HelloBaby!!!"#$%&#&'(()&*+#,+- Borstvoedingsinformatie van

Transcriptie

1 HelloBaby!!!"#$%&#&'(()&*+#,+- Borstvoedingsinformatie van

2 Voorwoord Negen maanden groeide je baby in je buik. Je gaf hem alles wat hij nodig had: eten, drinken, warmte, bescherming, je stem, de geur en smaak van jouw eten, jouw koestering. Met de geboorte krijg je je baby, die in jou groeide, voor het eerst te zien. Op dat moment verandert er veel in je lichaam. De placenta wordt uitgescheiden en je hormoonhuishouding verandert drastisch. Jij ziet misschien al een paar druppeltjes colostrum op je tepels zitten. En je weet dat je borsten er klaar voor zijn. Je wilt dolgraag je kleintje bij je nemen. Doe dat! Neem een paar uur de tijd, om echt helemaal samen met je baby en je partner, alleen te zijn. Voel hoe heerlijk dat is. Je zult zien dat jouw baby weet waar hij moet zijn om zich te voeden: bij jouw borsten! Hij zal zichzelf aanleggen, zijn eerste minislokjes nemen. En jij zal dat gelukzalige gevoel krijgen dat het goed is. Borstvoeding is goed, logisch, biologisch. Borstvoeding is normaal en geeft jou de gelegenheid je baby die jij negen maanden droeg en voedde, te blijven voeden op elk moment van de dag dat hij het nodig heeft. Je baby weet precies wat hij wil. En samen ga je ontdekken hoe je dat voeden aan de borst zo kan doen dat het goed is. Laat je gerust leiden door je baby, en geef hem wat je al maanden gewend was te doen: eten, drinken, warmte, bescherming, je stem, de geur en smaak van jouw eten, jouw koestering. Borstvoeding is elkaar leren kennen, er voor elkaar zijn! De eerste paar maanden, het eerste jaar. En misschien wel twee jaar of nog langer. De WHO raadt je aan je baby zes maanden exclusief aan de borst te voeden, en om door te gaan met borstvoeding tot minimaal twee jaar, of langer. ARDO ondersteunt dit advies van harte en helpt je graag op weg met dit boekje over borstvoeding. ARDO wenst jou, je partner en jullie baby, een heel fijne borstvoedingstijd! Stefan Kleintjes, kinderdiëtist Kenniscentrum Borstvoeding Oorspronkelijke tekst: Marliese Pepe, International Breastfeeding Lactation Consultant IBCLC, Copyrigth 2007 Ardo medical AG Switserland Bewerking en aanpassing voor het Nederlands taalgebied: Stefan Kleintjes, kinderdiëtist Kenniscentrum Borstvoeding 2

3 3

4 Inhoud Borstvoeding - de beste start voor je baby Beter voor de ontwikkeling en gezondheid van je baby Ook beter voor je eigen gezondheid De eerste zes weken Structuur van de vrouwelijke borst De melkproductie Wat gebeurt er tijdens de zwangerschap? Vlakke en ingetrokken tepels Na de geboorte Weetjes over borstvoeding De unieke samenstelling van moedermelk Melkvorming Borstmassage en kolven met de hand Borstverzorging Borstvoeding geven zo werkt het Het juiste moment Correct aanleggen Borstvoedingsritme Duur van een borstvoeding Afbouwen 4

5 Borstvoeding in het dagelijkse leven Borstvoeding en werk Borstvoeding en vrije tijd Borstvoeding buitenshuis Borstvoeding en je eigen voeding Borstvoeding wanneer er problemen zijn Te weinig melk Melkstuwing en borstontsteking (mastitis) Tepelkloven Vlakke en ingetrokken tepels Lekkende borsten Slaperig, inefficiënt drinken Tepel-speenverwarring Zieke of premature kinderen Afkolven en bewaren van moedermelk Afkolven met een goed gevoel De juiste borstkolf kiezen Bewaren van moedermelk Ontdooien en opwarmen van moedermelk Borstvoedingsproducten de oplossing voor veel borstvoedingszaken Nuttige adressen bij borstvoeding

6 Borstvoeding de beste start voor je baby Er is niets beter voor je baby dan borstvoeding. In de eerste plaats beschermt moedermelk tegen ziekten. Bovendien bouw je met borstvoeding gemakkelijk een innige band tussen jou en je kind. Ook in de zwangerschap bestond deze al. Geef je borstvoeding, dan geef je je baby een optimale start in het leven, bied je hem bescherming tegen een aantal ziekten, verminder je de kosten voor de gezondheidszorg, spaar je het milieu, bespaar je op het huishoudgeld, en heb je op de lange termijn meer tijd voor jezelf en je kind omdat het zo gemakkelijk is. Borstvoeding geven en krijgen is in de eerste weken een leerproces, dat moeder en kind moeten oefenen. Daarvoor is kennis, tijd en geduld nodig. Daarom wil ARDO jou met deze brochure een aantal borstvoedingsadviezen geven. ARDO en de ARDO borstvoedingshulpmiddelen helpen je op deskundige, snelle en praktische wijze bij het voorkómen èn oplossen van borstvoedingsproblemen. ARDO maakt borstvoeding geven makkelijker. Blader dit boekje maar eens door. Je vindt er de basis-informatie die moeders nodig hebben. Je baby heeft vanaf het prille begin behoefte aan lichamelijke nabijheid en vertrouwen. Beter voor de ontwikkeling en gezondheid van je baby Moedermelk biedt werkelijk alles wat jouw baby nodig heeft om gezond op te groeien. Uitgebreid onderzoek bevestigt dat moeder melk gezonder is dan kunstmatige zuige lingenvoeding. Moedermelk bevat talrijke stoffen die actief werken tegen infecties. Het immuunsysteem van kinderen is tot de leeftijd van twee jaar nog niet volledig ontwikkeld. Daardoor hebben kinderen die borstvoeding krijgen absoluut een voordeel. Moedermelk verkleint het risico op verschillende ziekten, zoals middenoorontsteking, infecties van de lucht- en urinewegen, allergieën, wiegen dood, diarree, luieruitslag, diabetes, bacteriële meningitis, de ziekte van Crohn (darmziekte), overgewicht op latere leeftijd, enz. Er is een toenemende trend van allergieën tijdens de kindertijd. Als een baby tijdens de eerste zes maanden uitsluitend borstvoeding krijgt, wordt het risico op allergieën tot 50% verminderd. Borstvoeding verkleint ook het risico op het ontstaan van overgewicht en zwaarlijvigheid op latere leeftijd. 6

7 Moedermelk is licht verteerbaar en versterkt de spijsverteringsorganen van je baby. Het zuigen aan de borst bevordert de ontwikkeling van de mondmotoriek, het leren praten en voorkomt onder andere een verkeerde stand van de tanden. Ook beter voor je eigen gezondheid Niet alleen je baby heeft baat bij borstvoeding. Het borstvoedingshormoon oxytocine bevordert het samentrekken van de baarmoeder, vermindert de kans op bloedverlies na de geboorte en verkleint het risico op een baarmoederinfectie. Oxytocine kalmeert en versterkt de band met je baby. En het zorgt ervoor dat je je baby sneller en beter leert begrijpen. Daarnaast tonen studies aan dat borstvoeding de kans op borst-, baarmoederen eierstokkanker verkleint. Op lange termijn daalt ook het risico op osteoporose. Moeders die borstvoeding geven verliezen bovendien in de regel sneller overtollig gewicht. Samen gezond door het leven Moedermelk is licht verteerbaar, is op elk moment beschikbaar en heeft altijd de juiste temperatuur. En het is gratis! Heb je de borstvoeding samen een beetje onder de knie, dan zal je zien dat het je ook werk bespaart en tijd oplevert. Tijdens het voeden kun je gelijk uitrusten. Voeding kopen, klaarmaken of flessen schoon maken, hoeft niet. Moedermelk is vooral zo uniek omdat het alles bevat wat je baby nodig heeft om optimaal te groeien. Bovendien ben je meestal weer snel in vorm en is het gunstig voor je gezondheid. Veel moeders zijn vooral trots dat zij met hun eigen melk hun kind het allerbeste geven. De eerste zes weken Soms kan je je weleens gebonden voelen als je borstvoeding geeft. Na zes weken kan je je baby ook wel eens afgekolfde moedermelk geven. Belangrijk is dat eerst de borstvoeding goed op gang komt, en dat je baby goed en effectief heeft leren drinken aan de borst. Na zes weken is dat meestal in orde. Dan is er ook geen risico meer op het ontstaan van zuigverwarring door het drinken aan een flessenspeen. Zo ontstaan er dus geleidelijk kleine momenten dat je je baby aan de verzorging van een ander kunt overlaten. Met de ARDO borstkolf kan je gemakkelijk moedermelk afkolven. Samen gezond door het leven met borstvoeding. 7

8 Structuur van de vrouwelijke borst De vrouwelijke borst bestaat uit melkklier-, vet- en bindweefsel. De melkklieren bestaan uit alveoli. De melk wordt via een stelsel van melkkanaaltjes naar de tepel geleid waar gemiddeld negen kleine openin gen zijn. In de tepelhof bevinden zich zenuwuiteinden, die gestimuleerd worden tijdens het drinken. Hoe beter je baby hapt en hoe vaker hij drinkt, hoe meer melk er wordt aangemaakt. In de tepelhof bevinden zich speciale talgklieren, de kliertjes van Montgomery. Deze scheiden een substantie af die de huid van de tepel en de tepelhof soepel houdt en tegen bacteriën beschermt. Vermoeidheid, stress, zorgen of pijn bij het voeden kunnen de toeschietreflex negatief beïnvloeden en de melk kan daardoor niet of minder stromen. Ondanks dat de melk wel in je borst aanwezig is. Tijd, een aangename sfeer en een beetje geduld en rust zijn welkome zaken voor een succesvolle borstvoeding. Bijna elke moeder kan succesvol borstvoeding geven. Het maakt niet uit of je grote of kleine borsten hebt. De melkproductie Bij borstvoeding zijn twee hormonen verantwoordelijk: prolactine zorgt voor de melkproductie en oxytocine laat de melk stromen. Wanneer een baby aan de borst zuigt, trekken de alveoli en de melkkanalen zich samen. De melk stroomt dan met kracht naar de tepel. Dit is de toeschietreflex. Deze wordt bij beide borsten gelijktijdig en tijdens een borstvoeding meerdere keren opgewekt. Bij het toeschieten van de melk krijg je soms een warm prikkelend gevoel of steken in je borst. Het kan ook zijn dat je andere borst begint te lekken. Je zal ook zien dat je baby regelmatig zal zuigen en slikken. De oxytocine geeft je ook een loom en rustig gevoel. Rust en een aangename sfeer zijn altijd fijn voor de borstvoeding 8

9 Wat gebeurt er tijdens de zwangerschap? Tijdens je zwangerschap groeit het klierweefsel. Je tepelhof wordt groter en donkerder van kleur zodat je baby na de geboorte je borst makkelijker vindt. Vanaf de twintigste zwangerschapsweek produceert je borst colostrum. Deze kan soms al tijdens je zwangerschap uit je tepel lekken. Vlakke en ingetrokken tepels Ook je tepels veranderen van vorm. Vlakke tepels komen doorgaans wat omhoog. Heb je vlakke tepels, dan moet je mogelijk in het begin iets meer aandacht aan het aanleggen besteden: zachte stimulatie voor de voeding helpt! Als je baby een grote hap neemt, zorgt hij ervoor dat de tepel goed in zijn mond zit. Reageren je tepels op geen enkele prikkeling? Ook dan kan je baby goed leren drinken. Raadpleeg van te voren een lactatiekundige IBCLC. Voor een baby maakt het niet uit of de tepel vlak of niet vlak is. Wanneer je baby er de eerste dagen na de geboorte toch niet goed in slaagt efficiënt aan de borst te drinken, overleg dan met je lactatiekundige of het tijdelijk gebruik van een ARDO tepelhoedje een oplossing kan bieden. Met een ARDO borstpomp kan je de moedermelk afkolven, je productie veilig stellen en je baby jouw eigen melk geven. Op deze manier krijgt hij alle gezondheidsvoordelen die moedermelk te bieden heeft. Ondertussen kan je baby goed leren drinken aan de borst. De ARDO Tulips tepelhoedjes beschermen en kunnen je baby tijdelijk helpen goed aan de borst te drinken. 9

10 Na de geboorte De eerste uren na de geboorte zijn van groot belang voor de borstvoeding. Je baby is wakker en heeft een heel sterke zuigreflex. Het allerbeste, en ook heel fijn, is als je je kindje de eerste paar uur ongestoord bij je op de buik hebt. Toegedekt met een deken en lekker warm. Je baby kan vanzelf omhoog kruipen, de borst vinden en zijn eerste slokken nemen. Zonder hulp van buitenaf. De eerste kennismaking is voor jullie een zeer belangrijke gebeurtenis. Neem er de tijd voor en geniet samen met je partner van de eerste onvergetelijke ogenblikken met jullie kind. 10

11 Weetjes over borstvoeding De unieke samenstelling van moedermelk Een druppel moedermelk bevat 4000 levende cellen. De samenstelling van moedermelk past zich continue aan, afhankelijk van de wisselende behoeftes en de leeftijd van je baby, het tijdstip van de dag en zijn manier en frequentie van drinken. Het zijn niet alleen de suiker- en vetgehaltes die variëren, maar ook de eiwitconcentratie en dus de hoeveelheid antistoffen. Elke druppel moedermelk is kostbaar hij bevat 4000 levende cellen! De melk die het eerst komt, lest vooral de dorst van je baby; de melk die meer op het einde van een voeding komt, geeft meer verzadiging. Moedermelk bevat honderden vitaminen, mineralen en sporenelementen die nodig zijn voor een optimale groei, is uiteraard hygiënisch, op de juiste temperatuur en altijd beschikbaar. Melkvorming Colostrum Gelijk na de geboorte is colostrum beschik baar. Dit is een gele, dikke en lichtverteerbare melk. Colostrum bevat veel meer eiwitten en vooral antistoffen, en minder vet dan rijpe moedermelk. Deze antistoffen vormen een laagje op de darmwand van de baby en beschermen hem tegen infecties. Colostrum bevat driemaal meer natrium dan rijpe moedermelk. Daarom heeft een gezonde, op tijd geboren baby tijdens zijn eerste levensdagen slechts weinig vloeistoffen nodig, want het beschikbare colostrum volstaat. Bovendien stimuleert het colostrum de peristaltiek, het meconium wordt daarom snel uitgescheiden en het risico op het ontstaan van geelzucht wordt daarmee kleiner. Overgang van colostrum naar rijpe moedermelk Vanaf de derde dag na de geboorte begint de geleidelijke overgang naar rijpe moedermelk. Deze overgangsfase duurt een kleine week. Je borsten worden warmer, wat zwaarder en de aders worden zichtbaar. Er ontstaat lichte stuwing en je borsten voelen vol aan. Als de druk te groot wordt, of het gaat pijn doen, leg je baby dan veel aan. Pas tijdens het voeden borstmassage toe, want dat bevordert de doorstroming. Na het aanleggen kun je gekoelde Temperature Packs kompressen van ARDO gebruiken ter verlichting. Voor de borstvoeding je borsten juist warm maken. 11

12 Rijpe moedermelk Ongeveer vanaf dag negen maken je borsten rijpe moedermelk. De eerste zes maanden heeft je baby niets anders nodig dan jouw moedermelk. De tweede helft van het eerste jaar blijft moedermelk de hoofdvoeding en komt er bijvoeding bij. Daarna kan je baby blijven drinken tot hij twee of drie jaar is. Herhaal daarna deze beweging maar houd je handen nu verticaal. Moedermelk heeft altijd de juiste samenstelling voor je baby je baby weet wat goed voor hem is! Borstmassage en kolven met de hand Borstmassage bevordert de doorbloeding van de borst en het stromen van de melk; het heeft een positieve invloed op de melkproductie. Tijdens de eerste dagen en weken na de geboorte van je baby kan het zeer zinvol zijn, voorafgaand aan elke borstvoeding kort je borsten te masseren om verstopping en borstontstekingen te voorkomen. De borstmassage doe je zachtjes en mag nooit pijnlijk zijn. 2 Ondersteun je borst met je ene hand. Maak cirkelbewegingen met drie of vier vlakke vingertoppen van je andere hand en masseer zo het klierweefsel. Verschuif je vingers telkens 2 à 3 cm terwijl je de beweging blijft herhalen, totdat je je hele borst gemasseerd hebt. Werkwijze: 1 Neem je borst vast tussen je horizontaal geplaatste vlakke handen zoals de tekening weergeeft en verplaats het klierweefsel heen en weer. 12

13 3 Wrijf zachtjes met je vingers vanaf de borstaanzet naar de tepel toe. Zo help je de melk te stromen. 4 Probeer zachtjes een druppel melk uit te knijpen, terwijl je duim en vinger achter de tepelhof legt en een beetje in de richting van de borstkas drukt. Verplaats vervolgens vinger en duim met zachte druk naar voren zonder over de huid te wrijven. Als je deze druppel moedermelk op je tepel doet, moedig je je baby aan om te drinken. 5 Door het ritmisch herhalen van stap vier rondom de tepelhof, kan je een gespannen borst ontlasten of afkolven. Als alternatief kan je ook met een efficiënte borstkolf bijvoorbeeld de ARDO Calypso, je borst afkolven. Borstverzorging Je borsten vereisen tijdens de borst voedings periode geen speciale maat regelen. Dagelijks douchen of wassen met gewoon water volstaat. Bij gevoelige, licht roodgekleurde, droge of gekloofde tepels kunnen speciale verzorgings producten, zoals hoogwaardige ARDO Goldcream van 100% zuivere lanoline, verlichting bieden. 13

14 Borstvoeding geven zo werkt het Als jij in een comfortabele positie zit of ligt en je houdt je baby op de juiste en ontspannen manier bij je om te drinken, dan kan je baby bijna vanzelf goed happen en correct drinken. In het begin zal je vooral zittend voeden, omdat je het dan beter zelf kan zien. Later kan je dan ook gemakkelijk liggend voeden. Het juiste moment Hoe vroeger, hoe beter! Meestal duurt het niet lang na de geboorte voordat je baby je borst begint te zoeken. Vele baby s zuigen al energiek vanaf het allereerste moment. Anderen zuigen eerder met kleine slokjes of likken voorzichtig aan de tepel. Veel samen zijn, de eerste twee uur ongestoord, een juiste drinktechniek en vaak mogen drinken zijn belangrijke voorwaarden voor succesvol borstvoeding geven. Een borstvoedingskussen kan je extra comfort geven tijdens het drinken. Het ontlast je, zodat jij het gewicht van je baby niet hoeft de dragen. Leg eerst je baby goed aan, en gebruik dan eventueel het kussen voor wat extra steun. Het beste is je baby zo vast te houden, dat schouder en heup vormen één lijn; bevindt; schouders ontspannen zijn; voeden tegen je borst ligt. Correct aanleggen Door je baby vanaf het begin juist aan te leggen, kan je borstvoedingsproblemen zoals kloven, te weinig melk, enz. vermijden en kan je al na enkele dagen oefenen onbezorgd van de borstvoeding genieten. Rustgevende muziek voor moeders. De rustige achtergrondmelodie zorgt voor jullie ontspanning. 14

15 De meest voorkomende posities zien er als volgt uit: Zittend borstvoeding geven De rugbyhouding Je hebt je baby min of meer op je linker, of rechter arm en hij drinkt dan respectievelijk links of rechts. Zijn hoofd ondersteun je met je hand en zijn beentjes wijzen naar achteren. In deze houding kan je het aanhappen en drinken goed zien. Daarom is het een fijne houding om mee te beginnen. Het is ook een geschikte houding voor het voeden van twee lingen en vroeggeborenen, of na een keizersnede of wanneer je baby verkouden is. Liggend borstvoeding geven De zijdelingse positie Jullie liggen allebei op je zij, buik aan buik, dicht bij elkaar. Deze houding is vooral s nachts aan te bevelen of wanneer je overdag tijdens het voeden wat wilt uitrusten. Het nadeel is wel dat je minder goed kan zien of je baby goed aanhapt. De klassieke bakerhouding Je baby ligt op zijn zij in je arm, in de zogenaamde wiegehouding, zodat zijn hele lichaam naar jou toegekeerd is. Je hand ondersteunt daarbij zijn billetjes. Achterover liggend borstvoeding geven (Biological Nurturing) Nu lig je lekker lui zo ver achterover in de stoel of bank, dat je je baby op je buik kan leggen en hij niet naar beneden glijdt. Hij ligt als het ware als een aapje tegen jou aangeplakt. Je baby kan zich nu, misschien met een beetje hulp van jou, zelfstandig aanleggen. Jij hebt door gaans je handen en armen vrij. Dit is een vrij natuur lijke, biologische houding. 15

16 Juist vasthouden van de borst In principe, tenzij je grote borsten hebt, hoef je je borst tijdens het voeden niet vast te houden. Bij het aanleggen kan het zinvol zijn je borst, tepelhof en tepel wat te sturen. Maar in feite breng je je baby naar de borst, en breng je niet je borst naar de baby. Om je baby te stimuleren een grote hap te nemen, kan je zijn bovenlip kietelen met je tepel. Je baby ligt dan zo dat je tepel naar zijn bovenlip en neusje wijst. Op het moment dat hij zijn mondje helemaal open heeft, duw je hem in zijn onderrug naar je toe. Als de hap goed is, kan je ontspannen. Je baby zachtjes van de borst losmaken Wanneer je je baby van de borst wilt nemen, moet je het vacuüm doorbreken en daarom schuif je je vinger tussen de borst en je baby s mondhoek. Als je baby echter voldoende gedronken heeft, laat hij de borst meestal vanzelf los. Wanneer het aanleggen en drinken pijn doet, dan is je baby mogelijk niet correct aangelegd. 16

17 Een boertje In tegenspraak met de wijdverspreide opvatting, hoeven de meeste baby s nadat ze de borst kregen, geen boertje te laten. In tegenstelling tot baby s die met een fles gevoed worden, happen ze aan de borst zelden lucht. Baby s die echter snel en gulzig drinken en zich daarbij verslikken, hebben wel lucht in de buik. Wanneer je baby na het voeden onrustig is, houd hem dan rechtop en wrijf zachtjes over zijn rug. Meestal ontsnapt de ingeslikte lucht snel. Borstvoedingsritme Het borstvoedingsritme verandert steeds weer tijdens de ontwikkeling van je baby en is afhankelijk van de behoeften van je baby. Voeden op verzoek, voeden als je baby er om vraagt, is fijn voor je baby en goed voor je productie. Tijdens de eerste dagen komt je baby vaak kleine slokjes halen, minimaal acht keer per dag, en liever nog vaker. Op de derde of vierde dag na de geboorte zullen dat 10 à 12 voedingen zijn. Je voedt je kind regelmatig en frequent, ongeveer elke 2 tot 3 uur per 24 uur. Het is normaal dat je baby in zijn eerste levensjaar ook s nachts gevoed wil worden. Tijdens een groeispurt, soms in de tweede, derde of zesde week, en/of in de derde of zesde maand, verandert dit ritme. Ook warmte, onrust, ziekte, doorkomende tandjes en spanningen kunnen zijn ritme beïnvloeden. Gevoed en voldaan zo is spelen met mama plezierig. 17

18 Duur van een borstvoeding De tijd dat je baby aan de borst drinkt hangt sterk af van het temperament en de leeftijd van je baby. Dat kan tien tot twintig minuten per borst zijn, maar ook een half uur, of later vijf tot tien minuten. Er is geen regel of je je baby altijd één of juist twee borsten per voeding moet geven. Let op de slikgeluidjes en de zuigintensiteit van je baby. Korte, snelle bewegingen bij het begin laten de melk toeschieten. Langzaam en intensief zuigen zie je als de melk goed stroomt. Je baby krijgt voldoende melk, als hij wekelijks minstens 150 tot 250 gram aankomt. Check regelmatig zijn groeilijntje met de groeistandaard van de WHO. Zie blz. 35. Afbouwen In principe kan je altijd stoppen met borstvoeding. Het stoppen duurt ongeveer twee weken. Door langzaam het aantal borstvoedingsmomenten en de aan legduur af te bouwen, vermindert je productie geleidelijk. Dat wil zeggen dat je je baby slechts kort de borst geeft of dat je slechts kort kolft, wanneer er een on aangename spanning voelbaar is. Salie- en pepermuntthee helpen de melkproductie afbouwen. Moedermelk is simpelweg goed voor je kind! Hoe lang kan je borstvoeding geven? Het meest ideaal is om je baby de eerste zes maanden uitsluitend borstvoeding te geven. Moedermelk bevat alles wat je baby nodig heeft voor een gezonde groei. Met bij voeding begin je na zes maanden. De WHO (World Health Organisation) en Unicef adviseren borstvoeding tot in het tweede jaar als aanvullende voeding te blijven geven. Borstvoeding geven kan zolang jij en jouw baby dat willen. Bijvoeden met behoud van borstvoeding bereik je als je de bijvoeding geleidelijk, op geleide van je baby, introduceert. 18