Raad V versie 3 december 2008

Transcriptie

1 Raad V versie 3 december 2008 Onderwerp: Besluitvorming Europese Kaderrichtlijn Water Raadsvoorstel Inleiding: In 2007 en 2008 heeft de gemeente Heusden deelgenomen aan het gebiedsproces Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) dat getrokken werd door waterschap Aa en Maas. In dit gebiedsproces is onderzocht en aangegeven wat de opgave voor de verschillende waterpartners is om te voldoen aan de eisen van de KRW. Dat heeft geleid tot een waterprogramma Koningsvliet/Dieze waarin de zaken staan waarvoor de verschillende waterpartners verantwoordelijk zijn. Doel van dit voorstel om de besluitvorming die noodzakelijk is voor dit proces vorm te geven. Omdat ervoor gekozen is om de besluitvorming te laten plaatsvinden via het huis van Thorbecke is er een besluit van de gemeenteraad nodig over de Heusdense maatregelen uit het waterprogramma. Feitelijke informatie: Europese Kaderrichtlijn Water Stroomgebiedbeheerplan De Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) is één van de drijvende krachten voor de totstandkoming van de waterprogramma s. Het Europees Parlement heeft de lidstaten verplicht uiterlijk eind 2009 in stroomgebiedbeheerplannen (SGBP) vast te leggen hoe een goede waterkwaliteit bereikt zal worden. De resultaten van de waterprogramma s (gebiedsplannen) in heel Nederland worden de komende tijd samengevoegd tot een SGBP. Hierin wordt aan Brussel opgegeven welke maatregelen ter verbetering van de waterkwaliteit worden genomen. Eind 2009 wordt het 1e SGBP ingediend. Resultaatsverplichting De KRW kent het karakter van een resultaatsverplichting. Dit betekent dat de doelen die worden gerapporteerd aan de Europese Commissie ook daadwerkelijk moeten worden gehaald. Het rapporteren van ecologische doelen en maatregelen vindt plaats in het stroomgebiedbeheersplan (SGBP). In 2015 moet het watersysteem op orde zijn. Mogelijk kan er uitstel verleend worden tot Maatregelen De maatregelen waar het om gaat zijn vooral om inrichtingsmaatregelen aan het watersysteem, zoals ecologische verbindingszones, (onderzoeks)maatregelen aan de RWZI/afvalwaterketen, de regionale wateropgave, etc. De meeste van deze maatregelen worden door het waterschap opgepakt. Van de gemeente Heusden wordt verwacht bij te dragen aan de ecologische verbindingszone s, de optimalisatiestudie in de afvalwaterketen (OAS), het inzichtelijk maken van de stedelijke wateropgave(n) en onderzoek naar het watersysteem van de roeivijver. Afweging: De maatregelen voor de gemeente Heusden zijn reeds opgenomen in bestaande planningen en bestaande of lopende besluitvorming. Zo is voor de EVZ s al een convenant met het waterschap gesloten. De OAS wordt al uitgevoerd, de stedelijke wateropgaven en het onderzoek naar de roeivijver zijn opgenomen in het raadsvoorstel voor het voorbereidingskrediet van het waterplan. 1/4

2 Raad V versie 3 december 2008 Onderwerp: Besluitvorming Europese Kaderrichtlijn Water Het vaststellen van de maatregelen uit het waterprogramma is een bevoegdheid van de gemeenteraad. Dit had voor 1 november moeten gebeuren. Omdat dit niet is gelukt heeft het college een principe-uitspraak gedaan naar het waterschap. De gemeenteraad dient dus formeel nog een besluit te nemen over het waterprogramma. Dit betreft een ontwerpbesluit. Medio 2009 wordt verwacht het ontwerpbesluit voor wat betreft het KRW-deel om te zetten naar een definitief raadsbesluit. Voorgesteld wordt opnieuw een raadsbesluit te vragen indien de ingebrachte reacties een (relevante) wijziging betreffen ten opzichte van het ontwerpbesluit. Anders kan worden volstaan met een collegebesluit. Inzet van middelen: dekking Omdat de maatregelen al gepland zijn of dat er al dekking is aangegeven zijn er geen middelen noodzakelijk voor de uitvoering van dit voorstel. personele consequenties Er zijn geen aanvullende personele consequenties te verwachten. subsidie mogelijkheden Er wordt maximaal gebruik gemaakt van de beschikbare subsidiemogelijkheden. Bijvoorbeeld de provinciale subsidieregeling voor de EVZ s. Risico's: Vooralsnog zijn er geen maatregelen opgenomen voor de gemeente Heusden ten aanzien van grondwater. Ook voor drinkwaterwinning uit oppervlaktewater zijn op dit moment geen maatregelen genoemd. De provincie is op bezig daar beleid op te ontwikkelen zodat niet helemaal uitgesloten kan worden dat er nog maatregelen gaan volgen. Procedure: vervolgstappen 1. Gemeenteraad van 16 december 2008 instemmen met waterprogramma Koningsvliet/Dieze. Dit betreft een ontwerpbesluit. 2. Medio 2009 een raadsbesluit om het ontwerpbesluit om te zetten in een definitief besluit. Wanneer er geen relevante wijzigingen zijn ten opzichte van het ontwerpbesluit kan volstaan worden met een collegebesluit. De raad zal gevraagd worden het college in voorgenoemd geval te machtigen voor het nemen van dat besluit. inkoop Er vindt geen inkoop plaats. communicatie Communicatie zal plaatsvinden binnen de kaders van de AWB. Advies: Wij stellen u voor bijgaand besluit vast te stellen. Het college van Heusden, de secretaris, mr. J.T.A.J. van der Ven de burgemeester, drs. H.P.T.M. Willems 2/4

3 Raad V versie 3 december 2008 Onderwerp: Besluitvorming Europese Kaderrichtlijn Water Naar aanleiding van de informatievergadering: In de 2 e helft van 2009 worden de resultaten uit het inspraaktraject (wordt gedaan door het rijk) van het stroomgebiedsbeheerplan bekend gemaakt. Deze stukken zullen ter kennisname van de raad gebracht worden. TER INZAGE: Waterprogramma voor Koningvliet Dieze De stukken liggen ter inzage in de leeskamer en de front-office, locatie Vlijmen. 3/4

4 Raad V versie 3 december 2008 Onderwerp: Besluitvorming Europese Kaderrichtlijn Water BESLUIT De gemeenteraad van Heusden in zijn openbare vergadering van 16 december 2008; gezien het voorstel van het college van 21 oktober 2008, doc.nr. V ; gelet op AWB; b e s l u i t : 1. Instemmen met het de maatregelen uit het waterprogramma Koningsvliet/Dieze waarvoor de gemeente Heusden verantwoordelijk is. 2. De besluitvorming conform het voorstel te laten plaatsvinden. 3. Het college van Heusden te machtigen voor het omzetten van het ontwerpbesluit KRW naar een definitief besluit KRW als er geen relevante wijzigingen zijn ten opzichte van het ontwerpbesluit. de griffier, de voorzitter, mw. drs. E.J.M. de Graaf drs. H.P.T.M. Willems 4/4

5 Waterprogramma voor Definitief t.b.v. Stuurgroep april/mei maart 2008 Eindrapport 9S6276.N0

6 A COMPANY OF HASKONING NEDERLAND B.V. RUIMTELIJKE ONTWIKKELING Boschveldweg 21 Postbus AM 's-hertogenbosch +31 (0) Telefoon +31 (0) Fax Internet Arnhem KvK Documenttitel Waterprogramma voor Verkorte documenttitel Deelstroomgebied Koningvliet Dieze Status Eindrapport Datum 10 maart 2008 Projectnaam Gebiedsproces Aa en Maas Projectnummer 9S6276.N0 Opdrachtgever Waterschap Aa en Maas Referentie Auteur(s) ir. M. Inckel, ir H. Zigterman

7 INHOUDSOPGAVE Blz. 1 INLEIDING EN BESTUURLIJKE SAMENVATTING Status en besluitvorming Bestuurlijke uitgangspunten Over ecologische doelen Over inrichtingsmaatregelen binnen de Reconstructieafspraken Over haalbaarheid van de inrichtingsmaatregelen Over aanvullende inrichtingsmaatregelen Over chemiedoelen Over maatregelen en kosten naar aanleiding van de afvalwaterketen Over Stedelijke en regionale wateropgave Over grondwaterdoelen (kwantiteit en kwaliteit) Over Grond- en oppervlaktewaterregime Over financiering van het waterprogramma Over grondverwerving Het gebiedsproces Selectie van maatregelen in het waterprogramma Maatregelen en kosten Doelbereik 15 2 SAMENWERKING IN HET GEBIEDSPROCES 17 3 GEBIEDSBESCHRIJVING Ligging Morfologie en hydrologie Functies en landgebruik Waterkwaliteit Waterbeleving 21 4 HUIDIG BELEID EN PLANNEN Kaderrichtlijn Water Regionale en stedelijke wateropgave Gewenst grond- en oppervlaktewater regime Natuur Landbouw Stedelijk gebied Reconstructie Zwem- en viswater Drinkwater Afvalwaterketen 33 5 DOELGATEN Inleiding Wat is een doelgat Het afleiden van doelgaten Doelgaten uitgangssituatie 37 Koningsvliet-Dieze - i - Eindrapport 10 maart 2008

8 6 WATERPROGRAMMA Integraliteit van inrichtingsmaatregelen Het pakket aan maatregelen Uitvoeringsperiode van maatregelen Kostenoverzicht van het maatregelenpakket Doelbereik in 2015 en Specifieke aandachtspunten per waterlichaam Maatregelen en kosten voor Rijkswaterstaat 50 7 LITERATUUROVERZICHT 52 BIJLAGEN 1. Begrippen en afkortingen 2. Lijst deelnemers gebiedsproces 3. Factsheets per waterlichaam 4. DVD met kaartmateriaal (separaat toegezonden, versie december 2007) Koningsvliet-Dieze - ii - Eindrapport 10 maart 2008

9 1 INLEIDING EN BESTUURLIJKE SAMENVATTING Naar aanleiding van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) en het Nederlandse Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) worden de komende jaren de watersystemen op orde gebracht, zodanig dat waterkwaliteit en waterkwantiteit voldoen aan de nieuwe eisen. De regionale overheden en Rijkswaterstaat werken samen om per deelstroomgebied een waterprogramma op te stellen. Dit waterprogramma is in een gebiedsproces voorbereid, op basis van de genoemde kaders en met medeneming van regionale doelen en de specifieke gebiedssituatie. De gebiedsgerichte samenwerking beoogt een integraal waterprogramma op te stellen met een zo efficiënt mogelijke inzet van middelen. Dit integrale programma vormt het uitgangspunt voor de formele planvormen van de samenwerkende overheden en voor het Stroomgebiedbeheerplan voor de Maas. Hierbij treft de lezer het waterprogramma aan voor het deelstroomgebied Koningsvliet- Dieze. Waterschap Aa en Maas, de Provincie Noord-Brabant, Rijkswaterstaat directie Limburg en de gemeenten s-hertogenbosch en Heusden hebben het waterprogramma gezamenlijk voorbereid. Daarnaast waren de gemeenten Waalwijk en Vught agendalid. Leeswijzer Het onderliggende document vormt het waterprogramma voor het deelstroomgebied Koningsvliet-Dieze. In het eerste hoofdstuk worden in de eerste plaats de bestuurlijke overwegingen die het waterprogramma ondersteunen besproken. Veel van deze punten gelden algemeen binnen het hele beheergebied van waterschap Aa en Maas. De specifieke overwegingen voor het deelstroomgebied worden in een aparte paragraaf (6.5) besproken. In de tweede plaats wordt in hoofdstuk 1 een beschrijving van het gebiedsproces gegeven. Dit gebeurt door een korte beschrijving van de trechtering waarmee tot het waterprogramma gekomen is en van de uitkomsten per deelstroomgebied. Het waterprogramma bestaat, naast het eerste samenvattende hoofdstuk uit 5 hoofdstukken. Hoofdstuk 2 geeft een overzicht van het gebiedsproces. Hoofdstuk 3 beschrijft het deelstroomgebied in algemene termen. Het vierde hoofdstuk biedt plaats aan een korte beschrijving van de doelterreinen waar het waterprogramma zich op richt. De hoofdstukken 5 en 6 bespreken het waterprogramma van het deelstroomgebied door inzicht te geven in doelen, maatregelen, kosten en doelbereik. Deze hoofdstukken worden geschraagd door een beschrijving per waterlichaam (de factsheets), die als bijlage 3 zijn toegevoegd. In deze bijlage wordt per waterlichaam een maatregelenpakket voorgesteld waarmee de wateropgave voor een groot deel gerealiseerd gaat worden. Algemene informatie die ten grondslag ligt aan dit rapport staat in hoofdstuk 7 (literatuur) en in bijlagen 1 en 2 (begrippen en afkortingen, en lijst van deelnemers, respectievelijk). 1.1 Status en besluitvorming Dit waterprogramma is een gezamenlijk product van de betrokken overheden (gemeenten, provincie, Rijkswaterstaat en waterschap) in dit deelstroomgebied. Het waterprogramma is strategisch/verkennend van aard en geeft de regionale kaders aan voor de verschillende wateropgaven. Hoewel het is opgebouwd vanuit concrete Eindrapport maart 2008

10 maatregelen is het waterprogramma zelf geen inrichtingsplan. Nadere uitwerking vindt plaats via uitvoeringsplannen. Het waterprogramma heeft geen formele status. Wel vormt het de basis voor de besluitvorming door gemeente, waterschap, provincie en Rijkswaterstaat over de geselecteerde maatregelpakketten voor de perioden en Betrokken overheden leggen hun aandeel in de opgave vast in bestuurlijk besluiten. In figuur 2.2 is de positie van het waterprogramma ten opzichte van beleid en formele planvormen weergegeven. De formele planvormen worden door de inhoud van de waterprogramma s gevoed en zijn dus indirect producten van dit gebiedsproces. Figuur 2.2: Positie waterprogramma Overige planvormen De zeven waterprogramma s binnen het beheergebied Aa en Maas vormen de bouwstenen voor de in 2009 vast te stellen planvormen zoals het regionaal waterplan (voorheen het waterhuishoudingplan van de provincie) en het waterbeheerplan (waterschap). Voor de gemeenten bestaat nog geen formele planvorm voor waterbeheer en kunnen de maatregelen uit het waterprogramma worden neergelegd in een gemeentelijk waterplan, een gemeentelijk rioleringsplan of direct in een raadsbesluit. Daarnaast is het de bedoeling van de betrokken overheden om de uitkomsten door te vertalen naar verschillende plankaders zoals bestemmingsplannen, structuurvisies, beheerplannen, milieubeleidsplannen. Deze planvormen hebben deels een eigen tijdspad en doorlooptijd. Eindrapport maart 2008

11 Stroomgebiedbeheerplan Maas (SGBP) De zeven waterprogramma s vormen samen met de waterprogramma s van de andere waterbeheerders in het Nederlandse deel van het Maasstroomgebied tevens de bouwstenen voor het stroomgebiedbeheerplan Maas, dat in 2009 door het Directoraat Generaal Water van het ministerie van Verkeer en Waterstaat wordt opgesteld. Het traject waarmee het SGBP wordt opgesteld wordt nog bepaald. KRW-plichtige maatregelen worden opgenomen in het SGBP. Het SGBP wordt aan Europa gerapporteerd. Voor maatregelen direct gerelateerd aan de KRW doelen geldt een resultaatverplichting. Overheden in andere delen van het Nederlands Maasstroomgebied leveren vergelijkbare bijdrages. Hierover vindt afstemming plaats in het Regionaal Bestuurlijk Overleg Maas (RBOM). Alvorens het SGBP in december 2009 wordt vastgesteld, vindt inspraak op het ontwerp plaats vanaf december Bestuurlijke uitgangspunten In deze paragraaf worden de bestuurlijke uitgangspunten beschreven Over ecologische doelen Als ecologisch doel is het Goed Ecologisch Potentieel gebruikt. Het doelbereik voor biologische kenmerken (KRW-ecologie) is bepaald met behulp van maatlatten voor macrofauna en vissen. De doelen voor macrofyten en fytoplankton zijn niet meegenomen omdat gegevens over de huidige situatie ontbreken. Beoordeling van de laatste maatlat (fytobenthos) is op dit moment niet mogelijk door het ontbreken van een beoordelingsmethode. Deze maatlat is op termijn wel vereist door de KRW. Het is de verwachting van de partners in het gebiedsproces dat de maatregelen die genomen worden ten aanzien van macrofauna en vis, omdat ze gericht zijn op systeemherstel ook sterk bijdragen aan de maatlatten waarover nu inzicht ontbreekt. Over het doelbereik voor biologische kenmerken Aan de ecologische doelen wordt vooral bijgedragen door maatregelen met betrekking tot de inrichting van waterlichamen en door beheermaatregelen. Voor de meeste waterlichamen wordt door het uitvoeren van de maatregelen het ecologisch doel bereikt, Voor enkele waterlichamen valt niet te verwachten dat de doelen voor macrofauna bereikt kunnen worden. Voor de maatlat vissen is de situatie gunstiger, zij het dat er voor veel (22 van de 51) waterlichamen geen gegevens bekend zijn Over inrichtingsmaatregelen binnen de Reconstructieafspraken Inrichtingsmaatregelen aan de waterlopen dragen sterk bij aan het behalen van de ecologische doelen. Binnen de Reconstructie is een aanzienlijk pakket inrichtingsmaatregelen vastgelegd. Waar het maatregelen binnen Ecologische Verbindingszones betreft, worden de kosten (na aftrek van de provinciale subsidies) gedeeld tussen waterschap en gemeenten. De samenwerkende overheden hebben met de Provincie op 5 juli 2005 een bestuursovereenkomst ondertekend, waarin staat dat de betrokken partijen al datgene zullen doen wat in hun vermogen ligt om het Reconstructieplan voor 2018 te realiseren. De partijen hebben daartoe een inspanningsverplichting op zich genomen en toegezegd om budget te reserveren. Eindrapport maart 2008

12 De inrichting van EVZs langs waterlopen draagt bij aan bredere doelstellingen dan alleen de KRW. Toch worden deze maatregelen nu volledig bij het pakket KRWmaatregelen geteld, omdat: De overheden zich sowieso gecommitteerd hebben aan de uitvoering van deze maatregelen Op deze manier de maatschappelijke kosten voor het inrichten van deze EVZ s zo laag mogelijk gehouden worden Door een gezamenlijke inrichting het resultaat optimaal is voor de verschillende te behalen doelen en de landschappelijke inpassing beter is. Inrichtingsmaatregelen binnen de Reconstructie worden gefaseerd uitgevoerd. Een deel is reeds voltooid. In het eerste SGBP ( ) verplichten de samenwerkende overheden zich 30% van de nog uit te voeren inrichtingsmaatregelen te realiseren. In het tweede SGBP ( ) wordt de uitvoering van de resterende inrichtingsmaatregelen voorzien. De afspraken rond de Reconstructie blijven gehandhaafd Over haalbaarheid van de inrichtingsmaatregelen De inrichtingsmaatregelen hebben een aanzienlijk ruimtebeslag en zowel de planologische procedures als de verwerving van de gronden, die voor herinrichting van de waterlopen nodig zijn, vormen belangrijke bottlenecks voor de uitvoering van deze maatregelen. In het waterprogramma is hier rekening mee gehouden door in de periode niet meer dan 30% van de inrichtingsmaatregelen (binnen de Reconstructie) resultaatverplichtend op te nemen. Dit is een voor de samenwerkende overheden een zeer ambitieuze maar wellicht haalbare ambitie. De intentie vanuit de Reconstructie is evenwel om te streven naar 70% van de inrichtingmaatregelen uit de Reconstructie uit te voeren in de periode Dit wordt niet voor het SGBP aangemeld. Binnen de KRW is er ruimte tot aan 2027 om de resterende 70% uit te voeren Over aanvullende inrichtingsmaatregelen Naast inrichtingsmaatregelen die uit de Reconstructie voortkomen worden er in een aantal gevallen aanvullende inrichtingsmaatregelen voorgesteld om de KRW-doelen te bereiken. Er zijn immers waterlichamen waar geen of weinig inrichtingmaatregelen door de Reconstructie gepland zijn. Op basis van huidige kennis (expert judgement) is bepaald dat deze aanvullende maatregelen nodig zijn om in deze waterlichamen de doelgaten te dichten. Aanvullende inrichtingsmaatregelen worden na 2015 gepland, zodat de ervaringen uit het eerst SGBP ( ) meegenomen kunnen worden in de exacte bepaling van de hoeveelheid en omvang van aanvullende inrichtingsmaatregelen. Deze inrichtingsmaatregelen omvatten geen extra droge zone voor landnatuur. Ze zijn alleen op de KRW-doelen gericht en dienen niet voor soortenmigratie, zoals de EVZ s. Langs de verschillende kanalen van Rijkswaterstaat zijn deels EVZ gepland. Volgens bestaande afspraken uit 2000 worden deze aangelegd door Rijkswaterstaat en vallen ze niet onder de provinciale subsidieregeling. Uit de door Rijkswaterstaat gestuurde brief van januari 2008 blijkt dat Rijkswaterstaat zich beperkt tot ongeveer 25% groot Eindrapport maart 2008

13 onderhoud in de kanalen met de mogelijkheid tot terugplaatsing van natuurvriendelijke oevers Over chemiedoelen De maatregelen in de afvalwaterketen dragen bij aan een aanzienlijke verbetering van de kwaliteit van de waterlichamen, zoals die wordt beoordeeld aan de hand van de stoffen N, P, Cd, Cu, Ni en Zn. Hierbij wordt aangetekend dat de KRW normen introduceert voor een veel breder scala aan stoffen. Alleen deze 6 genoemde stoffen zijn door het waterschap Aa en Maas als probleemstoffen aangemerkt. De overige stoffen zoals bestrijdingsmiddelen, hormonen, etc. zijn daarom niet meegenomen. De chemiedoelen per waterlichaam doen weinig recht aan de beeldvorming bij de burger van de waterkwaliteit in de vele stedelijke waterlopen, zoals veroorzaakt door b.v. riooloverstortingen. Tijdelijke zuurstofarmoede, geur- en kleurklachten en vissterfte kunnen hiervan het gevolg zijn. Ingrepen in de afvalwaterketen en het stedelijke waterbeheer zijn nodig om dit soort problemen te verminderen. Over doelgaten voor stikstof en fosfaat Ondanks kostbare maatregelen, zoals die ter verbetering van RWZIs, blijven voor veel waterlichamen doelgaten bestaan voor de meststoffen stikstof en/of fosfaat. Herkomst van deze resterende meststoffenconcentraties is voor een aanzienlijk deel de diffuse levering vanuit de landbouw, veelal via grondwater. Het waterprogramma investeert in het reduceren van deze chemische belasting door innovatie te stimuleren. Tegelijkertijd moet worden geconstateerd dat met een haalbaar en betaalbaar pakket aan regionale maatregelen het doelgat niet volledig gedicht kan worden. Landelijke besluitvorming, geagendeerd via het RBOM, rond de meststoffenproblematiek is noodzakelijk. Het kan hierbij gaan om een verlaging van de normen, of om het nemen van nieuwe aanvullende generieke maatregelen. Tevens zullen gemeenten no-regret maatregelen, zoals chemiearme onkruidbestrijding, blijven uitvoeren en zo mogelijk vaker en in grotere gebieden toe passen. De meerkosten hiervan zijn overigens niet in het waterprogramma beschreven Over maatregelen en kosten naar aanleiding van de afvalwaterketen Maatregelen in de afvalwaterketen dragen voor een belangrijk deel bij aan het behalen van chemische doelen en ook aan kwaliteitsdoelen en kwantiteitsdoelen in stedelijk gebied. De gevolgde systematiek voor het bepalen van doelgaten per waterlichaam (die meestal ver van stedelijke waterlopen afliggen), zoals vereist voor de KRW, houdt weinig rekening met de waterkwaliteit van stedelijke waterlopen. Waterkwaliteitsproblemen in stedelijke waterlopen zijn over het algemeen het gevolg van inlaat van (te) voedselrijk water, een slechte doorstroming en achterstallig onderhoudsbaggeren. Dit kan de belevingswaarde van water door geuroverlast en kleurverandering negatief beïnvloeden. Daarnaast kunnen riooloverstorten lokaal de waterkwaliteit verstoren, maar doen dat in een beperkt gebied en over een relatief korte tijdsspanne. Naast stoffenverontreiniging, wordt hierdoor het opgeloste zuurstof sterk verminderd met regelmatig vissterfte en andere negatieve en langdurige ecologische effecten als gevolg. Op dit moment is het Eindrapport maart 2008

14 waterkwaliteitsspoor niet vertaald in nieuwe maatregelen, behalve daar waar klachten zijn, of waar gemeenten qua beleving ambities hebben. Ingrepen in de afvalwaterketen hangen ook samen met kwantiteitsbeheer. Afkoppeling en infiltratie van hemelwater helpt de grondwaterstand lokaal aan te vullen, compenseert bij voldoende voortgang - de toenemende volumes in en vuiluitworp van de afvalwaterketen en draagt bij aan het voorkomen van overlast als gevolg van klimaatverandering. Het maatregelenpakket in relatie tot afvalwater in het waterprogramma is nu nog onvolledig. In zijn studies voorzien voor de optimalisatie van de afvalwaterketen (OAS-studies). Uit deze studies zullen aanvullende maatregelen voortkomen: Veel gemeentes hebben reeds aanzienlijke arealen verhard oppervlakken afgekoppeld van gemengde rioolsystemen. Gemeenten zijn over het algemeen terughoudend in het vastleggen van afkoppelplannen vanuit het principe van werkmet-werk maken; op dit moment is nog niet goed te overzien waar werkzaamheden in de periode (en daarna) gaan plaatsvinden. Daarom zijn in het waterprogramma weinig aanvullende en/of concrete afkoppelmaatregelen na 2009 opgenomen. Qua fasering van maatregelen in de afvalwaterketen is het efficiënt aan te sluiten bij de vervangingscyclus van bestaande infrastructuur. De vervangingsduur van 60 jaar, die gemiddeld in Nederland voor rioleringen wordt gehanteerd, komt neer op een gemiddeld afkoppelpercentage van 1,5% per jaar 1. Hierbij wordt echter geen rekening gehouden met de gemiddelde ouderdom van de bestaande rioleringen, met de kwaliteit van riolering, met technisch niet- of moeilijk afkoppelbare wijken en de huidige ondergrond (zandige bodem). Aangezien de aanleg van riolering overwegend dateert van na 1960, zal veel van de vervanging pas na 2020 aan de orde zijn. Veel gemeenten maken wel afkoppelplannen om de mogelijkheden en prioriteiten in beeld te brengen. Relatief dure end-of-pipe maatregelen (effluentnabehandeling, ook wel als 4 e trap aangeduid) in de zuivering kunnen soms voorkomen worden door maatregelen te nemen die de toestroom naar de RWZI verminderen. Onderzoek van de afvalwaterketen, waarbij ook bestrijding aan de bron wordt meegenomen, draagt bij aan kosteneffectief maatwerk. Het principe van maatregelen nemen met de minste maatschappelijke kosten wordt door alle partijen onderschreven. Vooruitlopend op de uitkomsten van de OAS, is voorlopig als KRW-maatregel voornoemde zuiveringstrap op iedere RWZI toegevoegd. Uit nader onderzoek zal moeten blijken of dit de meest effectieve en efficiënte maatregel is Over Stedelijke en regionale wateropgave Knelpunten in de stedelijke wateropgave Voor de gemeenten s-hertogenbosch is de stedelijke wateropgave in beeld gebracht en zijn geen knelpunten geconstateerd. Voor de overige gemeenten zijn op dit moment de benodigde maatregelen slechts deels gedefinieerd en/of meegenomen in het waterprogramma zoals dat nu voorligt. 1 Het landelijk cijfer voor rioolvervanging in 2007 bedroeg 0,75%. Eindrapport maart 2008

15 De partners in het gebiedsproces hebben de wens uitgesproken om de stedelijke wateropgave (SWO, kwantiteit en klimaat), de stedelijke waterkwaliteit, het omgaan met regenwater en de waterketen meer integraal te willen benaderen. Hiermee is een begin gemaakt met de recent opgestarte OAS-studies en de quick scans SWO. Verdere verdiepingslagen zijn nodig. Het waterschap zal hierin de komende tijd het voortouw nemen. De begin 2008 gestarte studies voor de optimalisatie van de afvalwaterketen (OAS-studies) worden medio 2009 afgerond. Zij resulteren in het benoemen van additionele maatregelen, zoals afkoppelplannen en aanpassingen aan de keteninfrastructuur. De uitkomsten van de OAS-studies vormen het beginpunt van bestuurlijke besluitvorming over de financiering van de voorgestelde additionele maatregelen. De besluitvorming wordt afgerond in bestuurlijke afvalwaterakkoorden. Hierin worden ook de kosten en financiering van maatregelen opgenomen. Aanvullend op de OAS-studies worden maatregelen voor verbetering van de waterkwaliteit (los van de afvalwaterketen) uitgewerkt. De genoemde verdiepingslag moet leiden tot meer integrale afspraken over en een gezamenlijke lange-termijn visie op het (afval)waterbeheer in stedelijk gebied. Maatregelen t.b.v. de regionale wateropgave Het maatregelpakket voor de regionale wateropgave is nog onvolledig. Oorzaken hiervoor zijn: - complexiteit van de berekeningen (iedere maatregel heeft invloed op de effectiviteit van andere maatregelen) - ontbreken van een voldoende betrouwbaar model om die complexe berekeningen mee uit te voeren - onzekerheden met betrekking tot klimaatontwikkeling, - de vertaling van landelijke normen naar gebiedspecifieke normen moet nog gemaakt worden In de komende jaren worden de afgesproken maatregelen uit de reconstructieplannen gerealiseerd (waaronder waterberging) en wordt geprofiteerd van de realisatie van KRW-maatregelen zoals beekherstel en profielaanpassingen. Naar verwachting wordt zo circa 50% van de regionale wateropgave opgelost. Voor de restopgave zijn in de waterprogramma s enkele voor de hand liggende maatregelen benoemd. Met deze extra maatregelen wordt echter niet het hele doelgat gedicht. In de komende jaren moet nog een slag worden gemaakt. Hiertoe wordt onder meer een nieuw modelinstrumentarium ontwikkeld en wordt een pilotstudie naar de effecten van water vasthouden uitgevoerd. Vanuit de meedenkgroepen is kritiek geuit op het onvolledig invullen van de regionale wateropgave Over grondwaterdoelen (kwantiteit en kwaliteit) Grondwater en grondwaterbeheer zijn door de Provincie niet ingebracht in het gebiedsproces. Er zijn dan ook geen doelen meegenomen ten aanzien van grondwater en ook geen maatregelen, tenzij specifieke knelpunten daar aanleiding toe geven. Wel is beoordeeld of en in hoeverre het (ondiepe) grond- en oppervlaktewaterregime voldoet aan de gewenste situatie voor de gebruiksfuncties natuur en landbouw. Eindrapport maart 2008

16 1.2.9 Over Grond- en oppervlaktewaterregime Ingrepen in het grond- en oppervlaktewaterregime (GGOR) in natuurgebieden Het waterprogramma voorziet GGOR ingrepen in alle natuurgebieden, zoals Natura2000 gebieden, Natte Natuurparels (NNP) en overige verdroogde Ecologische Hoofdstructuur. Daarbij is vooralsnog een eenheidsprijs per hectare natuur gehanteerd, ongeacht of mitigatie van uitstraling aan de orde is (bij Natura2000 en NNP) of niet (bij overige verdroogde EHS). Ingrepen in grond- en oppervlaktewaterregime (GGOR) in de landbouw In het gebiedsproces is gebleken dat de met het provinciebrede model berekende doelgaten voor te natte of te droge landbouwgebieden niet of nauwelijks herkend werden door de meedenkgroepen. Bij het definiëren van maatregelen is daarom uitgegaan van prioriteiten voor GGOR maatregelen, zoals ervaren door de landbouwsector en is besproken in overleg tussen het waterschap en vertegenwoordigers van de landbouw. Indien er nieuw beleid komt dat verdere beperkingen oplegt aan het gebruik van beregening in de landbouw, zal het gewenste grond- en oppervlaktewaterregime voor de landbouw veranderen. Op lange termijn zal dit leiden tot nieuwe GGOR maatregelen, vooral tegen droogteschade Over financiering van het waterprogramma In het waterprogramma zijn bruto kosten voor de te nemen maatregelen weergegeven, waarbij er van uitgegaan is dat elke overheid die maatregelen betaalt die behoren bij het gebruikelijke mandaat van die overheid. De optimalisatiestudies in het afvalwatersysteem (OAS) kunnen aanleiding zijn tot identificatie van maatregelen op grond van het criterium minste maatschappelijke kosten. Mogelijk is dit aanleiding tot nieuwe financieringsafspraken voor dergelijke maatregelen. Herinrichting van waterlopen is een gezamenlijk project van de overheden, waarbij gezamenlijk projectbeheer helpt ruimtelijke ordening, grondverwerving en aanleg efficiënt op te pakken. Er is nu geen rekening gehouden met financiering door derden, subsidiering door hogere overheden of met de beschikbaarheid van gronden. Op de inrichtingsmaatregelen binnen de Reconstructie blijven de bestaande afspraken onverkort van toepassing. Waterschap en gemeenten delen de kosten en ontvangen een subsidie voor grondverwerving, inrichting en soms onderhoud vanuit de Provincie. De genoemde bedragen mogen dan ook niet zondermeer vertaald worden naar een lastenstijging voor waterschap of gemeente. De gemeentelijke kosten van inrichtingsmaatregelen op gemeentegrenzen worden in gelijke delen aan de aanliggende gemeenten toegerekend. Over aanvullende onderzoeksvragen Van een aantal lopende en aanvullende onderzoeken zijn nog geen onderzoeks- en monitoringskosten bekend. Deze zijn dan ook niet meegenomen in het waterprogramma. Hieronder vallen onder andere de kosten voor de uitvoering van de OAS-studies. Eindrapport maart 2008

17 Over grondverwerving In het waterprogramma is een totale behoefte aan grond becijferd ter grootte van 2055 ha 2, waarvan inmiddels ca. 300 ha. is gerealiseerd, ten behoeve van de inrichtingsmaatregelen (EVZ, oeverinrichting, beekherstel). Binnen het gebiedsproces is ervan uitgaan dat deze gronden in eigendom van waterschap (of eventueel gemeente, terreinbeherende instantie of provincie) worden verkregen. Grond in eigendom geeft maximale vrijheid bij de wijze van inrichting en beheer. Hiermee kunnen de doelen van de maatregel optimaal worden ingevuld. Bovendien leidt deze benadering tot een kostenprognose, die bij het uitwerken van de maatregelen eerder tot lagere kosten leiden dan tot hogere, bijvoorbeeld door slimme samenwerkingsconstructies. Gronden zijn echter beperkt beschikbaar 3. De grondmobiliteit bedraagt in de regio momenteel ca. 2% per jaar. De vraag naar grond stijgt zowel door ontwikkelingen binnen de landbouw als door de grote overheidsvraag : bouwlocaties, bedrijventerreinen, infrastructuur en natuur. Er moet rekening worden gehouden met aanmerkelijke doorlooptijden als gevolg van het traag beschikbaar komen van de om te vormen gronden. Maatregelen waar procedures in het kader van de Wet op de Ruimtelijke Ordening (WRO) noodzakelijk zijn, worden zo vroeg mogelijk ingezet. In principe vindt de noodzakelijke grondverwerving plaats op vrijwillige basis. Dat betekent dus aankoop tegen marktconforme prijzen 4, die zijn opgenomen in de budgetten van de maatregelen. Dit is in overeenstemming met de aanpak van de Provincie Noord-Brabant, waarbij verwerving op onteigeningsbasis uitsluitend binnen de EHS wordt ingezet en dan als laatste noodgreep. Waterschap, gemeente en provincie organiseren op projectbasis een effectief gezamenlijk aankoopplan, op basis van samenwerking tussen hun grondverwervers met lokale kennis. Van belang hierbij is dat er voldoende mandaat is om biedingen gestand te kunnen doen. Mogelijk wordt aangesloten bij het initiatief vanuit de Reconstructie om tot Streekrekeningen te komen, een gemeenschappelijk fonds, waarin gemeenten, provincie en de gemeentelijke Rabobank geld inleggen ten behoeve van (anticiperende/strategische) aankoop van objecten en of gronden. Wanneer grondverwerving niet mogelijk is, kan worden getracht via de inzet van het instrumentarium van de Catalogus Groenblauwe diensten alsnog tot realisatie van maatregelen te komen. Achterliggende gedachte is om agrariërs te stimuleren om een deel van hun gronden in te zetten voor natuurontwikkeling. Zij krijgen hiervoor de inrichtingskosten, de waardevermindering van de grond en de jaarlijkse beheerskosten vergoed. 2 Het gaat hierbij uitsluitend om grond benodigd voor de inrichtingsmaatregelen van de beken, dus exclusief waterberging en EHS. Voor de Natte Natuurparels dient de provincie nog ca ha te verwerven. 3 De hoeveelheid te verwerven grond is daardoor een kritieke factor in de realisatie van de doelstellingen. In 2007 is bijvoorbeeld ca. 70 ha grond verworven, waarvan ca 50 ha effectief kon worden ingezet voor de inrichting en de overige als strategische grondpositie. 4 Gerekend is met een gemiddelde verwervingsprijs van per ha. incl. strooktoeslag en kadastrale- en notariële kosten. Eindrapport maart 2008

18 Tabel 1.1: Autonome en aanvullende grondverwerving per deelstroomgebied, per periode Autonoom Aan - RWSR gebied Aanvullend in milj vullend Totaal in Totaal Autonoom in milj Totaal Totaal milj auto ha aanv. ha ha AGNH 0,9 2,3 0,6 11,6 15, ,6 0,7 1, ,8 279 WLPSL 1,9 2,2 4,4 9,2 17, ,0 1,2 1, ,9 315 AGZH 0,6 0,5 4,3 6,6 12, ,8 2,1 2, ,0 249 BAA - 0,6 2,2 5,5 8, ,0 0,4 0,4 7 8,7 145 RWS - - 0,2 0,5 0, ,7 11 Dieze 0,8 0,0 1,2 2,7 4,8 80 0,8 2,4 3,2 53 8,0 133 HW 3,2 0,1 1,3 20,5 25, ,2 2,8 3, ,1 468 Raam 2,8 2,1 5,9 11,4 22, ,4 3,7 5, ,3 455 Totalen 10,1 8,0 20,0 68,0 106, In de periode is ongeveer honderd-vijf miljoen euro nodig voor grondverwerving wat neer komt op ongeveer 1750 ha. 1.3 Het gebiedsproces Selectie van maatregelen in het waterprogramma In het gebiedsproces heeft een trechtering plaatsgevonden van een aanvankelijke maasbreed opgestelde groslijst van 185 maatregelen naar een waterprogramma waarbij per waterlichaam (en het bijbehorende toestroomgebied) zo n 10 à 15 geselecteerde en gefaseerde maatregelen worden toegepast. Deze paragraaf beschrijft de keuzes die gemaakt zijn om tot een dergelijke selectie te komen. Stap 1: Welke maatregelen zijn van toepassing voor regionale keuzes? In de loop van het gebiedsproces is de groslijst met maatregelen gewijzigd en is uitgekomen op 83 maatregelen in 20 groepen. Ongeveer 50 verschillende maatregelen worden met enige regelmaat toegepast binnen de waterprogramma s. Paragraaf 5.1 beschrijft de maatregelengroepen. De volgende keuzes hebben tot de nieuwe groslijst voor het beheergebied Aa en Maas geleid: Nadere selectie niet alle maatregelen in de uitgebreide groslijst zijn maatregelen die door regionale spelers genomen kunnen worden. Het betreft dan maatregelen zoals generiek bronbeleid voor de industrie, of luchtregelgeving. Deze zijn uit de lijst verwijderd. Het generiek meststoffenbeleid is wel in de lijst gehandhaafd, maar alleen als autonome maatregel in de periode tot Hierdoor was het mogelijk het effect van dit generieke beleid in mindering te brengen op de doelgaten voor meststoffen. Indikken Een aantal maatregelen was te gedetailleerd voor het maken van keuzes. Dit was bijvoorbeeld het geval voor verhogen van slootbodems, dempen van sloten en extensivering van onderhoud. Alle drie de maatregelen beogen het grond- en oppervlaktewaterregime van een gebied te veranderen, maar welke van de drie in de praktijk van uitvoering de voorkeur verdient, is zonder detailanalyse niet te zeggen. In plaats van de individuele maatregelen is daarom gebruik gemaakt van een GGOR totaalpakket. Uitsplitsen Soms zijn maatregelen verder uitgesplitst omdat het gebiedproces hiertoe aanleiding gaf. Voorbeelden hiervan zijn: - Het al eerder genoemde GGOR totaalpakket wordt toegepast op landbouwgebieden, in natuurgebieden en voor het herstel van wijst. Omdat de kosten en financiering per functie verschillen, is het GGOR-totaalpakket Eindrapport maart 2008

19 omgezet in drie functiegerichte maatregelen: GGOR-landbouw, GGOR-natuur en GGOR-wijst 5. - De financiering van een aantal inrichtingsmaatregelen is complex. De kosten worden gedeeld tussen het waterschap en de betreffende gemeenten, bovendien zijn afspraken over deze verdeling (mogelijk) verschillend binnen de ecologische verbindingszones en daarbuiten. Om deze kostenverdeling duidelijk in beeld te brengen is bijvoorbeeld binnen de maatregel beekherstel een aantal varianten onderscheiden: binnen/buiten de reconstructieafspraken en met/zonder een gemeentelijk deel. - Voor de aanleg van vistrappen is onderscheid gemaakt of dit bij kleine of grote kunstwerken is, eenvoudigweg omdat de kosten dan aanzienlijk verschillen. Opschonen Alleen maatregelen die kunnen bijdragen aan een vermindering van de geconstateerde doelgaten, zijn in het waterprogramma in overweging genomen. Dit betekent dat het afkoppelen van nieuwbouwlocaties als maatregel voor de KRW of WB21 niet meetelt. Het bestaande doelgat wordt hierdoor immers per definitie niet kleiner. Ook vervangingsinvesteringen (b.v. opheffen lekkende riolen) vallen om deze reden af, met uitzondering van het groot onderhoud van RWZIs, omdat daar na dergelijk onderhoud ook altijd een efficiëntieverbetering optreedt. Deze specifieke maatregel kan daarom wel voor een deel meegenomen worden in het waterprogramma. In een aparte rapportage worden alle uitgangspunten betreffende de effectiviteit van maatregelen besproken (zie de literatuurlijst). Stap 2: Welke maatregelen zijn gebiedsspecifiek toegepast of mogelijk toepasbaar? De gebiedsspecifieke situatie bepaalt welke maatregelen uit de groslijst aan de orde zijn. Daarbij zijn de volgende stappen gemaakt: Beschrijven van de gebiedsspecifieke situatie Voorafgaande aan de start van het gebiedsproces is bepaald wat de waterlichamen zijn en wat hun toestroomgebied is. Zodoende is het hele stroomgebied van Aa en Maas verdeeld in 51 topografisch begrensde, aaneensluitende stukjes. Er is vervolgens per waterlichaam / toestroomgebied bepaald wat de huidige situatie ten aanzien van de KRW, WB21 en GGOR doelen is, op basis van beschikbare gegevens. De inventarisatie van maatregelen per toestroomgebied leidt ook tot vermindering van het aantal mogelijke maatregelen. RWZI maatregelen zijn nu alleen van toepassing voor het gebied waar die RWZI daadwerkelijk ligt. Definiëring van tijdscategorieën Door de maatregelen naar tijdvak op te splitsen, kon een beeld ontwikkeld worden over de mate van doelrealisatie in de tijd. Belangrijke maatregelen die genomen zijn voor het eerste tijdvak (dus voor het jaar 2000) vallen af. De tijdscategorieën zijn als volgt vastgesteld: - Autonome maatregelen zijn maatregelen die uitgevoerd of beleidsmatig vastgelegd zijn. Of er reeds financiering voor de maatregel is, is hierbij niet van belang. De autonome maatregelen zijn geïnventariseerd voor de periodes en Het gaat dan om concrete maatregelen die al uitgevoerd zijn, of in genoemde periode tot voltooiing zullen komen. Met behulp van deze maatregelen kan bepaald worden wat de doelgaten in 2009 zijn, op het moment dat het eerste stroomgebiedbeheerplan in werking treedt. - Een aantal autonome maatregelen, met name maatregelen die in de Reconstructie zijn afgesproken, hebben een veel langere tijdhorizon en zijn toebedeeld 5 Niet in Koninsvliet/Dieze Eindrapport maart 2008

20 aan de uitvoeringsperiodes (eerste stroomgebiedbeheerplan) en (periode tot wanneer doelbereik volgens de KRW mogelijk is), waarbij de afspraken rond de Reconstructie gehandhaafd blijven. - Aanvullende maatregelen zijn maatregelen die nodig zijn om een eventueel doelgat te dichten dat overblijft nadat autonome maatregelen zijn genomen. Het betreft hier dus altijd nieuwe maatregelen. De periodes en zijn van toepassing op de nieuwe maatregelen die in het gebiedsproces geïnventariseerd zijn. Beschrijven van het beleidstekort Voor de gebiedseenheden is per doel aangegeven hoe groot het beleidstekort is waarvoor vanaf 2009 maatregelen getroffen moeten worden. Door de vaststelling van deze doelgaten was het mogelijk aanvullende maatregelen te inventariseren voor de situaties waarin dat zinnig was. Bijvoorbeeld, verdere inrichtingsmaatregelen zijn niet nodig in een gebied waar het goed gaat met de macrofauna en waar geen doelen voor de regionale wateropgave zijn. Autonome maatregelen en aanvullende maatregelen zijn per waterlichaam / toestroomgebied geïnventariseerd. Experts van gemeenten, waterschap, Royal Haskoning en vanuit de meedenkgroepen hebben bijgedragen aan de inventarisatie van mogelijke aanvullende maatregelen. Stap 3: Welke maatregelen willen we toepassen? Deze keuze betreft de uiteindelijke selectie uit de mogelijke aanvullende maatregelen tot het voorgestelde waterprogramma. Prioriteitstelling Deze is gemaakt op basis van effectiviteit (doet de maatregel er überhaupt toe?), kosteneffectiviteit (is de maatregel haalbaar en betaalbaar?) en acceptatie (is de maatregel in de praktijk uit te voeren?). Fasering De fasering is gebaseerd op een inschatting van de tijd die voor uitvoering nodig is, en op basis van een evenwichtige verdeling van kosten. Er is een aantal standaard prioriteiten gemaakt: - GGOR-natuur is geprioriteerd conform bestaande afspraken voor Natura2000, natte natuurparels en het Cork akkoord. De aanpak van de meeste overige verdroogde EHS is daarmee gefaseerd na De GGOR-landbouw maatregelen zijn ingedeeld in twee prioriteitscategorieën die samenvallen met uitvoering voor of na De aanleg van vistrappen is geprioriteerd aan de hand van het vismigratieplan van het waterschap. - Maatregelen met veel grondbehoefte zijn uitgesmeerd over de hele periode tot Waterberging, behoudens de nu reeds in voorbereiding zijnde gebieden, is uitgesteld tot na Alle aanpassingen van de RWZI, behoudens die van Den Bosch, worden na 2015 uitgevoerd Maatregelen en kosten In de periode van 2000 tot 2027 worden in het waterprogramma over het hele beheergebied van waterschap Aa en Maas zo n 1100 autonome en aanvullende maatregelen toegepast. De volgende tabel 1.2 vat de totaalkosten, uitgesplitst naar deelgebied en maatregelgroep samen. Eindrapport maart 2008