Cantatedienst J.S. Bach BWV 36 Schwingt freudig euch empor

Transcriptie

1 Cantatedienst J.S. Bach BWV 36 Schwingt freudig euch empor Bijbellezing: Lucas 1,39-56 Maria en Elisabet Kort daarop reisde Maria in grote haast naar het bergland, naar een stad in Juda, 40 waar ze het huis van Zacharias binnenging en Elisabet begroette. Toen Elisabet de groet van Maria hoorde, sprong het kind op in haar schoot; ze werd vervuld van de heilige Geest en riep luid: De meest gezegende ben je van alle vrouwen, en gezegend is de vrucht van je schoot! Wie ben ik dat de moeder van mijn Heer naar mij toe komt? Toen ik je groet hoorde, sprong het kind van vreugde op in mijn schoot. Gelukkig is zij die geloofd heeft dat de woorden van de Heer in vervulling zullen gaan. Maria zei: Mijn ziel prijst en looft de Heer, mijn hart juicht om God, mijn redder: hij heeft oog gehad voor mij, zijn minste dienares. Alle geslachten zullen mij voortaan gelukkig prijzen, ja, grote dingen heeft de Machtige voor mij gedaan, heilig is zijn naam. Barmhartig is hij, van geslacht op geslacht, voor al wie hem vereert. Hij toont zijn macht en de kracht van zijn arm en drijft uiteen wie zich verheven wanen, heersers stoot hij van hun troon en wie gering is geeft hij aanzien. Wie honger heeft overlaadt hij met gaven, maar rijken stuurt hij weg met lege handen. 1

2 Hij trekt zich het lot aan van Israël, zijn dienaar, zoals hij aan onze voorouders heeft beloofd: hij herinnert zich zijn barmhartigheid jegens Abraham en zijn nageslacht, tot in eeuwigheid. Maria bleef ongeveer drie maanden bij haar, en ging toen terug naar huis. Lied: magnificat van Taizé (canon) muziek volgt eerste keer allen eenstemmig; daarna in canon vrouwen (zingen 2,5 maal) + mannen (zingen 2 maal) INLEIDING TOT DE CANTATE Magnificat anima mea Dominus, Mijn ziel looft de Heer. Hebben we net gezongen. Zo laat het evangelie van Lucas Maria zingen, als zij gehoord heeft dat zij een kind zal baren dat de wereld vrede en gerechtigheid zal brengen. Een jonge vrouw nog, die in weinig woorden de kern van de liefde van God voor de mensen weet samen te vatten: barmhartig, betrokken bij degenen die worden vertrapt, aanwezig in het leven van hen die zijn liefde willen ontvangen. Bij zo een blijde verwachting, hoort gejubel. Mijn ziel prijst en looft de Heer, mijn hart juicht om God, mijn redder Advent is een tijd van inkeer maar ook van ingehouden gejubbel, van overweging van het verleden maar ook van verlangen naar de toekomst. Steeds donker wordt het, maar we weten dat het nieuwe licht binnenkort zal komen. Advent is net zo paradoxaal als het leven zelf. Daarom is de liturgische kleur van Advent paars, net als in de lijdenstijd. Beschouwend én uitgelaten. Tegelijkertijd. Op 2 december 1731, eerste Zondag in Advent, klonk in Leipzig de cantate die we gaan horen. Op deze zondag schrijft de traditie als lezing voor de intrede van Jezus in Jerusalem. Ook zo een paradoxaal moment, maar dan andersom. Daar klinkt eerst gejubel voor de nieuwe koning die de stad binnentreedt, terwijl een week daarna zijn lijden zal beginnen. Paradoxaal als het leven zelf. Paars. Schwingt freudig euch empor is een opmerkelijk cantate. Tekst en muziek zijn uit verschillende bronnen samengesteld. Zoals vaker gebruikt Bach melodieën die hij reeds voor wereldlijke stukken heeft gebruikt. Andersom kan ook: geestelijke cantates die wereldlijk worden gebruikt. Deze gewoonte was courant in de barokmuziek. Ik vind die gewoonte ook sprekend voor onze tijd, waarin het verschil tussen gelovigen en ongelovigen, kerkelijke en niet kerkelijke componisten, vervaagt. Spirituele muziek spreekt velen aan, populaire muziek betreedt de kerkruimte. Halleluja! Bach had dat allang gerealiseerd. Zijn muziek is multifunctioneel, gewijd én profaan, en trotseert misschien daarom de eeuwen. 2

3 We zullen vandaag de cantate horen zoals Bach die bedoeld heeft: in twee delen, met een korte preek ertussen. Eerste verbazing bij deze cantate: Bach heeft de recitatieven (de teksten die doorgaans vooraf gaan aan aria s en koralen) weggelaten. Alsof hij wilde zeggen: voor zoveel vreugde, zijn er geen woorden! Een uitleg is niet nodig. Bach verving de recitatieven door bewerkingen van een Adventskoraal van Luther : Nun komm, der Heiden Heiland. Want daar gaat het om. Advent is begonnen: de Heiland is in aantocht. Begin koor De cantate begint met een schitterende opbouw van de stemmen, van bassen tot tenoren, alten en sopranen, dan terug en weer omhoog. De heelheid van de klank verbeeldt de absolute vreugde van de hele mensheid: Schwingt freudig euch empor En de instrumentalisten onderstrepen die algemene vreugde. Het gaat om ons allemaal. Zelf komt tot u nader de Heer der Heerlijkheid. Duet sopraan alt Dan nemen sopraan en alt het woord. Hun stemmen verstrengelen zich met elkaar en de instrumenten volgen hen. Ze verwonderen zich dat God de Heiland die vrede en gerechtigheid brengt, zo geboren laat worden. Als een mensenkind zo teer en onbeholpen. Uit een maagd geboren kind, Waarover ieder zich verbaast 3

4 Dat God hem zo n geboorte gaf. Aria tenor met hobo d amore in mineur De tenor valt in, voorzichtig, in mineur, alsof hij met stijgende verbazing verneemt wat er gaat gebeuren. De eerste zin van zijn aria laat zijn verwonderinghoren. Hij zingt met een hobo d amore als tegenspeler: Die Liebe zieht mit sanften schritten, de liefde nadert met zachte schreden. En bij de herhaling van deze zin, hoor je de liefde naderen, ritmisch in een stijgende melodie. Wij zijn allen getuigen van de liefde die nadert. We kunnen het horen. Hoe zou je dat gevoel beter kunnen vertalen dan met het oeroude beeld uit het Hooglied: de bruid die zich verheugt als zij haar bruidegom ziet naderen. Het Hooglied is een gedicht op de liefde, op de fysieke liefde. Het is een vreemde eend in de Bijbelse bijt, dat boek. Het kwam in de canon maar bezorgde kerkvaders de nodige slapeloze nachten. Ze vonden een slimme oplossing om van dit profane liefdesgedicht een kerkelijk aanvaardbare tekst te maken. De bruidegom, stelden ze, was Christus en de bruid, die naar hem smacht, de christelijke ziel. Je eigen hart. Dit komt dus heel dicht bij degene die zingt, en bij degene die luistert. Dan begrijp je de tekst ook beter: Net zoals het een bruid verblijdt, Als zij de bruidegom aanschouwt, Zo volgt een hart ook Jezus na. Dit is de wereld van de tederheid, van de zachte liefde. De fluit sluit het af als een laatste vers die een gedicht vervolmaakt. Choral Dan betreden we plotseling een totaal andere wereld, met het eindkoraal van deel 1. Velen van u zullen de melodie herkennen. Dit is de wereld van de kerkelijke lofprijzing. Lange noten, gedragen woorden. Herhaling is niet nodig: het staat als een huis. Ze jubelen, tutti, jazeker, het geloof is hier onaantastbaar. Groot is de koning der ere! Wij luisteren naar deel 1. Luister deel 1, door Philippe Herrewege tot Zie tekst hieronder. 4

5 Koor Schwingt freudig euch empor zu den erhab nen Sternen, Ihr Zungen, die ihr jetzt in Zion fröhlich seid! Doch haltet ein! Der Schall darf sich nicht weit entfernen, Es naht sich selbst zu euch der Herr der Herrlichkeit. Blijmoedig heft u op naar de verheven sterren, Gij tongen, die in Sion heden vrolijk zijt! Doch wacht een tel! t Geluid mag zich niet ver verwijd ren, Zelf komt tot u nader de Heer der Heerlijkheid. (duet alt/ sopraan) Aria tenor Nun komm, der Heiden Heiland, Der Jungfrauen Kind erkannt, Des sich wundert alle Welt Gott solch Geburt ihm bestellt. Die Liebe zieht mit sanften Schritten Sein Treugeliebtes allgemach. Gleichwie es eine Braut entzücket, Wenn sie den Bräutigam erblicket, So folgt ein Herz auch Jesu nach. Zwingt die Saiten in Cythara Und lasst die süße Musica Ganz freudenreich erschallen, Dass ich möge mit Jesulein, Dem wonderschönen Bräut gam mein, In steter Liebe wallen! Singet, springet, jubilieret, Triumphieret, dankt dem Herren! Groß ist der König der Ehren. Kom nu, der heid nen Heiland, Uit een maagd geboren kind, Waarover ieder zich verbaast Dat God hem zo n geboorte gaf. De liefde trekt met zachte schreden Zijn geliefde aan van lieverlede. Net zoals het een bruid verblijdt, Als zij de bruidegom aanschouwt, Zo volgt een hart ook Jezus na. Slaat de snaren in Cythara En laat de zoete Musica Vol grote vreugd weerklinken, Dat ik in niet aflatende liefd Met Jezus voortgaan moge, Mijn wonderschone bruidegom! Zingt nu, springt nu, jubelt luide, Triomfeert en dankt de Here! Groot is de Koning der ere. PREEK Nu weten we dat de geboorte van de Heiland aanstaande is. Het kind dat vrede en gerechtigheid zal brengen, de bruidegom die het hart van de bruid harder doet kloppen, is in aantocht. Innerlijke vreugde en blijde verwachting zijn ons deel. Nu zingt de bas aan het begin van deel 2 een wel zeer bijzondere welkom-aria Wilkommen, werter Schatz! Zou u ooit Jezus zo willen toezingen? Welkom liefste schat???? Deze tekst komt duidelijk uit een wereldlijke cantate en toch past het hier ook, in de geestelijke cantate voor de eerste adventszondag. Waarom? Bach leefde in de tijd van het piëtisme, waarin de emoties hoog opliepen. Gelovigen leden fysiek met Jezus, voelden ook voor hem hevige liefdesemoties. Barok componisten, Bach voorop, riepen door de melodische lijn, deze emoties opzettelijk op. En deze emoties, of affecten, betroffen zowel het geloof als het gevoel. Dat zingt ook de bas met zoveel woorden: 5

6 Die Lieb und Glaube machet Platz Vor dich in meinen herzen rein, Zieh bei mir ein! Dat is nogal wat! Zieh bei mi rein! Trek bij mij in. De bas ambieert geen LAT relatie met God, neen, een innig samenwonen wil hij! Deze spirituele eenwording met Jezus zal voor velen vreemd zijn, maar als het gezongen wordt, is het net alsof je het van binnen begrijpt. En luister, bij deze aria, hoe de viool voor echo speelt bij het woord Liebe Choral Tenor Wat nu klinkt vereist enige uitleg. Terwijl de hobo s jubelend er vandoor gaan, begint de tenor traag en gedragen op lange noten te zingen. Zijn tekst liegt er niet om. Gij die gelijk de Vader zijt, Overwin het zieke vlees, Dat de macht van uw eeuw ge God In ons het zieke vlees bedwingt. Wij zijn hier verzeild geraakt in dogmatiek. Jezus is gelijk aan de Vader en komt op de aarde als geneesheer, om de mens van zijn slechtheid te genezen. Het zieke vlees te bedwingen. Luther en Calvijn hadden een gifzwart mensbeeld. Tot alle kwaad geneigd werd een mens geboren. Slechts de verlossing door het offer van Christus kon de mens genezen. Hier klinkt die paradox tussen inkeer en vreugde, waar ik aan het begin over had. Hier staat paars in de aanslag. Deze theologie is ons vreemd, zeker, maar de tenor zingt hier om ons te herinneren aan de wat minder jubelende kanten van ons bestaan. Vertoont de wereld waarin wij leven geen sporen van ziekte? De tenor heeft een punt, zou ik zeggen. Aria Sopraan Maar dan komt de sopraan ertussen. De schat! Je moet niet overdrijven, zingt ze in een dansend tempo, die de instrumenten maar al te graag volgen. De sopraan heeft kritiek op de tenor: kom kom, Ook met gedempte, zwakke stemmen, Wordt Godes majesteit vereerd. 6

7 Want klinkt alleen de geest daarbij, Dan is dat voor hem een geschreeuw, Dat hij in d hemel zelve hoort. En als ze zingt Denn schallet nur der Geist dabei, maakt ze een gedurfde kwartsprongetje naar bove, een bekend signaalmotief, om goed te laten horen dat het eren van God betekent dat je je hart en je stem VRIJ kunt gebruiken. Of je nu fluistert, jubelt of schreeuwt, hele of kwarte noten gebruikt, dansend of gedragen zingt: God zal het heus wel horen! De cantate eindigt zoals alle psalmen eindigen: met de lofprijzing aan God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, de formule die wij ook voor de doop van Floris hebben gebruikt. De doxologie heet dat. En dus wordt het koraal weer gedragen en langzaam, plechtig en stemmig gezongen. Maar aan het einde, bij het Immer und in Ewigkeit! klinken alle stemmen unisono. Want de verschillen die er waren, de verschillen die er zijn, vallen in het niets wanneer men het ondenkbare betreedt van de eeuwigheid. Luister deel 2 vanaf Aria bas tenor Willkommen, werter Schatz! Die Lieb und Glaube machet Platz Für dich in meinem Herzen rein, Zieh bei mir ein! Der du bist dem Vater gleich, Führ hinaus den Sieg im Fleisch, Dass dein ewig Gott s Gewalt In uns das krank Fleisch enthalt. Tweede deel Wees welkom, waarde schat! De liefd en t geloof maaken plaats Voor u in t reine hart van mij, Trek in bij mij! Gij die gelijk de Vader zijt, Overwin het zieke vlees, Dat de macht van uw eeuw ge God In ons het zieke vlees bedwingt. Aria sopraan Auch mit gedämpften,schwachen Stimmen Wird Gottes Majestät verehrt. Denn schallet nur der Geist dabei, So ist ihm solches ein Geschrei, Das er im Himmel selber hört. Lob sei Gott, dem Vater, g ton, Lob sei Gott, sein m ein gen Sohn, Lob sei Gott, dem Heil gen Geist, Immer und in Ewigkeit! Ook met gedempte, zwakke stemmen, Wordt Godes majesteit vereerd. Want klinkt alleen de geest daarbij, Dan is dat voor hem een geschreeuw, Dat hij in d hemel zelve hoort. God, de Vader, zij geprezen, Lof zij God, zijn een ge Zoon, Lof zij God, de Heil ge Geest, Altijd en in eeuwigheid! dvw voor Remonstranten Rotterdam Ik wens u allen een goede adventsperiode! 7