LMJ Linnaeus jaargang 18 nr. 1. S.C. Moss, psycholoog in opleiding, Kennemer Gasthuis

Transcriptie

1 LMJ Linnaeus Medisch Journaal 2010 jaargang 18 nr. 1 Medische psychologie Medisch-wetenschappelijk tijdschrift van het Linnaeusinstituut En verder: EMDR in het ziekenhuis Een behandelings methode voor psychische trauma s De behandeling van anorexiepatiënten op de PAAZ Alle vooruitgang is meegenomen Over succes in de behandeling van anorexiepatiënten Medische psychologie in het algemene ziekenhuis Grijze muis (column) Ziektewinst: een dolle hond (column) De vrouw die 167 truien per jaar breide (column) Start second opinion poli in het Kennemer Gasthuis (nieuws) Boeiend en feestelijk wetenschapssymposium op 13 januari 2010 (verslag) Co-assistent Maarten Neerincx Studentenbaantje als opstap naar wetenschappelijk onderzoek (interview) Impliciete aannames en verwachtingen in de arts-patiënt relatie S.C. Moss, psycholoog in opleiding, Kennemer Gasthuis Psychologisch onderzoek in een algemeen ziekenhuis T. Vaessen, psycholoog in opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog, Kennemer Gasthuis De behandeling van het prikkelbaredarmsyndroom: een prikkelende uitdaging I. Hoek, klinisch psycholoog op de PAAZ, Kennemer Gasthuis

2 Calci-Chew D3 Het meest voorgeschreven calciumsupplement nu ook als kauwtablet met 1000 mg calcium I.E. vitamine D3 1 Voor nadere productinformatie zie elders in dit blad. A I.E. I.E. I.E. VITAMINE D3 VITAMINE D3 VITAMINE D3 Geformuleerd voor optimale compliance Nieuw kauwtablet met aangename smaak CITROEN SMAAK makkelijk en zonder water in te nemen de dagdosering in één tablet 2 I.E. I.E. VITAMINE D3 VITAMINE D3 I.E. VITAMINE D I.E. VITAMINE 1 TABLET D3 PER DAG I.E. VITAMINE D3 I.E. VITAMINE D3 CITROEN SMAAK I.E. I.E. I.E.

3 Vooraf Medische psychologie Bij genezing speelt zowel het lichaam als de geest een belangrijke rol. Niet alleen het voorschrijven van de goede medicatie is van belang maar ook hoe de medicatie geserveerd wordt. Iedereen die een Michelinster wil bemachtigen, weet het allang: het draait niet alleen om goed voedsel. Ook de bediening, de manier van serveren en de rest van de entourage maken of een restaurant een ster verdient. Niet voor niets staat de Richtlijn voor Somatisch Onbegrepen Lichamelijke Klachten vol met de term communicatie. Een goede communicatie bevordert de relatie tussen arts en patiënt en kan een effect hebben op het beloop van de ziekte. Psychologen zijn communicatiedeskundigen. Zij onderzoeken en adviseren over de relatie tussen arts en patiënt. In dit nummer vindt u een prachtig artikel van Mw. S. Moss over de relatie tussen arts en patiënt. Zij schrijft met name over de verwachtingen die een arts en een patiënt van elkaar kunnen hebben, hoe dat mis kan gaan en hoe dat door een analyse weer goed kan komen. Op het terrein van de diagnostiek heeft de psycholoog het nodige te bieden. T. Vaessen onderscheidt drie vormen van onderzoek: persoonlijkheidsonderzoek, intelligentieonderzoek en neuropsychologisch onderzoek. De verschillen tussen deze onderzoeken komen ter sprake in zijn artikel, waarbij hij zijn betoog illustreert met heldere casuïstiek. Tot slot geeft hij aan wat een goede vraagstelling is bij het aanvragen van psychologisch onderzoek. Want: hoe beter de vraag, hoe beter het antwoord. Het verdient de voorkeur om de termen functionele klachten en psychosomatiek te vervangen door een neutralere omschrijving, namelijk: somatisch onbegrepen lichamelijke klachten. Het gaat om klachten die op het grensvlak liggen van lichamelijke en geestelijke aandoeningen. Psychologen kunnen een belangrijke rol spelen bij de behandeling van deze onbegrepen klachten. Ook het prikkelbaredarmsyndroom bevindt zich in dat grensgebied en laat zich goed behandelen met hypnotherapie. Mw. I. Hoek beschrijft hoe een behandeling van dit syndroom met hypnotherapie in zijn werk gaat. Een opname in het ziekenhuis kan traumatisch zijn, bijvoorbeeld als de opname voorafgegaan wordt door een ongeval. Maar ook de ziekenhuisopname op zich is voor sommige patiënten traumatisch. Voor dergelijke trauma s bestaat een goede behandeling: Eye Movement Desensitization and Reprocessing ook wel EMDR genoemd. Mw. C. van der Kloet schetst onder andere de indicatie voor en de werking van deze bewezen effectieve behandeling. Een mooi voorbeeld van hoe de medische discipline en de psycholoog samenwerken, vindt u in het anorexieproject dat op de PAAZ draait: somatische zorg gaat hand in hand met psychologische zorg. Niet voor niets vindt de Nederlandse Federatie voor Ziekenhuispsychiatrie de behandeling van anorexia één van de speerpunten in het behandelaanbod van de PAAZ. Over het anorexieproject op de PAAZ van het Kennemer Gasthuis vindt u twee artikelen. Mw. D. Ras, mw. D. Tromp en M. Reinders onderzochten de tevredenheid van patiënten die in dit project behandeld werden. Ook keken zij naar de effectiviteit van het programma en naar de plaats van de aanpak binnen een bredere behandeling. Mw. S. Schouten en M. Reinders onderzochten hoe de hulpverleners het succes van de behandeling definieerden. Dit nummer geeft een glimp van het werk van de psycholoog in het ziekenhuis. Niet alle activiteiten zijn beschreven. J. van der Pijl schetst het bredere kader waarbinnen de psychologen in het ziekenhuis functioneren. Hij schrijft onder andere over de opleiding tot (klinisch) psycholoog en de moeizame manier waarop dit waardevolle werk gefinancierd wordt. Hier geldt: goedkoop is duurkoop. Door meer geld te steken in psychologische behandelingen bij bijvoorbeeld psychosomatiek, kan veel geld bespaard worden. Het nummer sluit af met drie columns. M. Reinders ziet het concept ziektewinst liever vervangen door een klantvriendelijker terminologie. W. van Kempen schrijft over een vrolijke Marokkaanse jonge vrouw. Als u wilt weten waarom zijn bijdrage desondanks grijze muis heet, bent u van harte uitgenodigd het verhaal te lezen. Mw. C. van Erp ten slotte, schrijft over een bijzondere vrouw die jaren en jaren lang 167 truien per jaar breide om de eindjes aan elkaar te kunnen knopen. Daarmee is het themanummer Ziekenhuispsychologie ten einde. In de ziekenhuispsychologie vullen dokter en psycholoog elkaar aan of nemen het stokje van elkaar over waar dat nodig is. Dat is waar ziekenhuispsychologie om draait. Namens de redactie veel leesplezier Michel Reinders Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18 1

4 Inhoud Vooraf 1 Impliciete aannames en verwachtingen in de arts-patiëntrelatie S. Moss 3 Psychologisch onderzoek in een algemeen ziekenhuis T. Vaessen 6 De behandeling van het prikkelbaredarmsyndroom: een prikkelende uitdaging I. Hoek 10 EMDR in het ziekenhuis. Een behandelingsmethode voor psychische trauma s C. van der Kloet 13 De behandeling van anorexiepatiënten op de PAAZ D. Ras, D. Tromp en M. Reinders 16 Alle vooruitgang is meegenomen Over succes in de behandeling van anorexiepatiënten S. Schouten en M. Reinders 19 Medische psychologie in het algemene ziekenhuis J. van der Pijl 21 Ziektewinst: een dolle hond M. Reinders 26 Grijze muis W. van Kempen 27 De vrouw die 167 truien per jaar breide (column) C. van Erp 28 En verder: Start second opinion poli in het Kennemer Gasthuis (nieuws) M. Weisfelt 29 Boeiend en feestelijk wetenschapssymposium op 13 januari 2010 (verslag) Th. Vos 30 Coassistent Maarten Neerincx Studentenbaantje als opstap naar wetenschappelijk onderzoek (interview) Th. Vos 33 2 Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18

5 S.C. Moss Impliciete aannames en verwachtingen in de arts-patiëntrelatie Casus De internist heeft de afdeling medische psychologie in consult gevraagd bij de behandeling van mevrouw A., 34 jaar, een diabetes type I-patiënte. Op haar 18e is deze ziekte, waaraan ook haar vader en beide oudere broers lijden, bij haar vastgesteld. Gedurende de eerste drie jaar heeft zij haar suikerspiegels nauwkeurig in de gaten gehouden en insuline gespoten. In deze periode is zij erg in gewicht aangekomen. Zij is minder insuline gaan spuiten om deze kilo s er weer af te krijgen. Haar gewicht is inmiddels terug op normaal niveau, maar zij spuit te weinig insuline waardoor haar suikerspiegels langdurig verhoogd zijn. Tijdens de intake zegt zij: Ik wéét precies wat ik moet doen om mijn suikers goed te reguleren, maar het lukt me gewoonweg niet. De internist geeft aan dat zij niet meer weet hoe mevrouw A. te motiveren tot het reguleren van haar diabetes: We hebben alle mogelijkheden voor behandeling doorgesproken en zijn volgens mij tot een goed en haalbaar behandelplan gekomen. We hebben haar alle relevante informatie gegeven. Zij is zich bewust van de gezondheidsrisico s van haar huidige leefstijl en welke veranderingen er nodig zijn. Ik weet niet waarom het me niet lukt haar te motiveren. Medische psychologie De afdeling medische psychologie wordt regelmatig in consult gevraagd wanneer een arts en een patiënt vastlopen in Mw. S.C. Moss, Msc is psycholoog in opleiding bij de afdeling medische psychologie van het KG. Contact via s.moss@kpnplanet.nl. een behandeling of in de communicatie. Beide partijen rapporteren dan frustratie en zijn teleurgesteld in elkaar. Ook is er vaak sprake van onbegrip: beiden streven hetzelfde doel na, namelijk: beter worden, respectievelijk het managen van de ziekte, en begrijpen niet waarom met alle geleverde inzet het doel niet behaald wordt. Door middel van individuele gesprekken met de arts en de patiënt, eventueel aangevuld met psychodiagnostiek, kijken wij wat er ten grondslag ligt aan het vastlopen van de behandeling. Vaak blijkt dat beide partijen aannames doen over, en verwachtingen hebben van elkaar (bijvoorbeeld: de arts moet met me meeleven of de patiënt moet begrijpen dat ik aan tijd gebonden ben ), de ziekte (bijvoorbeeld: de ziekte zal mij enorm beperken in mijn leven of ik word gestraft ) en de behandeling (bijvoorbeeld: de patiënt moet begrijpen dat niet alles kan ). Deze verwachtingen en aannames blijven veelal onbesproken en hebben ongemerkt een grote invloed op de communicatie en de tevredenheid. Het is goed te begrijpen dat dit soort onderwerpen niet besproken worden. In de privésfeer kan het al lastig zijn zulke zaken bespreekbaar te maken; in de spreekkamer is dit door voor genoemde factoren nog moeilijker. In de relatie tussen arts en patiënt speelt een aantal factoren die een goede en open communicatie moeilijk maken. Allereerst is er de tijds- en werkdruk die de arts ervaart. De arts wil zo snel mogelijk alle relevante informatie krijgen die kan leiden tot de juiste diagnose en behandeling. Daarnaast staat de gezondheid van de patiënt ter discussie. De artspatiëntrelatie impliceert dat de patiënt wat betreft zijn gezondheid afhankelijk is van de arts met zijn medische kennis en vaardigheden. Beide factoren kunnen gevoelens van machteloosheid, angst, woede en/of verdriet bij de patiënt oproepen. Zoals eerder al genoemd: beide partijen streven hetzelfde doel na, maar presenteert één probleem is vriendelijk en bouwt aan is zich bewust van timemanagement tegelijk de relatie met de dokter van de dokter geeft alle relevante informatie weet/vertelt duidelijk wat respecteert de privacy van hij wil van de dokter de arts stelt vragen als hij het niet is nooit dwingend of shopt niet bij andere begrijpt agressief dokters volgt instructies nauwgezet volgt instructies op of geeft heeft begrip voor (on) op nadat samen een aan als deze voor hem niet mogelijkheden behandelplan overeengekomen opvolgbaar zijn is is eerlijk naar zichzelf en de dokter Tabel 1. Verwachtingen die artsen hebben van hun patiënten. N.a.v. Henderson & Argyle, 1985 en een enquête uitgevoerd door E. van Weel-Baumgarten van de Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde van het UMC St. Radboud in maart Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18 3

6 wat zij van elkaar verwachten om dat doel te bereiken, verschilt op een aantal vlakken. De ideale arts en de ideale patiënt Zoals we allemaal graag de ideale ouders zouden willen die altijd voor ons klaarstaan, ons volledig accepteren en altijd een luisterend oor hebben, willen we ook graag de ideale arts. Onderzoek wijst uit dat zowel artsen als patiënten een concreet beeld hebben van de ideale arts, respectievelijk de ideale patiënt. Deze ideaalbeelden bepalen voor een deel hoe tevreden de betrokkenen zijn over de behandeling en de uitkomst. Bij een enquête onder een groot aantal huisartsen werd gevraagd wat zij verwachten van hun patiënten. De resultaten zijn weergegeven in tabel 1.[1,2] Daarnaast is ook aan een groot aantal patiënten gevraagd wat volgens hen kenmerken zijn van de ideale huisarts; dit is weergegeven in tabel 2.[3] Een aantal van deze verwachtingen is niet reëel. Een patiënt weet bijvoorbeeld niet welke informatie relevant is. Het kan voorkomen dat een patiënt niet duidelijk durft of kan formuleren wat hij van de arts verwacht. Ook wordt vaak niet voldaan aan de verwachting dat een patiënt eerlijk is naar zichzelf en de dokter en vertelt wanneer medisch advies en instructies niet opgevolgd zullen worden. Soms wordt dit veroorzaakt door het feit dat de patiënt een oordelende houding van de arts ervaart. Maar zelfs wanneer de arts niet (ver)oordelend is, kan de patiënt sterk de neiging hebben om dingen mooier voor te doen dan ze zijn (de dissimulerende patiënt). Situationele factoren kunnen er ook voor zorgen dat niet altijd aan de verwachtingen wordt voldaan, bijvoorbeeld wanneer sprake is van urgentie. Het is belangrijk je als hulpverlener ervan bewust te zijn dat deze ideaalbeelden in zekere mate een rol spelen. Boven alles is het belangrijk om deze niet te veroordelen. Wanneer gevoelens van teleurstelling of irritatie gaan spelen, is dit een indicatie dat ergens niet aan een verwachting is voldaan. In een gesprek kan onderzocht Niet alleen over de arts, maar ook over de ziekte maken patiënten aannames. Het Common sense-model[5] is een model dat ervan uitgaat dat patiënten een theorie vormen over hun ziekte. Deze cognitieve representatie is gebaseerd op informatie die patiënten in de loop van de tijd verzamelen. Dit kan door eigen ervaring zijn, maar ook door hetgeen artsen of de media over de ziekte ver- luisterend oor, betrouwbaar, deskundig, professioneel, belangstellend, vertrouwenspersoon ervaren meelevend zorgzaam efficiënt invoelend praktisch op de hoogte niet veroordelend aardig, vriendelijk geduldig Tabel 2. De belangrijkste persoonskenmerken van de ideale huisarts. De huisarts-patiëntrelatie anno 2006, TNS NIPO oktober 2006, gevraagd aan 1124 Nederlanders. worden welke misvattingen een rol spelen. Ook al zal dit iets meer tijd vergen, voorkomen van miscommunicatie spaart uiteindelijk tijd en geeft een bevredigen- over een lange tijd uitgespreid. In samenwerking met een diëtiste is een plan opgesteld om grote toenames in gewicht tegen te gaan. der behandelrelatie voor zowel de arts als de patiënt. Vervolg van de casus Na een tweetal gesprekken en het in kaart brengen van haar persoonlijkheidsdynamiek blijkt dat mevrouw A., naast haar angst voor overgewicht, moeite heeft met het accepteren van haar ziekte. Onbewust is zij boos dat zij ziek is. Door haar diabetes niet te reguleren, ageert ze tegen de ziekte die zij als autoriteit ervaart. Wanneer deze veronderstelling aan haar wordt voorgelegd, reageert ze in eerste instantie verbaasd: Ik dacht echt dat ik het allang geaccepteerd had. Ik heb altijd gedacht dat het door mijn gebrek aan discipline kwam. Thuis wordt er vaak gezegd: Niet zeuren, daar schiet je niets mee op. En omdat mijn vader en broers ook diabetes hebben, was de kans groot dat ik het ook zou krijgen. Ik heb daar onbewust de conclusie uitgetrokken dat ik niet boos en verdrietig mag zijn. Tijdens de cognitieve gedragstherapie is allereerst aandacht besteed aan het thema van de acceptatie. Zij heeft tijdens deze sessies haar boosheid over de last van de ziekte en het verdriet om het verlies van haar gezondheid alsnog een plaats kunnen geven. Vervolgens is met haar een plan opgesteld om met deze gevoelens en de disfunctionele cognities om te gaan zodat zij deze niet inzet om te ageren tegen haar diabetes. De irreële verwachting die zij van zichzelf heeft, namelijk het heeft pas zin wanneer ik mijn diabetes perfect kan reguleren, is bijgesteld. De doelstellingen zijn stapsgewijs en Aannames van de hulpverlener Ook bij de arts zelf kunnen irreële verwachtingen leiden tot stress en tot verminderd plezier in het werk. Een goed bijvoorbeeld hiervan is de aanname ik moet altijd met constructief nieuws komen, het is niet goed wanneer ik mijn patiënt niets kan bieden. Wanneer deze aanname op de achtergrond meespeelt, wordt het nog moeilijker om een patiënt te vertellen dat er na vele onderzoeken nog steeds onduidelijkheid is over de diagnose, of dat nog niet gestart kan worden met behandelingen vanwege complicaties. Een ander voorbeeld doet zich voor wanneer bij een patiënt geen behandeling meer mogelijk is en de arts aangeeft ik kan niets meer voor u doen. Voor de patiënt kan er echter heel veel gedaan worden: begeleiding in deze laatste fase met bijvoorbeeld medicatie bij pijn, waardoor hij niet het gevoel krijgt aan zijn lot te worden overgelaten. Door als hulpverlener de eigen verwachtingen onder de loep te nemen en je af te vragen of ze wel kloppen, kunnen spanningen vermeden worden.[4] Ziektepercepties 4 Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18

7 tellen. Naast deze cognitieve theorie over de aandoening, vindt tegelijkertijd een emotionele reactie plaats. Deze cognitieve en emotionele representatie beïnvloeden elkaar. (Voor een uitgebreidere bespreking van het model verwijs ik naar de literatuur). De informatie wordt langs vijf dimensies geordend, de zogenaamde ziektepercepties: - Identiteit: Welke ziekte heb ik en welke symptomen horen daarbij? - Tijd/Verloop: Hoe lang gaat het duren? Zal ik altijd symptomen hebben? - Consequenties: Welke consequenties heeft deze ziekte voor mij? - Behandeling: Is mijn ziekte te behandelen, dan wel te managen? - Oorzaak: Wat is de oorzaak van mijn ziekte? Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat deze ziektepercepties voor een groot deel het ziektegedrag van de patiënt bepalen (onder andere het omgaan met de ziekte, het psychologisch welbevinden, het rapporteren van symptomen, de activiteitenbeperking, enzovoort). In sommige gevallen zijn deze ziektepercepties zelfs een betere voorspeller van het ziektegedrag en de -uitkomst dan de fysieke aandoening.[6] Sommige ziektepercepties bevorderen constructief ziektegedrag. Een astmapatiënt die vertrouwen heeft in zijn vermogen om de aanvallen goed op te vangen, zal dit doorgaans beter doen dan een patiënt die dit vertrouwen niet heeft. Over het algemeen kan gesteld worden dat wanneer patiënten een sterke ziekte-identiteit hebben, zij meer symptomen rapporteren, een grotere mate van beperking in hun dagelijkse activiteiten ervaren en slechtere verwachtingen hebben van behandeling. Dit vertaalt zich bijvoorbeeld naar een groter aantal artsbezoeken, het gebruiken van meer pijnmedicatie en een verminderd psychologisch welbevinden. Opvallend is dat onderzoek laat zien dat dit voor een groot deel afhankelijk is van de percepties en niet zozeer van de ernst van de lichamelijke aandoening. De invloed van ziektepercepties op ziekteuitkomst is bij verschillende somatische aandoeningen uitgebreid onderzocht. Uit onderzoek bij astmapatiënten is gebleken dat de dimensie tijd een goede voorspeller blijkt van het al dan niet opvolgen van behandeladviezen. Patiënten die zichzelf alleen als astmatisch zien wanneer zij een aanval hebben, reguleren hun astma beter in vergelijking met patiënten die denken dat zij altijd symptomen van astma hebben.[7] Bij epileptische patiënten blijkt dat wanneer zij een hogere mate van controle over hun ziekte ervaren, zij deze oplossingsgericht benaderen.[8] De mate waarin patiënten met rugklachten hun aandoening als ernstig ervaren, is voorspellend voor het niveau van functioneren en aan het werk gaan. Hoe zieker iemand zichzelf vindt, hoe slechter hij functioneert en hoe langer hij uitvalt op het werk. [9] Ziektepercepties zijn aan verandering onderhevig. Dit kan bijvoorbeeld door verandering in de activiteit van de ziekte of door fysieke beperkingen omdat ze nieuwe informatie opleveren die in de theorie wordt opgenomen. Anderzijds kunnen ziektepercepties door middel van een psychologische interventie worden aangepast. Een psychologische interventie, gericht op het veranderen van ziektepercepties bij patiënten met een myocardinfarct, leidde tot gunstige uitkomsten, zoals het eerder terug aan het werk gaan en rapporteren van minder symptomen bij follow-up. Wanneer in de spreekkamer gevoelens van teleurstelling of irritatie opspelen, de communicatie vastloopt, of wanneer het uitvoeren van een behandelplan niet lukt, kan het aangewezen zijn om te onderzoeken welke verwachtingen er verhuld meespelen. Door deze bespreekbaar te maken en eventueel bij te stellen, zullen de spanningen waarschijnlijk afnemen en krijgt de samenwerking een nieuwe impuls. Ook de vijf dimensies van ziektepercepties kunnen hierbij nuttig zijn. Door deze samen met de patiënt na te lopen, kunnen onrealistische aannames over de ziekte worden bijgesteld. Uiteraard zullen er situaties zijn waarin het bespreekbaar maken niet mogelijk is of onvoldoende werkt, bijvoorbeeld wanneer sprake is van persoonlijkheidsproblematiek, ernstige (medische) traumatisering of andere psychopathologie. Een interdisciplinaire aanpak in samenwerking met de klinisch psycholoog is in zo n geval aan te bevelen. Referenties 1. Henderson M, Argyle M. Social support by 4 categories of work collegues relationships between activities, stress and satisfaction. Journal of Occupational Behavior, 1985;6: van Weel-Baumgarten E. Voordracht: Effectiviteit van patiëntgerichte communicatie en consequenties voor het medisch onderwijs: Investeren in de arts-patientrelatie: een tijdrovende luxe of een noodzaak? UMC St Radboud, Afdeling Eerstelijnsgeneeskunde, TNS NIPO (2006). De huisarts-patiëntrelatie anno 2006 (E4875). 4. Libert Y, Reynaert C. Challenges in physician-patient communication and physicians psychological characteristics. Psychooncologie 2009;3: Leventhal H, Meyer D, Nerenz D. The common sense model of illness danger. In: Rachman S. (Ed.). Medical psychology. New York: Pergamon,1980: Hagger MS, Orbell S. (2003). A metaanalytic review of the common-sense model of illness representations. Psychology and Health 2003;18: Halm EA, Mora P, Leventhal H. No symptoms, no asthma. The acute episodic disease belief is associated with poor selfmanagement among inner-city adults with persistent asthma. Chest 2006;129; Kemp S, Morley S, Anderson E. (1999). Coping with epilepsy: do illness representations play a role? British Journal of Clinical Psychology, 1999;38: Lacroix JM. Assessing illness schemata in patient populations. In: Skelton JA, Croyle RT (Eds.). Mental representations in health and illness, New York: Springer- Verlag, 1991: Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18 5

8 T.J.A. Vaessen Psychologisch onderzoek in een algemeen ziekenhuis Inleiding De psycholoog kan verschillende taken uitoefenen binnen een algemeen ziekenhuis. Een van de gereedschappen die hij hierbij tot zijn beschikking heeft, is het psychologisch onderzoek. In een algemeen ziekenhuis zijn het de specialismen psychiatrie, neurologie, geriatrie, kindergeneeskunde en revalidatiegeneeskunde die veelal gebruikmaken van psychologisch onderzoek, en in toenemende mate ook de interne geneeskunde en de chirurgie. Daarnaast kan een psychologisch onderzoek uiteraard ook altijd plaatsvinden op initiatief van een van de klinisch psychologen in het ziekenhuis. In dit artikel zal ik een beeld schetsen van de verschillende soorten psychologisch onderzoek die van nut kunnen zijn binnen een algemeen ziekenhuis. Dit zal geïllustreerd worden met behulp van casuïstiek. In deze bespreking beperk ik mij overigens tot onderzoek verricht bij volwassen patiënten, waarmee ik het psychologisch onderzoek ten behoeve van de kindergeneeskunde buiten beschouwing laat. Psychologisch onderzoek algemeen Grofweg kan onderscheid gemaakt worden tussen drie soorten onderzoek die een afdeling medische psychologie tot zijn beschikking heeft: persoonlijkheidsonderzoek; intelligentieonderzoek; neuropsychologisch onderzoek. Elk van deze drie soorten onderzoek kan in principe twee functies dienen. Ten eerste diagnostisch, wanneer onderzoek ingezet wordt als hulpmiddel bij de diagnostiek van bijvoorbeeld psychiatrische of neurologische aandoeningen. Te denken valt aan het vaststellen van een dementie of een persoonlijkheidsstoornis. Ten tweede kan een psychologisch onderzoek descriptief ingezet worden. Onderzoek wordt dan ingezet om een beschrijving van een patiënt Drs. T.J.A. Vaessen volgde de opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog bij de afdeling medische psychologie van het KG. Momenteel is hij in opleiding tot klinisch neuropsycholoog bij het Vie Curi Medisch centrum voor Noord-Limburg te Venlo.Contact via te geven in psychologische termen. Dit heeft als doel inzicht te krijgen in problemen die mogelijk spelen op psychologisch vlak. Het gaat dan bijvoorbeeld om de inventarisatie van cognitieve functies na een CVA, maar het kan ook gaan om onderzoek naar de vaardigheden die een patiënt in huis heeft om met tegenslagen in zijn leven om te gaan. Psychologisch onderzoek neemt één tot meerdere dagdelen in beslag en bestaat uit een (hetero)anamnese, een testonderzoek en/of vragenlijsten. Hieruit resulteert een rapportage naar de verwijzende specialist. Persoonlijkheidsonderzoek Persoonlijkheidsonderzoek is psychologisch onderzoek waarbij getracht wordt de persoonlijkheid van een patiënt nader in kaart te brengen. Dit onderzoek bestaat uit een (hetero)anamnese, een gestructureerd interview en/of het invullen van vragenlijsten.[1] Diagnostisch Persoonlijkheidsonderzoek kan ingezet worden voor het stellen van een diagnose die betrekking heeft op de persoonlijkheid. In het classificatiesysteem voor psychische stoornissen, de DSM IV, betreffen dit de zogenaamde persoonlijkheidsstoornissen.[2] Dit zijn psychische aandoeningen die gekenmerkt worden door een star en duurzaam patroon van gedachten, gevoelens en gedragingen dat tot uitdrukking komt in een groot aantal sociale en persoonlijke situaties en dat duidelijk afwijkt van de verwachtingen binnen een cultuur. Descriptief Persoonlijkheidsonderzoek kan ook ingezet worden om een beschrijving te geven van iemands karakter, zonder hierbij tot een specifieke diagnose te komen. Hierbij kan gekozen worden voor een omschrijving in termen van algemene karaktertrekken. Daarnaast kan ook onderzoek gedaan worden naar de wijze waarop een persoonlijkheid is opgebouwd, de zogenaamde persoonlijkheidsstructuur. Hierbij wordt gekeken naar belangrijke thema s die in iemands leven spelen, de wijze waarop met emoties wordt omgegaan en de wijze waarop 6 Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18

9 iemand verbintenissen met zijn omgeving aangaat. Uit een dergelijk onderzoek kunnen vaak karaktertrekken gedestilleerd worden die in eerste instantie minder zichtbaar zijn, maar vaak juist tot problemen leiden in verschillende dagelijks situaties. Casus 1 Mevrouw A, 35 jaar oud, meldt zich bij de MDL-arts met wisselende darmklachten. Lichamelijk onderzoek levert niets op en mevrouw wordt met de diagnose Irritable Bowel Syndrome naar de PAAZ verwezen voor psychotherapie. Daar blijkt dat de klachten met name optreden wanneer de partner van mevrouw zich voor zakenreizen in het buitenland bevindt. Descriptief onderzoek levert de volgende resultaten op: er is sprake van een consciëntieuze, maar introverte vrouw. Zij laat haar problemen weinig aan anderen zien en is geneigd zich piekerend terug te trekken wanneer de stress te zeer oploopt. Zij heeft een zeer negatief zelfbeeld, zelfs in die mate dat zij denkt niet in staat te zijn zonder hulp van anderen te kunnen functioneren. Daar tegenover staat dat zij grote moeite heeft te vertrouwen op anderen, waardoor zij met een voortdurende angst leeft verlaten te worden en hierdoor niet zelfstandig te kunnen functioneren. Diagnostisch onderzoek toont aan dat mevrouw A voldoet aan de criteria van een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis, een stoornis die gekenmerkt wordt door een aanhoudende psychologische afhankelijkheid van andere mensen. Op basis van bovenstaande onderzoeken wordt besloten mevrouw niet klachtgericht te behandelen voor haar Irritable Bowel Syndrome, maar haar een intensieve psychotherapie aan te bieden ter versterking van haar persoonlijkheidsstructuur. Het ligt voor de hand dat met name de psychiater gebruik zal maken van persoonlijkheidsonderzoek. Maar bredere toepassingen in een algemeen ziekenhuis zijn eveneens denkbaar en worden ook al ingezet. Zo kan een persoonlijkheidsonderzoek helderheid verschaffen over probleemgedrag van een patiënt tijdens een revalidatietraject. Op basis van het persoonlijkheidsonderzoek kan een psycholoog concrete omgangsadviezen geven aan de overige leden van het multidisciplinaire revalidatieteam. Ook kan met behulp van een persoonlijkheidsonderzoek vastgesteld worden in welke mate een patiënt gevoelig is voor somatisatie. Intelligentieonderzoek Intelligentie wordt in het woordenboek omschreven als verstandelijk vermogen. Anders dan vaak aangenomen wordt, is intelligentie geen homogeen begrip maar ver- wijst het naar een reeks van verstandelijke capaciteiten, zoals logisch redeneren, problemen oplossen en de snelheid van informatie verwerken.[3] Al deze deelaspecten kunnen per persoon verschillend ontwikkeld zijn. Een intelligentiescore of IQ-score is dan slechts een gemiddelde van al deze verschillende deelaspecten. Diagnostisch Diagnostisch wordt intelligentieonderzoek ingezet om zwakbegaafdheid vast te stellen. Dit kan van belang zijn wanneer een intelligentiescore een vereiste is voor het aanmelden van een patiënt voor woon- of zorgvoorzieningen in de gehandicaptenzorg. Descriptief Intelligentieonderzoek kan ook gebruikt worden om juist de verschillende deelaspecten van iemands intelligentie te onderzoeken om zo een nauwkeurig beeld te vormen van de intellectuele vermogens van een patiënt. Casus 2 Meneer B is net 18 geworden en meldt zich samen met zijn moeder bij de neuroloog in verband met geheugenklachten. Wegens gehoorproblemen heeft hij zijn hele leven aangepast onderwijs gevolgd. Hij is sinds kort gestart met een mbo-opleiding tot pedagogisch werker. Hij komt niet goed mee in de klas, haalt zijn examens niet en thuis vergeet hij regelmatig afspraken die hij met zijn ouders gemaakt heeft. Uit intelligentieonderzoek komt naar voren dat B beschikt over een benedengemiddelde intelligentie. Met name zijn vermogen talige informatie te verwerken, is lager dan verwacht mag worden bij een mbo-opleiding. Dit verklaart de grote moeite die hij heeft om de informatie uit de lessen en zijn boeken te begrijpen en te verwerken. Maar B heeft wel een ruimtelijk inzicht passend bij hbo-niveau. Hij besluit hierop zijn studiekeuze beter te laten aansluiten bij zijn intellectuele vermogens en zal in het nieuwe studiejaar starten met een opleiding tot grafisch werker. Voor de theoretische vakken wordt hij aangemeld bij huiswerkbegeleiding. Neuropsychologisch onderzoek (npo) De neuropsychologie is het vakgebied waarin de relatie tussen hersenstoornissen en gedrag onderzocht wordt. [4] Bij een neuropsychologisch onderzoek (npo) wordt specifiek gekeken naar de verschillende cognitieve vermogens van een patiënt: aandacht, planning en regulatie, geheugen, emotie, waarneming, praxis en visueel spatiële functies. Welke functies onderzocht worden, is afhankelijk van de aard van de problematiek of van de vraagstelling van de verwijzer. Een neuropsychologisch onderzoek bestaat uit een (hetero)anamnese, een testonderzoek, mogelijk aangevuld met vragenlijsten. Linnaeus Medisch Journaal nr Jaargang 18 7