank aan Frits van den Berg en Eja Pedersen vr hun waardevlle advies en het beschikbaar stellen van hun nderzeksgegevens Opdrachtgever Ministerie van VROM Prjectnummer Titel Aantal pagina's 29 (incl. bijlagen) Aantal bijlagen 4 Alle rechten vrbehuden. Niets uit dit rapprt mag wrden vermenigvuldigd en/f penbaar gemaakt dr middel van druk, ftkpie, micrfilm f p welke andere wijze dan k, znder vrafgaande schriftelijke testemming van TNO. Indien dit rapprt in pdracht werd uitgebracht, wrdt vr de rechten en verplichtingen van pdrachtgever en pdrachtnemer verwezen naar de Algemene Vrwaarden vr nderzekspdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen geslten vereenkmst. Het ter inzage geven van het TNO-rapprt aan direct belanghebbenden is tegestaan TNO

2

3 3 / 29 Inhudspgave 1 Inleiding Stand van zaken Delstelling van het prject Methde Onderzekspzet en steekpreftrekking Geluidmaten Vragenlijst Statistisch mdel Resultaten Omgevings- en respndentkenmerken Hinder Invled van studie, persnskenmerken en mgevingskenmerken p hinder Dsis-effectrelaties vr hinder binnenshuis en buitenshuis Slaapverstring dr windturbines Discussie Referenties Bijlage(n) A Omrekening naar geluidbelastingen L den en L night B Vergelijking tussen de drie studies C Verwachte percentages (ernstig) gehinderden D Vergelijking met verkeers- en industriegeluid

4 4 / 29 1 Inleiding Wereldwijd leiden de beperkte vrraad fssiele brandstffen en de antrpgene uitstt van breikasgassen tt grte zrgen. Mede daardr is er steeds meer belangstelling vr duurzame, milieuvriendelijke alternatieven vr het pwekken van elektriciteit. Het huidige kabinet streeft ernaar in % van de Nederlandse elektriciteitsbehefte dr duurzame brnnen te leveren, waarvan bijna de helft vlgens Eurpese delstelling al in 2010 zal meten zijn bereikt. Om deze delstelling te halen zal het aandeel duurzame elektriciteit, met name afkmstig uit windenergie, de kmende jaren meten blijven tenemen, en zal er een aanzienlijk aantal windturbines meten wrden bijgebuwd. Uit nderzek blijkt echter dat mwnenden het geluid dat dr windturbines geprduceerd wrdt als hinderlijk ervaren (Pedersen, 2007; van den Berg, 2008). Ondanks eerdere bevindingen bestaat er nzekerheid rndm de dsis-effectrelatie vr windturbinegeluid, mede drdat de eerdere bltstellingsbepaling aan windturbinegeluid niet direct met internatinale standaarden, zals bij belasting dr verkeersgeluid, vereenkmt. Om het welzijn van burgers te beschermen met, bij een tenemende inzet van windturbines, een betere handhaving van de geluidprductie dr windturbines mgelijk zijn. Dr windturbines niet langer nder het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer te laten vallen, maar als nderdeel van de infrastructuur te beschuwen, is een betere handhaving mgelijk. Vr het drveren van een dergelijke verandering is vldende wetenschappelijke nderbuwing ndig. In het nderhavige rapprt wrdt dr TNO in pdracht van het Ministerie van Vlkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu de relatie tussen de bltstelling aan geluid dr windturbines en verwachte percentages (ernstige) hinder vastgesteld p basis van bestaande gegevens verzameld in Zweden en Nederland.

5 5 / 29 2 Stand van zaken Uit nderzek naar effecten van windturbines p mwnenden uitgeverd in Zweden en Nederland blijkt dat een deel van de mwnenden het geluid dat dr windturbines wrdt geprduceerd als hinderlijk ervaart (Pedersen, 2007; van den Berg, 2008). Hierbij wrdt het geluid van de rtrbladen het hinderlijkst gevnden, maar k het veranderde uitzicht en het waarnemen van de beweging van de rtrbladen wrdt vaak als hinderlijke factr benemd. Visuele factren (bv. het kunnen zien van één f meer windturbines vanuit huis) en mgevingsfactren (bv. wnen in landelijk versus bebuwd gebied) kunnen de hinder dr windturbinegeluid beïnvleden (Pedersen & Larsman, 2008). Geluidhinder dr windturbines kmt vaker vr wanneer de windturbine zichtbaar is dan wanneer deze niet zichtbaar is vanuit de wning, en wanneer men van rdeel is dat het landschap in negatieve zin beïnvled wrdt dr een f meerdere windturbines. Het effect van urbanisatiegraad is niet eenduidig: in Zweden werd de hgste hinder gevnden in landelijke gebieden, terwijl in Nederland in de landelijke gebieden juist minder geluidhinder dr windturbines werd gerapprteerd dan in een bebuwde mgeving. Verder bleken mensen in Nederland die ecnmisch prfijt hebben van windturbines vrijwel geen geluidhinder hiervan te rapprteren, ndanks gemiddeld hgere geluidbelastingen. Naast hinder lijkt het geluid van windturbines bij de hgere geluidbltstellingen k verstring van de slaap tt gevlg te hebben (Pedersen, 2007; van den Berg e.a., 2008). Bvendien rapprteren respndenten die geluidhinder zeggen te ndervinden van windturbines meer symptmen van stress, velen zij zich minder uitgerust in de chtend en berdelen zij hun leefmgeving als minder geschikt m tt rust te kmen en p krachten te kmen (Pedersen & Perssn Waye, 2007; Pedersen & Perssn Waye, 2008).

6 6 / 29 3 Delstelling van het prject Er zijn aanwijzingen dat de verwachte hinder dr windturbinegeluid bij een bepaalde geluidbelasting hger ligt dan vr verkeersgeluid (Pedersen & Perssn Waye, 2004; van den Berg e.a., 2008). Mgelijke redenen vr de relatief hge hinder die gevnden wrdt bij de ver het algemeen lagere geluidniveaus van windturbines zijn kenmerken van het geluid (zwiepend, fluitend, bnkend) en de niet afnemende geluidbltstellingen in de verigens stillere nachtperide. Echter, de tt nu te gerapprteerde dsis-effectrelaties vr hinder van windturbinegeluid zijn niet direct vergelijkbaar met eerder bepaalde dsis-effectrelaties vr hinder van verkeersgeluid (Miedema & Vs, 1998; Miedema & Oudshrn, 2001) f industriegeluid (Miedema & Vs, 2004). Ten eerste is dr Pedersen & Perssn Waye (2004) niet gerekend met een internatinale standaardmaat vr de geluidbltstelling (L den f L dn ). Ten tweede is vr het bepalen van het percentage (ernstige) hinder dr geluid van windturbines de gerapprteerde hinder buitenshuis gebruikt, terwijl dsis-effectrelaties vr hinder uit andere brnnen bepaald zijn p basis van studies waarin meestal niet duidelijk gespecificeerd was f het m hinder binnen- f buitenshuis ging. Bvendien verschillen de methdes die gebruikt zijn vr het bepalen van de relatie. Hiernder wrdt p basis van de eerder verzamelde gegevens in Zweden en Nederland de relatie bepaald tussen de bltstellingsmaat L den en de hinder (zwel binnen- als buitenshuis) dr windturbines met behulp van dezelfde methde als eerder gebruikt vr het pstellen van hinderrelaties vr verkeersgeluid en industriegeluid. Daarnaast wrdt de relatie nderzcht tussen windturbinegeluid uitgedrukt in L night en gerapprteerde verstring van de slaap. Vervlgens wrdt een vergelijking gemaakt met de bestaande dsis-effectrelaties vr verkeersgeluid en industriegeluid.

7 7 / 29 4 Methde 4.1 Onderzekspzet en steekpreftrekking De gebruikte gegevens zijn afkmstig van nderzek uitgeverd in Zweden (2000, 2005) en in Nederland (2007). Het Zweedse nderzek uit 2000 bestnd uit een crss-sectinele steekpref van respndenten, die bltgesteld waren aan verschillende geluidsniveaus dr windturbines. Het nderzek werd uitgeverd in de zmer in een grtendeels vr landbuw gebruikt vlak landschap in het zuiden van het land. Van de 513 uitgestuurde vragenlijsten werden 351 (68%) bruikbare vragenlijsten retur ntvangen. Het Zweedse nderzek uit 2005 was eveneens een crsssectinele steekpref, maar werd uitgeverd in gebieden met verschillend terrein (vlak f cmplex) en urbanisatiegraad (landelijk f (vr)stedelijk). In de zmer van 2005 werden de vragenlijsten verstuurd naar 1309 respndenten, waarna 754 (58%) bruikbare vragenlijsten retur werden ntvangen. De Nederlandse studie werd uitgeverd in De nderzeksgrep bestnd uit een gestratificeerde steekpref van de Nederlandse ppulatie van persnen die binnen een straal van 2,5 kilmeter van een windturbine wnen. De stratificatiecriteria waren: 1. Bltstellingsgrep: 25-30, 30-35, 35-40, (immissie geluidsniveau dr windturbines in db(a), zie nder geluidmaten), en 2. Omgeving: A. rustig landelijk, B landelijk met een hfdweg, C bebuwde mgeving. In elk van de 4x3=12 cellen werd gestreefd naar een minimale respns van 50 respndenten bij een respns van tenminste 30%. Het meetinstrument bestnd uit een schriftelijke vragenlijst, gebaseerd p de in de Zweedse studies gebruikte vragenlijst, die per pst werd tegestuurd in de tweede helft van april Om het respnspercentage te verhgen ntvingen de respndenten een cadeaubn. Van de ttaal aangeschreven respndenten (1948) werden 725 (37%) bruikbare enquêtefrmulieren terug ntvangen. In een nn-respns analyse werd geen verschil in hinder dr geluid van windturbines gevnden tussen respndenten en nnrespndenten. 4.2 Geluidmaten De dsismaat L den vr geluidsbelasting is bepaald vlgens de definitie uit de EU-Richtlijn Omgevingslawaai (ISO, 2002). L den wrdt gedefinieerd in termen van L Aeq (A-gewgen equivalent geluidniveau) gedurende de dagperide (d), de avndperide (e) en de nachtperide (n), en vrziet in een straffactr van 5 db(a) vr geluid in de avnd en een straffactr van 10 db(a) vr geluid in de nacht: L den = 10 lg((12/24) 10 LD/10 + (4/24) 10 (LE + 5)/10 + (8/24) 10 (LN + 10)/10 ). In deze frmule zijn L d, L e and L n lange termijn L Aeq s zals gedefinieerd dr ISO (2002) vr respectievelijk de dagperide (7:00-19:00), de avndperide (19:00-23:00) en de nachtperide (23:00-7:00). De geluidbelasting L den is berekend p basis van het in de eerdere studies (zie Pedersen, 2007; van den Berg e.a., 2008) vr elk respndentadres (buiten) bepaalde immissieniveau (in A-gewgen sund pwer levels) van de dichtstbijzijnde windturbine. Dit immissieniveau was gebaseerd p windsnelheden van 8 m/s p 10 meter hgte in een neutrale atmsfeer, met de windrichting in de richting van de respndent, vlgens de richtlijnen van de Swedish Envirnmental Prtectin Agency (2001). Hierp is een crrectie van +4,7 db(a) tegepast, dr van den Berg (2008) berekend als het gemiddelde verschil tussen L den en het immissieniveau bij 8 m/s windsnelheid, uitgaande van drie verschillende typen windturbines, drie ashgten en twee lcaties (aan de kust en landinwaarts). In principe is de crrectie afhankelijk

8 8 / 29 van de windsnelheidsverdeling p een specifieke lcatie, het type windturbine en de ashgte. Ter vergelijking heeft TNO vr de Nederlandse situatie k de geluidbelasting L den berekend met een variabele crrectie, afhankelijk van de lcatie, het type en de ashgte van de dichtstbijzijnde windturbine. Hierbij zijn de crrecties gebruikt die van den Berg (2008) vr drie typen windturbines heeft berekend, aangevuld met crrecties vr andere vrkmende typen windturbines en ashgten, berekend dr TNO cnfrm de methde van Van den Berg (bijlage A geeft hierver meer infrmatie). Echter, de p deze manier verkregen geluidbelasting L den levert geen betere vrspelling van de hinder p dan de geluidbelasting die berekend is met vaste crrectie (de crrelaties tussen L den en hinder werden hiermee niet hger). Omdat bvendien de gegevens ver de statistische verdeling van de windsnelheden vr de Zweedse lcaties niet beschikbaar waren (zdat een variabele crrectie vr de Zweedse respndenten niet mgelijk is), is vr het vaststellen van de dsis-effectrelaties p basis van de drie databestanden uitgegaan van dezelfde, vaste crrectie vr de mrekening naar L den. Ok vr de mrekening naar L night, het A- gewgen equivalente geluidniveau gedurende de nachtperide (23:00-7:00), is uitgegaan van een vaste crrectie (-1.6 db(a), zie k bijlage A). 4.3 Vragenlijst In Zweden is de hinder dr windturbines gemeten dr middel van een vragenlijst, waarbij het del van de enquête verbrgen was. De vragenlijst had als titel: "Wnen p het platteland" en wekte de indruk de fcus te leggen p algemene wnmstandigheden in landelijk gebied. De vraag naar hinder dr windturbines (en andere mgelijke brnnen van hinder) luidde: Hiernder staat een rijtje met dingen die u kunnen pvallen f waar u hinder van kunt ndervinden als u binnen bent. Zu u van elk daarvan willen aangeven f u ze waarneemt en f u er dr gehinderd bent?, met als antwrdmgelijkheden 1 'niet waargenmen', 2 'waargenmen maar niet gehinderd', 3 'een beetje gehinderd', 4 'tamelijk gehinderd' en 5 'erg gehinderd' p een 5- puntschaal. Dezelfde vraag werd gesteld naar hinder buitenshuis bij de wning. In de tweede Zweedse studie is hinder dr windturbines, zwel binnenshuis als buitenshuis, aanvullend bevraagd dr middel van een 11-puntschaal, lpend van 0 helemaal niet gehinderd tt 10 extreem gehinderd. Slaapverstring is gemeten met de vraag: Wrdt uw slaap wel eens nderbrken dr geluid? met als antwrdmgelijkheden nee f ja. Zichtbaarheid van de windturbine is gemeten met de vraag Kunt u een windturbine zien vanuit uw wning f tuin/balkn? met als antwrdmgelijkheden nee f ja. Met behulp van de vraag Bent u (mede)eigenaar van een windturbine?, met als antwrdmgelijkheden nee f ja, werd gemeten f men ecnmisch prfijt heeft van windturbines. Geluidgeveligheid is gemeten p een 4-puntschaal, lpend van 1 helemaal niet gevelig tt 4 zeer gevelig. De vragenlijst bevatte verder vragen ver demgrafische kenmerken, gezndheid en de huding ten pzichte van windturbines, en in de tweede Zweedse studie k extra vragen ver de berdeling van de wnmgeving en het mgaan met stressvlle gebeurtenissen. In Nederland is de hinder dr windturbines eveneens gemeten dr middel van een vragenlijst naar de beleving van de wnmgeving, waarbij het del van de enquête verbrgen was. Alle belangrijke vragen met betrekking tt bltstelling en hinder uit de Zweedse vragenlijst werden behuden, alleen is geluidgeveligheid gemeten met een 5-puntschaal, lpend van 1 'helemaal niet gevelig' tt 5 'zeer gevelig', en is slaapverstring gemeten met de vraag: He vaak wrdt uw slaap nderbrken dr geluid? met als antwrdmgelijkheden 1 '(bijna) nit', 2 tenminste één keer in het afgelpen jaar, 3 tenminste één keer in de afgelpen maand, 4 tenminste één keer in de afgelpen week en 5 (bijna) dagelijks. Verder werden extra vragen met betrekking tt gezndheid tegevegd, evenals vragen met betrekking tt andere mgevingsfactren m het del van de vragenlijst beter te maskeren en m vergelijkingen te kunnen maken met hinder dr andere mgevingsfactren.

9 9 / 29 In de nderhavige studie zijn de 5-puntschalen naar hinder binnenshuis en buitenshuis gebruikt als maat vr hinder, echter gehercdeerd tt een 4-puntschaal waarbij de antwrdcategrieën 1 en 2 zijn samengevegd tt niet gehinderd. Ok is de vraag naar slaapverstring in het Nederlandse nderzek gehercdeerd tt dichtme variabele, waarbij antwrdcategrie 1 en 2 als (bijna) nit werden gescrd, en antwrdcategrie 3, 4, en 5 als tenminste één keer in de afgelpen maand. Vervlgens zijn de hindervragen, evenals de vragen naar slaapverstring en geluidgeveligheid, getransfrmeerd naar een schaal van Deze transfrmatie is gebaseerd p de vernderstelling dat m antwrdcategrieën het gebied van 0 tt 100 in m intervallen met gelijke breedte verdeelt. De algemene regel die de psitie van een tussenliggende categrie p het interval aangeeft is: scre categrie i = 100 i/m, waarbij i is de rang van de categrie, beginnend van 1 vr de laagste categrie, tt m, het aantal categrieën. De verdeling van de hinderscres bij een gegeven geluidsniveau kan p verschillende manieren wrden weergegeven. Vaak wrdt het percentage antwrden dat een zekere grens verschrijdt gerapprteerd. Als de grens 72 is p een schaal, wrdt het resultaat het percentage ernstig gehinderde persnen (%HA: % Highly Annyed) genemd, de grens van 50 geeft het percentage gehinderde persnen (%A: % Annyed). 4.4 Statistisch mdel Om de relatie tussen L den en de bvenstaande hinderscres te bepalen hebben we hetzelfde statistisch mdel gebruikt dat eerder vr hinder van verkeersgeluid gebruikt is (beschreven in Miedema & Oudshrn, 2001 en Grthuis-Oudshrn & Miedema, 2006). In dit mdel wrdt het percentage (ernstig) gehinderden (%HA en %A) bepaald vr een gegeven L den : P C (L den ) = 100 (1 Φ((C [β 0i + β 1 L den + Σ i β i X i ])/σ)), waarbij P C (L den ) het percentage persnen bltgesteld aan L den met een hinderscre (schaal 0-100) bven grenswaarde C (72 vr %HA, 50 vr %A), Φ de cumulatieve standaard nrmaalverdeling, X i extra vrspellers zals leeftijd f geluidgeveligheid, en β 0, β 1, β i, en σ mdelparameters zijn. Parameter β 0 is het intercept en β 1 de helling, die de verandering van zelfgerapprteerde hinder beschrijft als een functie van L den. Extra variabelen wrden weergegeven dr X i en parameters β i geven aan he hinder teneemt als een functie van deze variabelen. De parameters β 0, β 1, σ 0, σ 1, en de verige parameters β i en σ i crrespnderend met predictren X i wrden geschat uit de data. Van de errr-cmpnenten wrdt aangenmen dat deze randm verdeeld zijn met een gemiddelde van 0. Dit mdel werd tegepast p de gecmbineerde dataset, waarbij vr elk van de twee Zweedse studies een zgenaamde dummy-variabele werd pgenmen m mgelijke verschillen in hinder tussen deze studies en de Nederlandse studie, die als referentie gebruikt werd, te beschrijven. De helling van het effect van L den p hinder β 1 werd cnstant verndersteld tussen studies. Vervlgens werden de vlgende extra variabelen één vr één in het basismdel pgenmen m hun invled te bepalen: Leeftijd en Leeftijd 2 (tevens het kwadraat in verband met eerder nderzek naar hinder dr verkeersgeluid waarin een mgekeerd U-verband werd aangetrffen tussen leeftijd en hinder), Geslacht, Geluidgeveligheid, Ecnmisch prfijt, Zichtbaarheid, Urbanisatiegraad (landelijk versus weinig/matig stedelijk, vr de Nederlandse situatie zals gehanteerd dr het CBS p basis van mgevingsadressendichtheid, vr de Zweedse situatie zals gehanteerd dr de nderzekers) en Landschap (vlak versus cmplex). Ok werden deze variabelen gezamenlijk in het basismdel pgenmen, waarbij dr middel van een stapsgewijze eliminatie van de niet significant bijdragende variabelen het meest spaarzame mdel m de hinder te vrspellen werd geïdentificeerd. Tensltte is een nieuw mdel znder extra variabelen pgesteld waarin het studieeffect buiten beschuwing werd gelaten, resulterend in een enkele relatie vr de gecmbineerde

10 10 / 29 data van de drie studies met een vast intercept β 0 en een vaste helling van het effect van L den p hinder β 1. Op dezelfde wijze werd een mdel pgesteld vr slaapverstring, echter met L night in plaats van L den als vrspeller, en met grenswaarde C=50 vr de bepaling van het percentage slaapverstrden (%SD). Ok hierbij is eerst een basismdel pgesteld met dummy-variabelen vr het studie-effect, waarna de extra variabelen Geslacht, Geluidgeveligheid, Leeftijd, Leeftijd 2 en Ecnmisch prfijt één vr één in het basismdel werden pgenmen m hun invled te bepalen. Ok werden deze variabelen gezamenlijk in het basismdel pgenmen, waarbij dr middel van een stapsgewijze eliminatie de niet significant bijdragende variabelen werden verwijderd uit het mdel. Vervlgens is een mdel znder studie-effect en znder extra variabelen pgesteld, resulterend in een enkele relatie vr de gecmbineerde data.

11 11 / 29 5 Resultaten 5.1 Omgevings- en respndentkenmerken Tabel 1 tnt per studie de mgevingskenmerken (L den en L night ten gevlge van windturbines, Zichtbaarheid van de windturbines, Urbanisatiegraad en Landschap) en de respndentkenmerken (Leeftijd, Geluidgeveligheid, Geslacht en Ecnmisch prfijt). Tabel 1: Omgevingskenmerken en respndentkenmerken per studie en in ttaal. Zweden 2000 N Min Max Gem f % Sd Lden ,8 50,4 39,3 3,2 Lnight ,5 44,1 33,0 3,2 Leeftijd ,2 14,0 Geluidveligheid ,5 87,5 51,0 20,9 Vruw (%) ,5 Prfijt (%) 338 3,0 Zichtbaar (%) ,4 Landelijk (%) ,2 Vlak landschap (%) ,0 Zweden 2005 Lden ,6 50,6 38,1 3,1 Lnight ,3 44,3 31,8 3,1 Leeftijd ,9 15,0 Geluidveligheid ,5 87,5 50,7 22,3 Vruw (%) ,6 Prfijt (%) 640 2,7 Zichtbaar (%) ,6 Landelijk (%) ,5 Vlak landschap (%) ,3 Nederland 2007 Lden ,6 59,1 39,8 6,4 Lnight ,3 52,8 33,5 6,4 Leeftijd ,3 15,0 Geluidveligheid ,1 23,8 Vruw (%) ,2 Prfijt (%) ,3 Zichtbaar (%) ,8 Landelijk (%) ,5 Vlak landschap (%) ,0 Ttaal Lden ,6 59,1 39,0 4,8 Lnight ,3 52,8 32,7 4,8 Leeftijd ,5 15,0 Geluidveligheid ,9 22,7 Vruw (%) ,6 Prfijt (%) ,6 Zichtbaar (%) ,0 Landelijk (%) ,8 Vlak landschap (%) ,4

12 12 / 29 Uit Figuur 1 kan wrden afgelezen dat de hgste geluidsbelastingen (L den ) vrkwamen in de Nederlandse studie. De klasse db(a) kwam in geen van beide Zweedse studies vr, de klasse was in de Zweedse studie uit 2005 niet aanwezig. De respndenten van de drie studies bevnden zich vr het grtse gedeelte in de L den klasse. In de beide Zweedse studies was deze klasse in vergelijking met de verige klassen verreweg dminant. In de Nederlandse studie waren k relatief veel respndenten bltgesteld aan windturbinegeluid nder de 35 db(a). Hewel de relatie tussen geluidbelasting en effecten werd vastgesteld vr de hele range van de drie nderzeken, is vanwege de geringe aantallen respndenten met hge geluidbelasting ervr gekzen m de dsis-effectrelaties alleen weer te geven tt 50 db(a). 100 % < Zweden 2000 Zweden 2005 Nederland 2007 Figuur 1: Verdeling van de geluidsbelastingen van de respndenten. 5.2 Hinder De hinder ndervnden dr windturbines is in alle studies gemeten p een 5-puntschaal met de categrieën 1 'niet waargenmen', 2 'waargenmen maar niet gehinderd', 3 'een beetje gehinderd', 4 'tamelijk gehinderd' en 5 'erg gehinderd'. Niet waargenmen is beschuwd als niet gehinderd en als gevlg hiervan zijn categrieën 1 en 2 samen genmen en vrmen de laagste klasse van de effectieve 4-puntschaal. Getransfrmeerd naar een 100-puntschaal geeft dit categrieën met de midpunten 12.5, 37.5, 62.5 en Vr twee studies, Zweden 2005 en Nederland 2007, is hinder k bevraagd met een 11-puntschaal, waarbij alleen de eindpunten van de schaal gelabeld waren, van 'helemaal niet gehinderd' tt 'extreem gehinderd'. Omdat deze variabelen niet vr alle studies beschikbaar waren zijn deze buiten beschuwing gelaten bij het pstellen van de dsiseffectrelaties. Echter, de scres p de 11-puntschalen crreleerden hg met de scres p de 4- puntschalen (zie bijlage A, Tabel A3), en de dsis-effectrelaties vr de twee studies p basis van de 11-puntschalen kwamen sterk vereen met die p basis van de 4-puntschalen.

13 13 / 29 hinder binnenshuis 100 % Zweden 2000 Zweden 2005 Nederland 2007 Figuur 2: Zelfgerapprteerde hinder binnenshuis, gemeten p een 4-puntschaal. hinder buitenshuis 100 % Zweden 2000 Zweden 2005 Nederland 2007 Figuur 3: Zelfgerapprteerde hinder buitenshuis, gemeten p een 4-puntschaal. In bvenstaande figuren zijn de verdelingen van de 4-puntschalen weergegeven vr zelfgerapprteerde hinder binnenshuis en buitenshuis. Hierbij is te zien dat de hinder buitenshuis hger ligt dan de hinder binnenshuis. Het is zelfs vr vrijwel iedere respndent z dat de hinder buitenshuis gelijk is aan f hger ligt dan de hinder binnenshuis (slechts bij 0.7% was dit andersm). Hewel in deze nderzeken niet gevraagd is naar algemene hinder (ngespecificeerd naar binnenshuis f buitenshuis), is het aannemelijk dat hinder dr windturbines in belangrijke mate mede bepaald wrdt dr de hgste van de twee, namelijk hinder buitenshuis. Echter, aangezien de hinder buitenshuis vrijwel zeker een verschatting van de algemene hinder betreft, zal vr de vergelijking met dsis-effectrelaties vr geluid van andere brnnen de hinder binnenshuis gebruikt wrden.

14 14 / Invled van studie, persnskenmerken en mgevingskenmerken p hinder Om rekening te huden met mgelijke verschillen in hinder tussen de afznderlijke studies, is vr beide Zweedse studies een dummy variabele in de analyse pgenmen (Swe00 en Swe05). Deze variabele heeft waarde 1 als de bservatie tt deze studie behrt en waarde 0 indien dit niet het geval is. Het basismdel bevat naast L den deze studievariabelen als determinanten. Om daarnaast de invled van persnskenmerken en mgevingskenmerken p geluidhinder na te gaan is het mdel telkens uitgebreid met één variabele als extra vrspeller in het mdel. Als laatste stap zijn alle variabelen die p deze wijze aan het basismdel zijn tegevegd gezamenlijk in het mdel pgenmen en is via een stapsgewijze eliminatie (Backwards) telkens de minst statistisch significante variabele uit het mdel verwijderd. Op deze wijze is het meest spaarzame mdel m de hinder te vrspellen geïdentificeerd. De resultaten van het basismdel vr hinder binnenshuis en elk daarp vlgend mdel, plus het Backwards mdel, zijn vermeld in Tabel 2. Tabel 2: Basismdel vr hinder binnenshuis, waaraan bij elk vlgend mdel andere determinanten wrden tegevegd. Statistisch significante bijdragen (p<.05) wrden nderstreept weergegeven. Basis Leeftijd Vruw Gevelig Prfijt Zicht Landelijk Vlak Backwards β 0-154,40-213,01-145,94-180,07-201,12-142,71-155,26-152,06-242,88 L den _ 3,08 3,25 3,11 3,03 4,47 2,21 3,01 3,09 3,65 Swe00 2,16 3,35 2,10 0,43-3,12-4,91 3,59 2,19-9,03 Swe05-24,90-24,44-25,37-27,46-28,08-26,95-22,95-26,23-31,27 Leeftijd 166,38 44,26 Leeftijd 2-119,78 Vruw -6,33 Gevelig 0,60 0,56 Prfijt -64,00-56,74 Zichtbaar 33,38 33,70 Landelijk 5,09 Vlak -2,93 Basis. Dit is het startmdel met L den aangevuld met de dummies vr de beide Zweedse studies (Swe00 en Swe05). L den heeft een statistisch significant effect p de ervaren hinder, wat aangeeft dat de geluidbelasting een deel van de variantie in geluidhinder verklaart. Verder geven de studie-effecten aan dat in de Zweedse studie uit 2005 lagere hinder is gevnden dan in de Nederlandse studie, terwijl de Zweedse studie uit 2000 niet significant afwijkt van de Nederlandse studie. In Bijlage B zijn de bijbehrende relaties weergegeven in figuren. Leeftijd. Omdat in eerder nderzek naar hinder dr verkeersgeluid is gebleken dat leeftijd een curvilineair verband vertnt met geluidhinder, werd k het kwadraat van de leeftijd in dit mdel pgenmen. Hewel alleen het lineaire effect significant bijdraagt, kmt de vrm van het verband tussen leeftijd en hinder wel vereen met het mgekeerde U-verband gevnden in eerder nderzek. Vruw. Er is geen verband gevnden tussen geslacht en hinder dr geluid van windturbines. Gevelig. Geluidgeveligheid heeft een psitief effect p de gerapprteerde hinder: naarmate een respndent geluidgeveliger is stijgt de hinder. Prfijt. Het hebben van financieel vrdeel van een windturbine heeft een sterk reducerend effect p de gerapprteerde hinder. Zichtbaar. Als een windturbine vanuit de wning zichtbaar is wrdt meer hinder gerapprteerd.

15 15 / 29 Landelijk. Of een gebied als landelijk kan wrden geclassificeerd f niet heeft geen effect p de gerapprteerde hinder. Vlak. Of de windturbine zich in een vlak landschap bevindt f niet heeft geen effect p de gerapprteerde hinder. Backwards. Een stapsgewijze regressie, waarbij alle variabelen in het mdel zijn pgenmen en waarbij telkens de minst significante variabele uit het mdel wrdt verwijderd levert dezelfde vrspellers p als de mdellen waarbij telkens één variabele aan het basismdel werd tegevegd. Ok blijft het verschil tussen de Zweedse studie uit 2005 en de Nederlandse studie vereind wanneer vr mgelijke verschillen in respndentkenmerken en mgevingskenmerken wrdt gecrrigeerd. Op dezelfde wijze is het mdel vr de hinder buitenshuis geïdentificeerd. De resultaten van het basismdel vr hinder buitenshuis en elk daarp vlgend mdel, plus het Backwards mdel, zijn vermeld in Tabel 3. Tabel 3: Basismdel vr hinder buitenshuis, waaraan bij elk vlgend mdel andere determinanten wrden tegevegd. Statistisch significante bijdragen (p<.05) wrden nderstreept weergegeven. Basis Leeftijd Vruw Gevelig Prfijt Zicht Landelijk Vlak Backwards β 0-148,05-197,96-146,09-170,36-193,80-138,92-149,20-147,83-215,34 L den _ 3,36 3,36 3,36 3,30 4,74 2,52 3,30 3,36 3,85 Swe00 19,91 20,29 19,91 17,85 14,20 12,76 21,31 19,92 7,57 Swe05-13,44-13,12-13,48-15,58-16,16-14,82-11,46-13,57-17,79 Leeftijd 186,07 33,31 24,96 Leeftijd 2-160,24 Vruw -1,35 Gevelig 0,54 0,47 Prfijt -62,14-55,86 Zichtbaar 33,31 29,42 Landelijk 4,99 Vlak -0,29 Basis. Dit is het startmdel met L den aangevuld met de dummies vr de beide Zweedse studies (Swe00 en Swe05). L den heeft een statistisch significant effect p de ervaren hinder, wat aangeeft dat de geluidbelasting een deel van de variantie in geluidhinder verklaart. Verder geven de studie-effecten aan dat in de Zweedse studie uit 2005 lagere hinder is gevnden dan in de Nederlandse studie, terwijl in de Zweedse studie uit 2000 juist hgere hinder is gevnden. In Bijlage B zijn de bijbehrende relaties weergegeven in figuren. Leeftijd. Zwel het lineaire effect als het kwadraat van de leeftijd dragen significant bij aan de hinder, in vereenstemming met het mgekeerde U-verband gevnden in eerder nderzek. Vruw. Er is geen verband gevnden tussen geslacht en hinder dr geluid van windturbines. Gevelig. Geluidgeveligheid heeft een psitief effect p de gerapprteerde hinder: naarmate een respndent geluidgeveliger is stijgt de hinder. Prfijt. Het hebben van financieel vrdeel van een windturbine heeft een sterk reducerend effect p de gerapprteerde hinder. Zichtbaar. Als een windturbine vanuit de wning zichtbaar is wrdt meer hinder gerapprteerd. Landelijk. Of een gebied als landelijk kan wrden geclassificeerd f niet heeft geen effect p de gerapprteerde hinder. Vlak. Of de windturbine zich in een vlak landschap bevindt f niet heeft geen effect p de gerapprteerde hinder.

16 16 / 29 Backwards. Een stapsgewijze regressie, waarbij alle variabelen in het mdel zijn pgenmen en waarbij telkens de minst significante variabele uit het mdel wrdt verwijderd levert dezelfde vrspellers p als de mdellen waarbij telkens één variabele aan het basismdel werd tegevegd. Hewel het verschil tussen de Zweedse studie uit 2005 en de Nederlandse studie vereind blijft wanneer vr mgelijke verschillen in respndentkenmerken en mgevingskenmerken wrdt gecrrigeerd, verschilt de Zweedse studie uit 2000 niet significant meer van de Nederlandse studie. 5.4 Dsis-effectrelaties vr hinder binnenshuis en buitenshuis Vanwege het mgelijk verstrende effect van Prfijt is de relatie tussen bltstelling en gerapprteerde hinder, in navlging van Van den Berg e.a. (2008), alleen berekend vr respndenten die geen financieel vrdeel behalen uit windturbines. Verder is het studie-effect buiten beschuwing gelaten, wat erp neerkmt dat de drie studies als één studie wrden beschuwd. Dsis-effectrelaties zijn vastgesteld vr zwel hinder binnenshuis als hinder buitenshuis. Het resulterende mdel wrdt weergegeven in nderstaande tabel, de dsiseffectrelaties in Figuur 4 en 5. Een tabel met de waarden vr de percentages (ernstig) gehinderden bij een bepaalde geluidbelasting vlgend uit het mdel is pgenmen in Bijlage C. Tabel 4: Mdel vr de dsis-effectrelatie tussen L den en hinder binnenshuis f buitenshuis. Statistisch significante bijdragen (p<.05) wrden nderstreept weergegeven. Hinder binnenshuis Hinder buitenshuis parameter waarde SE waarde SE β 0-255,06 20,71-226,88 19,21 L den 5,50 0,50 5,48 0,45 cvariantie matrix β 0 L den β 0 L den β 0 428,86-10,13 369,09-8,64 L den -10,13 0,25-8,64 0,21 In plaats van het berekenen van de hinderpercentages met de gegevens uit bvenstaande tabel kan het sms praktischer zijn m deze waarden te benaderen dr middel van een plynme functie. De vlgende plynme functies vr hinder dr windturbines werden gefit vr het L den bereik db(a): %A binnen = L den L den L den 3 %HA binnen = L den L den L den 3 %A buiten = L den L den L den 3 %HA buiten = L den L den L den 3 Deze plynme functies zijn tevens weergegeven in Figuur 4 en 5. Hewel de waarden binnen het gefitte bereik vrijwel samenvallen met de berekende waarden, kunnen bij extraplatie buiten het bereik aanzienlijke afwijkingen ptreden. Het is daarm aan te raden zveel mgelijk de berekende waarden te gebruiken zals weergegeven in Bijlage C.

17 17 / % wt_%a wt_%ha ply_%a ply_%ha Lden Figuur 4: De relatie tussen L den en het percentage gehinderden (wt_%a) en ernstig gehinderden (wt_%ha) binnenshuis dr geluid van windturbines. De gestippelde lijnen geven de plynme benaderingen weer % wt_%a wt_%ha ply_%a ply_%ha Lden Figuur 5: De relatie tussen L den en het percentage gehinderden (wt_%a) en ernstig gehinderden (wt_%ha) buitenshuis dr geluid van windturbines. De gestippelde lijnen geven de plynme benaderingen weer.

18 18 / Slaapverstring dr windturbines In de beide Zweedse studies is slaapverstring gemeten met een dichtme schaal, terwijl in de Nederlandse studie is gemeten met een 5-puntschaal. Analg aan de methde gebruikt dr van den Berg e.a. (2008) is de Nederlandse schaal gedichtmiseerd, waarbij respndenten met waarden van 3 en hger (tenminste één keer in de afgelpen maand) wrden pgevat als slaapverstrd, respndenten met waarden van 2 en lager wrden pgevat als niet slaapverstrd. Hierbij met in gedachten wrden gehuden dat de vraag naar slaapverstring betrekking had p geluid uit diverse brnnen, en dus niet direct betrekking had p geluid van windturbines. Er is dus alleen getetst f windturbinegeluid bijdraagt aan deze algemene slaapverstring dr geluid. Tabel 5: Percentage slaapverstring per studie en in ttaal. Zweden 2000 Zweden 2005 Nederland 2007 Ttaal Slaapverstring (%) 22,9 (N=341) 10,3 (N=746) 24,9 (N=718) 18,5 (N=1805) In het basismdel is L night als determinant van slaapverstring getetst. Om de invled van persnskenmerken p slaapverstring na te gaan is het mdel telkens uitgebreid met één variabele als extra vrspeller in het mdel. Als laatste stap zijn alle variabelen die p deze wijze aan het basismdel zijn tegevegd gezamenlijk in het mdel pgenmen en is via een stapsgewijze eliminatie telkens de minst statistisch significante variabele uit het mdel verwijderd. Tabel 6: Basismdel vr slaapverstring, waaraan bij elk vlgend mdel andere determinanten wrden tegevegd. Statistisch significante bijdragen (p<.05) wrden nderstreept weergegeven. Basis Leeftijd Vruw Gevelig Prfijt Backwards β 0 21,28 3,50 20,86-0,63 18,79 28,92 L night 0,26 0,21 0,28 0,27 0,45 0,21 Swe00-1,83-5,08-2,52-3,19-2,84-3,05 Swe05-16,93-18,94-17,19-19,30-15,59-9,16 Leeftijd 103,33-7,14 Leeftijd 2-118,72 Vruw 0,05 Gevelig 0,45 0,20 Prfijt -11,49-5,17 Basis. Dit is het startmdel met L night aangevuld met dummy-variabelen vr de beide Zweedse studies (Swe00 en Swe05). L night heeft geen statistisch significant effect p slaapverstring. Verder werd in de Zweedse studie van 2005 minder slaapverstring gerapprteerd dan in de Nederlandse studie. Leeftijd. Zwel het lineaire verband van leeftijd met slaapverstring als het kwadratische verband is significant. Dit betekent dat er een mgekeerd U-vrmige relatie tussen leeftijd en slaapverstring dr geluid van windturbines is. De jngste en de udste respndenten rapprteren minder vaak slaapverstrd te zijn dr geluid van windturbines dan de respndenten van middelbare leeftijd. Vruw. Er is geen verschil in de gerapprteerde slaapverstring dr geluid van windturbines gevnden tussen mannen en vruwen. Gevelig. Naarmate respndenten aangeven geluidgeveliger te zijn rapprteren zij meer slaapverstring dr geluid van windturbines. Prfijt. Respndenten die ecnmisch prfijt hebben van windturbines rapprteren minder slaapverstring dr geluid. Backwards. De nachtelijke geluidbelasting heeft eveneens geen significant effect p slaapverstring wanneer gecrrigeerd wrdt vr de invled van persnskenmerken.

19 19 / 29 Vervlgens is een mdel pgesteld vr de relatie tussen L night en slaapverstring, waarbij alleen respndenten die geen financieel prfijt hebben van windturbines betrkken zijn bij de analyse (zie Tabel 7). In deze grep bleek het verband tussen L night en slaapverstring wel significant, k na crrectie vr bvengenemde persnskenmerken. De bijbehrende curve is weergegeven in Figuur 6. Bij het interpreteren van deze relatie met echter vrzichtigheid betracht wrden, aangezien belangrijke andere mgelijke determinanten van slaapverstring, waarnder persnskenmerken en geluidbelasting dr andere brnnen, niet in het mdel pgenmen zijn. Tabel 7: Mdel vr de dsis-effectrelatie tussen L night en slaapverstring. Statistisch significante bijdragen (p<.05) wrden nderstreept weergegeven. Slaapverstring parameter waarde SE β 0 8,84 6,74 L night 0,64 0,21 cvariantie matrix β 0 L night β 0 45,40-1,37 L night -1,37 0,04 De vlgende plynme functie vr slaapverstring werd gefit vr het L night bereik db(a): %SD = L night L night 2 In de nderstaande figuur wrdt de relatie samen met de plynme benadering weergegeven. De plynme benadering valt vrijwel samen met de berekende waarden % %SD ply_%sd Lnight Figuur 6: De relatie tussen L night en het percentage slaapverstrden (%SD). De gestippelde lijn geeft de plynme benadering weer.

20 20 / 29 6 Discussie Het geluid geprduceerd dr windturbines wrdt dr een deel van de mwnenden als hinderlijk ervaren. Verschillende respndentkenmerken en mgevingskenmerken zijn van invled p de ervaren hinder. Van grte invled is f men ecnmisch prfijt heeft van windturbines en f men vanuit de wning zicht heeft p één f meerdere windturbines, factren die k uit eerdere publicaties naar vren kwamen (Pedersen, 2007; Van den Berg e.a., 2008). Vanwege het grte effect van direct ecnmisch prfijt en de kleine aantallen die dit in de mgeving zal betreffen is er vr gekzen m deze grep bij het pstellen van de dsis-effectrelaties buiten beschuwing te laten. Verder waren er verschillen tussen de drie studies, die niet direct te te schrijven bleken aan bepaalde respndentkenmerken f mgevingskenmerken. Wel week de Zweedse studie uit 2005, waarin lagere hinder werd gevnden dan in de andere twee studies, wat betreft landschapskenmerken sterk af van de andere twee. Terwijl de andere twee studies waren uitgeverd in vlakke landschappen, wnde de helft van de respndenten van deze studie in heuvelachtig gebied, met gevlgen vr de zichtbaarheid van de windturbines en mgelijk k vr een gede bepaling van de geluidbelasting. Hewel er geen significante effecten werden gevnden van vlak versus cmplex landschap, is het mgelijk dat dergelijke landschapverschillen tch een rl spelen bij de mate van hinder die men rapprteert. Eerder gevnden verschillen tussen landelijk en bebuwd gebied kwamen hier niet naar vren, wellicht mdat deze variabele tegengestelde effecten vertnde in de verschillende studies. In de ttale grep respndenten werd geen effect gevnden van nachtelijke geluidbelasting van windturbines p slaapverstring. Hewel dit suggereert dat windturbines de slaap niet verstren, is de afwezigheid van een duidelijk effect mgelijk mede te wijten aan de algemene vraagstelling die vr slaapverstring werd gebruikt. Ok lijkt het te maken hebben met de aanwezigheid van respndenten met ecnmisch prfijt van windturbines, die significant minder last hadden van slaapverstring. Wanneer deze grep buiten beschuwing werd gelaten, zals gedaan werd vr het pstellen van de dsis-effectrelatie vr slaapverstring, bleek het effect van nachtelijk geluid p slaapverstring wel significant, k wanneer rekening werd gehuden met verschillen in persnskenmerken. Bij het interpreteren van de relatie met echter vrzichtigheid betracht wrden, aangezien andere determinanten van slaapverstring, in het bijznder geluid van andere brnnen, de relatie kunnen hebben beïnvled. In vergelijking met andere geluidsbrnnen wrdt al bij een relatief lage geluidbelasting hinder van windturbinegeluid ervaren. In Bijlage D wrdt een vergelijking gemaakt met de dsiseffectrelaties vr verkeersgeluid en industriegeluid. Aangezien de dsis-effectrelaties vr geluid uit andere brnnen grtendeels gebaseerd zijn p studies waarin bij de vraag naar hinder niet duidelijk gespecificeerd was f het tevens hinder buitenshuis betrf, is de vergelijking gemaakt vr de verwachte hinder van windturbines binnenshuis. Hierbij is te zien dat het verwachte percentage gehinderden dr windturbinegeluid ver de gehele range van bltstellingen hieraan hger ligt dan het verwachte percentage gehinderden dr verkeersgeluid. Bij geluidbelastingen hger dan 40 db(a) is het verwachte hinderpercentage binnen k hger dan dat bij industriegeluid van dezelfde belasting. De hinder buiten bij de wning was echter bij vrijwel alle respndenten hger dan de hinder die binnenshuis ervaren werd. Het is mgelijk dat vr windturbines, vanwege hun gebruikelijke plaatsing in landelijke f weinig tt matig stedelijke gebieden, de hinder buitenshuis een belangrijkere rl speelt dan bij andere geluidbrnnen mdat bewners een grter deel van hun tijd buiten drbrengen. Om hinder dr geluid van windturbines te beperken zal daarm in het beleid zwel rekening meten wrden gehuden met de bij een bepaalde geluidbelasting verwachte hinderpercentages binnenshuis als met de verwachte hinderpercentages buitenshuis.