docentenhandleiding Lars en Liz en het mysterie van de paling
|
|
- Anita Christiaens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 docentenhandleiding Lars en Liz en het mysterie van de paling
2 Inhoudsopgave Doelstellingen Inleiding Doelgroep Doelstellingen Achtergrondinformatie Productschap Vis 3 en stichting DUPAN Opbouw en tijdsduur van het lespakket 3 Achtergrondinformatie en toelichting van de 4 opdrachten uit het leerlingenboekje Aanvullende praktische informatie 8 Colofon 8 Inleiding Binnen de palingsector zijn veel nieuwe ontwikkelingen gaande. De palingstand in Nederland is laag. Daarom werkt deze sector er hard aan om de palingstand op een duurzame manier te herstellen, zodat de palingstand weer toeneemt en men in de toekomst paling kan blijven eten. In dit lespakket komen de leerlingen van alles aan de weet over de paling. Hoe planten palingen zich voort? Waar komt de paling vandaan? Hoe komt de paling in Nederland? Waarom is het belangrijk om de palingstand op peil te houden? Hoe werken we aan een duurzaam herstel van de palingstand in Nederland? Daarbij ontdekken de leerlingen dat de paling in verschillende opzichten een mysterieus leven leidt. Het lespakket werd gemaakt in opdracht van Stichting DUPAN en het Productschap Vis. Doelgroep Het lespakket Lars en Liz en het mysterie van de paling is gemaakt voor leerlingen uit groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs. Leerlingen weten wat een paling is. Ze weten welke innerlijke en uiterlijke kenmerken de paling heeft. Leerlingen weten hoe de paling zich voortplant. Leerlingen weten wat de palingtrek inhoudt en hoe deze eruit ziet. Leerlingen zijn zich bewust van het feit dat als wij de palingstand niet herstellen, de paling met uitsterven bedreigd is. Leerlingen ontdekken wat het mysterie van de paling inhoudt. Onderzoekend en ontwerpend leren Het lespakket is deels volgens de methode van het onderzoekend en ontwerpend leren opgezet. Het doel van het ontwerpend en onderzoekend leren is om leerlingen zelf in de rol van de onderzoeker te laten kruipen, zelf te laten nadenken over hoe ze iets willen leren in plaats van de klassikale lessen die er doorgaans gegeven worden. Leerlingen zijn meer gemotiveerd op het moment dat ze zelf betrokken worden in hun leerproces. Door deze werkwijze worden leerlingen uitgenodigd actief te participeren en wordt de onderzoekende houding van kinderen gestimuleerd. De leerlingen ontwikkelen competenties die samenhangen met de (natuur-)wetenschappelijke manier van werken of te werken als ontwerper. Het gaat daarbij om de ontwikkeling in samenhang van concepten, vaardigheden en houding over natuurwetenschappelijke en technische concepten. (Kemmers, 007) Zie voor meer info over het onderzoekend en ontwerpend leren: wereldorientatie/natuur/vtb/loolbasis.pdf/ Kerndoelen: Nederlands - Schriftelijk taalonderwijs: Kerndoel 4 De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema s, tabellen en digitale bronnen. Kerndoel 9 De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten en informatieve teksten.
3 Oriëntatie op jezelf en de wereld - Mens en samenleving Kerndoel 39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu. Kerndoel 41 (deels) De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. Oriëntatie op jezelf en de wereld - Natuur en techniek Kerndoel 40 (deels) De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving. Kerndoel 45 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren. Achtergrondinformatie Productschap Vis en Stichting DUPAN Productschap Vis Stichting DUPAN Een productschap is een publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie, waar organisaties van werkgevers en werknemers samenwerken in een sector. Met het productschap kunnen de belangen van de vissector en het algemeen belang beter worden behartigd. Dat gebeurt niet alleen door het opstellen van regelgeving voor een goede gang van zaken in de vissector en door het toezicht houden op het nakomen van deze afspraken. Het verzamelen, bundelen en verspreiden van informatie is de olie van de machine. Het Productschap Vis wordt bestuurd door een bestuur, dat wordt gevormd door organisaties van onder andere vissers, viskwekers, veilingen, (detail)handelaren, visverwerkers en de vakbonden. Het Productschap Vis wordt dus bestuurd door de sector zelf. Als vertegenwoordiging van de palingsector wil DUPAN (Duurzame Palingsector Nederland) haar verantwoordelijkheid nemen en een substantiële bijdrage leveren aan de realisatie van het Nederlands Aalherstelplan. Daarbij heeft DUPAN zichzelf een hoger ambitieniveau gesteld dan aangegeven in het Aalplan. Dit uit zich in een duurzamer aalherstel, te realiseren in een kortere tijd. DUPAN heeft daartoe een fonds opgericht waaruit zij investeert in de uitzet van paling in het oppervlaktewater en de uitzet van volwassen, geslachtsrijpe paling in zee. Ook wordt het fonds ingezet voor onafhankelijk, wetenschappelijk onderzoek als basis voor gefundeerd beleid, voor een blijvend herstel van de palingstand in de Nederlandse wateren. DUPAN zet zich in voor de invoering van diervriendelijker vangst-, kweek-, en verwerkingsmethoden en maakt daarover concrete afspraken met de binnen DUPAN verenigde partijen. Opbouw en tijdsduur van het lespakket Het lespakket wordt klassikaal in de groep geïntroduceerd. Nadat de leerlingen opdracht 1 (het tekenen van een paling) hebben uitgevoerd, bekijkt u met hen de Klokhuis-film over paling. Deze film duurt 15 minuten. Daarna kunnen leerlingen zelfstandig, en vervolgens in groepsverband, aan de slag met het werkblad. Het is van belang om tijdens dit proces samen te evalueren welke informatie of ideeën de leerlingen verzameld hebben. Nieuwe input en ideeën van anderen motiveert hen om meer over het onderwerp te weten te komen. Er is bewust geen tijdspad in deze handleiding opgenomen. De docent kan zelf inschatten wanneer de betrokkenheid het grootst is en hoeveel tijd hij aan een bepaalde opdracht besteedt. De leerlingen zullen een ochtend of middag met de lesstof bezig zijn. Uiteraard is het ook mogelijk deze werktijd naar wens te verdelen. Om de leerlingen zo veel mogelijk betrokken te houden bij het onderwerp, heeft het de voorkeur de lesstof aaneensluitend te behandelen. 3
4 Benodigde materialen Het lespakket Lars en Liz en het mysterie van de paling bestaat uit een leerlingenboekje en deze docentenhandleiding. Voor de uitvoering van de opdrachten zijn aparte materialen of hulpmiddelen nodig, zoals atlassen, wereldkaarten, internet, knutselmaterialen. Bij de opdrachten worden de materialen benoemd. Om de leerlingen meer informatie te geven over de paling en de palingvisserij, bekijken de leerlingen de Klokhuis-aflevering over de paling. Deze kunt u op het digibord presenteren via: onderwerp/paling Achtergrondinformatie en toelichting van de opdrachten uit het leerlingenboekje Paling in beeld Ter introductie bespreekt u met de leerlingen de kenmerken van een paling. Hebben de leerlingen wel eens een levende paling gezien of misschien ook aangeraakt? Hoe ziet een paling eruit? Hoe ziet een paling in de viswinkel er meestal uit (gerookt)? Hebben de leerlingen wel eens paling gegeten? Vonden ze het lekker? Leek de paling qua smaak op een andere vis? Een volwassen paling is heel sterk. Dat komt omdat hij ruim kilometer moet terugzwemmen naar de Sagassozee om zich voort te planten. De paling kan zelfs over land kruipen om zijn doel te bereiken. Het feit dat de paling vergeleken met andere vissen lang op het land kan overleven, komt omdat hij relatief zeer kleine kieuwopeningen heeft. Hierdoor blijven de kieuwen nog lang vochtig als het dier over land kruipt. Eenmaal weer terug in zee maakt een paling trage, maar zeer efficiënte bewegingen om terug te zwemmen naar zijn geboortegrond. Opdracht 1: teken de paling De leerlingen moeten zelf een paling tekenen. In ieder geval moeten te zien zijn: oog, kieuw, slangachtige vorm, rugvin, staartvin. Het uiterlijk van de paling De paling heeft een lang slangachtig lichaam en een zeer slijmerige huid. De rugvin begint tamelijk ver naar achteren en vormt een zoom die tot aan de staartpunt reikt en zich daar met de gelijkvormige anaalvin verenigt. De paling heeft kleine borstvinnen, de buikvinnen ontbreken, de bovenkaak is iets korter dan de onderkaak en de schubben zijn zeer klein en zitten verborgen in de huid. De kieuwopeningen zijn zeer klein, daardoor blijven de kieuwen nog lang vochtig als de vis zich op het land bevindt. De maximale lengte van mannetjes is circa 60 cm. De wijfjes worden tot 135 cm lang, 7 kg zwaar en ongeveer dertig jaar oud (Nederlands record). Ook lengtes tot 150 cm worden genoemd. Opdracht : woordweb Nadat u met de leerlingen de Klokkuis-aflevering over paling hebt bekeken, laat u hen op een apart vel een woordweb maken over de kennis die ze inmiddels hebben opgedaan over palingen. In de Klokhuis-film wordt uitgebreid ingegaan op het mysterie van de paling. Kunnen de leerlingen benoemen wat er zo mysterieus aan de paling is? Weetjes over de paling De paling kan meer dan een meter lang worden. Hij heeft een bruine tot grijze kleur. Hij heeft een zeer langwerpig lichaam met een lage rugkam en zonder (zichtbare) schubben. De paling is door de karakteristieke lichaamsbouw gemakkelijk van andere vissen te onderscheiden. De Europese paling behoort tot de familie van palingen en daarmee tot de orde van de palingachtige. 4
5 Er zijn meer dan 15 soorten die tot deze familie behoren. De paling is een ijzersterke vis die grote milieuveranderingen op aarde overleefd. Hij zwemt duizenden kilometers (wel km) van en naar zijn geboortegrond. Toch is er ook nog veel onbekend over de paling. Bijvoorbeeld over hoe en waar precies in de Sargassozee hij zich voortplant en over zijn lange verblijf in de oceaan. De Sargassozee ligt in de Bermudadriehoek (die al een mysterie op zich is). In Nederland is paling een lekkernij, misschien zelfs een delicatesse, die op veel manieren wordt gegeten. Palingspeurders De leerlingen maken groepjes van 3 à 4 leerlingen en geven hun groepje aan naam. Dit groepje blijft in dezelfde samenstelling. Een echte wereldreiziger De paling mag zich met recht een wereldreiziger noemen. Tijdens zijn leven bezoekt hij de Amerikaanse, Afrikaanse en Europese continentale wateren. Een aantal jaar leeft hij in de zoete wateren in grote delen van Europa. De paling komt zelfs voor in Europese landen die niet aan een zee grenzen, zoals Tsjechië en Hongarije. Om de trektocht te maken, kan een paling zich ook noodgedwongen voortbewegen over land. Laat de leerlingen ter visualisatie op de wereldkaart zien hoe de reis van de paling er in grote lijnen uitziet. Waar ligt de Sargassozee? Waar ligt Europa? Opdracht 3: op onderzoek uit De leerlingen bedenken met hun groepsgenoten een onderzoeksvraag over de paling. Als ze geen originele vraag kunnen bedenken, kunnen ze kiezen uit een van de vijf suggesties die bij vraag 3 zijn vermeld. Laat klassikaal ieder groepje vertellen welke vraag ze hebben bedacht. Als sommige groepjes hebben gekozen voor dezelfde vraag, is het aan te bevelen om een van deze groepjes aan de sporen een andere vraag te bedenken. Laat de kinderen gebruikmaken van zoveel mogelijk bronnen om achter de antwoorden te komen. Indien de leerlingen gebruikmaken van internet, kunt u ze verwijzen naar de site Deze site wordt ook in het leerlingenwerkblad genoemd. Onder het tabblad Alles over paling kunnen de leerlingen veel bruikbare informatie vinden. Bespreek na afloop klassikaal wat de verschillende groepjes hebben onderzocht en ontdekt. Opdracht 4: het leven van een paling Fase Nummer Een volwassen paling wil weer terug naar zijn geboorteplaats: de Sargassozee. Hij zwemt daar naar toe om te paaien en kinderen te krijgen. 6 Na een paar jaar in het zoete water te hebben geleefd, is het glasaaltje veranderd in een volgroeide paling. 5 Palingen leggen eitjes in de Sargassozee. Hier begint het leven van de palinglarve. 1 De palinglarve is nog maar een paar millimeter lang en bijna onzichtbaar. Hij drijft met de golfstroom mee richting Europa. Het glasaaltjes voelt zich aangetrokken tot de Europese zoete wateren. Hij gaat bijvoorbeeld een meer of rivier op, op zoek naar voedsel. 4 Een jonge paling die de Europese zeeën heeft bereikt noemen we een glasaaltje. Zijn huid heeft nog nauwelijks kleur, je kunt er zo doorheen kijken. 3 Begrijpen de leerlingen dat het leven van een paling een cyclus betreft? De geboorteplaats en sterfplaats zijn gelijk. De reis naar Europa betreft een retourreis. De levenscyclus van de paling is uniek. 5
6 Het voortplantingsproces van de paling Paaiplaats Volwassen palingen leggen hun eieren vermoedelijk in de Sargassozee, waar de wilgenbladvormige larven opgroeien. Het paaiproces zelf is echter nog nooit door mensen waargenomen. Van de Japanse paling en andere palingsoorten is de paaiplaats wel bekend. De eitjes die de schieraal gelegd heeft, voeren met de zeestroom mee en tijdens hun reis naar Europa maken ze een gedaantewisseling door. Eerst worden ze zogenoemde wilgenblaadjeslarven. Glasaal Na twee jaar bereiken de larven actief zwemmend en meedrijvend met de golfstroom het continentaal plat en krijgen ze langzaam de ronde vorm van de paling, terwijl de lengte iets afneemt. De doorzichtige glasalen die na drie jaar het zoete water binnentrekken hebben een lengte van 65 mm. De glasalen hebben geen specifiek richtingzoekend instinct, maar de richting van de trek ligt toch grofweg vast. Amerikaanse en Europese alen zijn twee verwante soorten en paaien beide in de Sargassozee. Amerikaanse alen trekken naar het noordwesten, Europese alen trekken naar het noordoosten. De zeer lange trekroute van de Sargassozee is te verklaren door de continentverschuiving waardoor de Atlantische Oceaan in de miljoenen jaren dat de soort bestaat, steeds breder is geworden. De soort heeft zich heel geleidelijk kunnen aanpassen aan de steeds langere trekroute. Deze reis duurt ongeveer drie jaar, waarna de glasaaltjes met miljoenen tegelijk de Europese wateren (waaronder die van Nederland en België) proberen binnen te trekken. In het zoete water verdwijnt de doorzichtigheid al vrij snel door pigmentatie. Sommige glasaaltjes blijven onder de kust om op te groeien en zoeken daar mosselbanken, geulen en wrakken op. Ze krijgen een groengrijze kleur. Ze worden dikker en ronder maar groeien niet veel in de lengte. Het zijn dan jonge alen. Vanaf dat moment vreten ze zich vol, ze groeien, worden donkerder van kleur (rode alen) en als ze helemaal volgroeid zijn, stoppen ze met eten en worden ze een schieraal genoemd. De schieraal zwemt terug naar de Sargassozee om te paren. Nadat het vrouwtje eitjes heeft gelegd, sterft ze. Barrières De laatste decennia is de palingstand fors afgenomen. We weten niet wat de precieze oorzaak is. Wellicht spelen meerdere oorzaken een rol zoals vervuiling van het oppervlaktewater, klimaatsveranderingen, een toename van dieren die paling eten (zoals de aalscholver), ziektes en overbevissing. Feit is in ieder geval dat het voor glasaaltjes de afgelopen eeuwen moeilijker is geworden op de Europese zoete wateren te bereiken. Waterwerken ( stuks) waaronder dammen, dijken en waterkrachtcentrales, hebben er voor gezorgd dat de oorspronkelijke migratieroutes van de glasaal enorm worden geblokkeerd. Dit zorgt ervoor dat de glasaal bijna onmogelijk kan binnentrekken en de geslachtsrijpe paling bijna onmogelijk kan uittrekken. Zowel binnen VN-verband als binnen EU-verband zijn inmiddels afspraken gemaakt om de palingstand te verbeteren. De palingsector in Nederland gaat nog meer stappen verder om de palingstand te verbeteren. Opdracht 5: EHBP (Eerste Hulp bij Palingongeval) In deze opdracht worden de leerlingen aangestuurd om na te denken over oplossingen om jonge glasaaltjes of volwassen palingen te helpen om heelhuids de Europese zoete wateren of juist weer de zee te bereiken. 6
7 DUPAN helpt de palingen DUPAN (Duurzame palingsector Nederland) wil effectieve maatregelen treffen om de paling te helpen. DUPAN en de natuurorganisaties nemen twee stellingen (deze zijn gebaseerd op aannames, er is geen bewijs) aan: 1. De paling is in het verleden te veel gevangen.. Het leefgebied van de paling is verstoord. Dit is onder te verdelen in: De Nederlandse kust is dicht gebouwd (bijvoorbeeld: afsluitdijk en deltawerken). De paling kan er voor een klein gedeelte doorheen bijvoorbeeld bij de Friese meren of in Zeeland. Gevolg: te weinig jonge paling binnen, dus ook te weinig volwassen paling eruit (waardoor ze niet terug kunnen naar de zee waar ze paren). Dit verstoort het cyclische proces. In de meren en wateren van Nederland zijn barrières gemaakt (gemalen, stuwen enz.). Een heel klein deel van de barrières zijn visvriendelijk. Wanneer alle barrières aangepast moeten worden naar visvriendelijk, kost dit heel veel geld. Men wil voor de kusten van Frankrijk en Engeland de palingen opvangen, dus vóór de barrières. Daarna zet men ze achter deze barrières op verschillende plaatsen weer uit. Dit kan uitgevoerd worden door beroepsvissers waardoor de werkgelegenheid ook bevorderd wordt. In februari 01 heeft de overheid toezegging gedaan, dat de stichting DUPAN de paling mag verplaatsen en mag beschermen tegen barrières. Stichting DUPAN heeft hier al flink in geïnvesteerd. Tevens heeft DUPAN toestemming van de overheid gekregen haar acties ter bescherming van de palingstand voort te zetten. Opdracht 6: eindpresentatie De leerlingen maken een eindpresentatie over het mysterie van de paling. Ze mogen zelf de vorm voor hun presentatie bepalen. Ze kunnen bijvoorbeeld kiezen voor een werkstuk, digitale presentatie, stripalbum, rap, toneelstuk of gedicht. Laat de groepjes hun werken klassikaal presenteren. Investeren in herstel van de palingstand De Stichting DUPAN gaat zich, in samenwerking met het ministerie van EL&I, inzetten voor een duurzaam nationaal aalherstelplan waarmee het herstel van deze vissoort wordt gewaarborgd. DUPAN investeert de komende jaren in het uitzetten van paling en het duurzaam beheer van de palingstand in Nederland, zodat palingen in ons land probleemloos kunnen opgroeien. DUPAN wil diepgaand en onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek laten uitvoeren als basis voor een blijvend herstel van de palingstand in de Nederlandse wateren. Discussie in de klas: eet paling en red de paling! Door (in Nederland gekochte) paling te eten, lever je een bijdrage aan het verbeteren van de palingstand. Deze stelling lijkt misschien absurd, maar is verdedigbaar. Stichting DUPAN wordt namelijk gefinancierd door de Nederlandse palingsector; een sector die er vanzelfsprekend belang bij heeft dat mensen paling kopen en er dus ook belang bij heeft dat er volop paling aanwezig is. Als we zouden stoppen met het eten van paling, heeft de palingsector geen geld meer om te investeren in de verbetering van de palingstand. Dat zou dus een slechte zaak zijn voor de paling. Een tegenargument is dan natuurlijk dat het niet meer eten van palingen er toe bijdraagt dat er minder palingen worden gedood, wat misschien wel een positiever effect zal hebben op de palingstand. Echter, de dammen, dijken, sluizen en andere waterwerken blijven gewoon bestaan. Het is gebleken dat juist deze barrières schadelijk zijn voor palingen, of we ze nu eten of niet. Organiseer een discussie in de klas waarin u de vraag opwerpt of we palingen moeten eten om palingen te beschermen. Recept Tot slot krijgen de kinderen een recept cadeau voor een lekkere palingsandwich. Weten de leerlingen dat paling heel gezond is? Palingen behoren tot de vette vissoorten. De vetten die in vis zitten, zijn gezonde vetten. Een van die vetten is de bekende Omega 3. 7
8 Het roken van de paling Het roken van vlees en vis, dus ook van paling, is door onze voorouders uitgevonden als conserveringsmethode. Het betekende paling verhitten boven een houtvuur tot deze eetbaar (gaar) werd en de rook die erbij komt gaat bederf tegen. De traditionele recepten werden van vader op zoon doorgegeven. De recepten die wij gebruiken zijn daarom al eeuwen oud. In deze traditionele recepten is niets gewijzigd, puur en natuurlijk. De gebruikte houtsoort bij het traditioneel roken is het belangrijkst. Immers het bepaalt de uiteindelijke kleur en aroma van de gerookte vis. Tijdens het roken neemt het visvlees uit de rook bepaalde stoffen op die de ontwikkeling van bacteriën vertragen of zelfs geheel stopt. In het algemeen is traditioneel gerookte vis tussen de vier en tien dagen houdbaar. Vacuümverpakte of verpakt onder beschermde atmosfeer (MAP) traditioneel gerookte paling is tot wel vier weken houdbaar. Het roken (conserveren) deed men dus omdat er toen nog geen koelkasten waren om de paling in te bewaren. Een lekkere bijkomstigheid van het roken blijft dat paling tijdens het rookproces een heerlijke smaak krijgt. Tegenwoordig zijn er nog steeds enkele rokerijen die dit traditionele Hollandse ambacht beheersen. Een echt traditioneel ambachtelijke rokerij rookt ook in de 1e eeuw op dezelfde manier zoals er eeuwen geleden gedaan werd. Het roken gebeurt nog steeds boven een knapperend houtvuur van een uitgekiende melange van eiken- en beukenhout. Aanvullend praktische informatie Meer nuttige informatie kunt u onder andere vinden op de volgende websites: Colofon Lars en Liz en het mysterie van de paling werd gemaakt in opdracht van Stichting DUPAN in samenwerking met het Productschap Vis. Auteurs: Mieke Elbers en Yvonne Verwijst Eindredactie: Zorn Uitgeverij
Door paling over de dijk naar een versneld herstel en een duurzame palingstand in Nederland. Alex Koelewijn, Voorzitter Stichting DUPAN
Door paling over de dijk naar een versneld herstel en een duurzame palingstand in Nederland Alex Koelewijn, Voorzitter Stichting DUPAN Alex Koelewijn Paling Duurzaamheid Mei 2006 Verwerker & Sport (Hoop
Nadere informatieCoverage glasaaluitzet 14 april 2015, Zeewolde
Coverage glasaaluitzet 14 april 2015, Zeewolde SBS 6 Hart van Nederland http://www.hartvannederland.nl/top-nieuws/2015/850-000-jonge-palingen-uitgezet/ NPO2 Hallo Holland, Omroep Max http://www.omroepmax.nl/hallonederland/uitzending/tv/hallo-nederland-dinsdag-14-april-2015/
Nadere informatieDoor bundeling van krachten naar een duurzame palingstand in Nederland. Han Walder Combinatie van Beroepsvissers / Stichting DUPAN
Door bundeling van krachten naar een duurzame palingstand in Nederland Han Walder Combinatie van Beroepsvissers / Stichting DUPAN Registered landings (t) Vangst van paling 1950-2000 5,000 Silver eel
Nadere informatieFactsheet Paling. Factsheet, december 2015. www.goedevis.nl
De levenscyclus van de paling De paling is een trekvis die zich voortplant in de Sargasso zee, aan de andere kant van de Atlantische Oceaan. De palinglarfjes zwemmen met de warme golfstroom terug naar
Nadere informatie5. Hoe komt het dat de brulkikker niet meer in Nederland voorkomt?
Lesbrief Help, een brulkikker! Wat weet je al? 1. Welke namen zijn genoemd voor deze kikker? 2. Wat eet deze kikker? 3. Waar komt deze kikker van oorsprong vandaan? 4. Hoe is deze kikker in Nederland gekomen?
Nadere informatieHET KLOKHUIS ZOEKT ONTWERPERS. Handleiding docent
HET KLOKHUIS ZOEKT ONTWERPERS Handleiding docent Inhoudelijke informatie Leeftijd Inzenddatum Tijdsindicatie Groep 6, 7, 8 basisonderwijs Uiterlijk 19 december 2014. Tenminste 6 uur. Te verdelen over meerdere
Nadere informatieDE DAPPERE REIZIGER WERKBLAD DE STEKELBAARS: 1. DE STEKELBAARS IN BEELD 2. DAPPERE REIZIGER. De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland.
WERKBLAD DE STEKELBAARS: DE DAPPERE REIZIGER Naam 1. DE STEKELBAARS IN BEELD Groep 2. DAPPERE REIZIGER De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland. Bekijk het clipje De dappere reiziger. Bekijk
Nadere informatieLEVENDE OCEANEN DOCENTENHANDLEIDING
LEVENDE OCEANEN DOCENTENHANDLEIDING Leuk dat je aan de slag gaat met het lesmateriaal van Greenpeace! Leerlingen verwerven inzicht in de oceaanproblematiek en ontdekken wat ze hier zelf aan kunnen doen.
Nadere informatieNATIONALE AAL MANAGEMENTSPLANNEN BINNEN DE EU
NATIONALE AAL MANAGEMENTSPLANNEN BINNEN DE EU De paling, een mythe waarover nog maar weinig bekend is. Een inventarisatie februari 2011 Pagina 1 van 8 NEDERLAND Door de aanwezigheid van te weinig data,
Nadere informatiewageningenworld Magazine van Wageningen UR over werken aan de kwaliteit van leven
wageningenworld Magazine van Wageningen UR over werken aan de kwaliteit van leven nr.2 2011 Breek de afsluitdijk af; daar help je de palingstand meer mee Guido van den Thillart, pagina 12 Meer keus voor
Nadere informatieStichting Reclame Code Postbus 75884 1070 AR Amsterdam. Datum: 20 mei 2011. Onderwerp: Klacht reclame-uitingen duurzame paling
Stichting Reclame Code Postbus 75884 1070 AR Amsterdam Datum: 20 mei 2011 Onderwerp: Klacht reclame-uitingen duurzame paling Geachte leden van de Reclame Code Commissie, Greenpeace maakt bezwaar tegen
Nadere informatieOver haaien, vissen en bruinvissen. Leerlingen ontdekken het verschil tussen hondshaaien, bruinvissen en vissen.
VO Werkblad Doel: Leerlingen ontdekken het verschil tussen hondshaaien, bruinvissen en vissen. Materialen: - Werkblad 3: - Potlood - Filmpjes: Dolfijnen, bruinvissen en vissen. De filmpjes zijn te vinden
Nadere informatiepaling onderzoek Prosea Eerste leerjaar
paling onderzoek Prosea Eerste leerjaar http://vistikhetmaar.nl/lesprogramma/paling-onderzoek/ Introductie op het lesprogramma Docent: Jerry Lust Contact: jerry@prosea.info PALING ONDERZOEK 2 / 15 Lesmodules
Nadere informatieBeach Clean-up 2013. Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden
Beach Clean-up 2013 Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden Inhoudsopgave Inleiding 3 1. De zee: een bron van plezier 4 2. Eten en gegeten worden 5 3. Vervuiling
Nadere informatieAquarium. Groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs
Aquarium Groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs Hallo, welkom in Ouwehands Dierenpark! In het aquarium leven heel veel verschillende vissen en ook een paar amfibieën, zoals kikkers. In deze Doe Mee staan
Nadere informatieVisfeiten: Paling (versie juni 2012)
Paling algemeen De Europese paling (Anguilla anguilla) behoort tot de familie van palingen (Anguillidae) en daarmee tot de orde van palingachtigen (Anguilliformes). Er zijn meer dan 15 soorten die tot
Nadere informatieVisfeiten: Paling (versie september 2010)
Paling algemeen De Europese paling (Anguilla anguilla) behoort tot de familie van palingen (Anguillidae) en daarmee tot de orde van palingachtigen (Anguilliformes). Er zijn meer dan 15 soorten die tot
Nadere informatieInleiding Doelgroep Relatieschema Opzet van de lescyclus Opbouw van de lescyclus Doelstellingen...
1 Inhoudsopgave Inleiding... 3 1. Doelgroep... 4 2. Relatieschema... 4 3. Opzet van de lescyclus... 5 3.1. Opbouw van de lescyclus... 5 3.2. Doelstellingen... 5 4. Relatie met de kerndoelen & natuurmethoden...
Nadere informatieDe palingroute met Ali P.
De palingroute met Ali P. Vakgebied: Aardrijkskunde, Biologie Niveau: brugklas havo/vwo Tijdsduur: ± 100 min. Vismigratie is een hot item bij de Noordelijke waterschappen op dit moment. In het verleden
Nadere informatieAmfibieën. Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker. 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen.
Amfibieën Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker Inhoud 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen. Hulpmiddel Prezi les 1: http://prezi.com/hwpatwdyvqpv/?utm_campaign
Nadere informatieRWE Power. Aalbescherming INITIATIEF TER BESCHERMING VAN ALEN IN RHEINLAND-PFALZ / RWE POWER AG
RWE Power Aalbescherming INITIATIEF TER BESCHERMING VAN ALEN IN RHEINLAND-PFALZ / RWE POWER AG AALSCHUTZ- INITIATIVE Rheinla nd- P falz/ R WE AG Pow er Het initiatief voor de bescherming van de alen De
Nadere informatieGebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag
Instructieblad Gebruik het vragenmachientje en bedenk een onderzoeksvraag Onderzoeken is leuk omdat je wat over jezelf leert: wat je kunt en hoe creatief je bent. Ook leer je over je omgeving en de wereld.
Nadere informatieLespakket De mysterieuze eicode docentenhandleiding
Lespakket De mysterieuze eicode - pagina 2 Dit lespakket van de Stichting Blij met een Ei is onderdeel van de campagne Het ei vertelt die gefinancierd is met steun van de Europese Unie. Het lespakket bestaat
Nadere informatieVissoorten Aal Herkenning: Verspreiding: Voedsel: Lengte afgebeelde vis: Lengte tot circa: Snoek Herkenning: Verspreiding: Voedsel:
Vissoorten Aal Herkenning: Het lichaam is slangachtig van vorm. De borstvinnen bevinden zich direct achter de kop. Op het achterste deel van het lichaam is, zowel onder als boven, een vinzoom aanwezig
Nadere informatieSPREEKBEURT SLUIERSTAARTGOUDVIS
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT SLUIERSTAARTGOUDVIS VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE SLUIERSTAARTGOUDVIS
Nadere informatieBeet! 1. Aanzetten. 1a. Beet! Jij gaat aan de slag met het dossier Beet!. Welke onderdelen van het dossier ga jij maken? Overleg met je docent.
1. Aanzetten Beet! 1a. Beet! Jij gaat aan de slag met het dossier Beet!. Welke onderdelen van het dossier ga jij maken? Overleg met je docent. GA IK DOEN 2 UITNODIGING 15 minuten 3 UITZOEKEN 30 minuten
Nadere informatiel a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE AXOLOTL BIJ
Nadere informatieBeste leerkracht, Instructies Voorpret Lespakket
Beste leerkracht, Een schoolreis naar het Dolfinarium is niet alleen leuk, maar ook heel leerzaam. Om jullie goed voor te bereiden op het programma, ontvangen jullie hierbij alvast het Voorpret lespakket.
Nadere informatieBewoners van de Noordzee
Bewoners van de Noordzee Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze De leerlingen kunnen: verschillende groepen dieren noemen die in de Noordzee leven (vissen, anemonen, kwallen,kreeftachtigen); uitleggen
Nadere informatieVoor vele mensen zijn haaien gemene en angstaanjagende dieren. Haaien zijn roofdieren, maar de meeste zijn voor de mens ongevaarlijk.
Hamerhaai Inleiding Voor vele mensen zijn haaien gemene en angstaanjagende dieren. Haaien zijn roofdieren, maar de meeste zijn voor de mens ongevaarlijk. Soorten Er bestaan ongeveer 375 soorten haaien.
Nadere informatie- Het bamboebos - Leerkracht - handreiking
Colofon De reuzenpanda Les voor groep 3/4 Tijdsduur: 3 x 1 uur China - Het bamboebos - Aardrijkskunde Pagina 1 Inleiding In deze les gaan de leerlingen een maquette bouwen. De klas wordt in vier groepen
Nadere informatiePrimair Onderwijs. 6 lessen
Maak je eigen land! Voor de docent Vak(gebied) Schooltype/afdeling Oriëntatie op jezelf en de wereld, Aardrijkskunde Primair Onderwijs Leerjaar Groep 3/4 Tijdsinvestering Vakinhoud Kerndoelen 6 lessen
Nadere informatieDE CALIFORNISCHE ZEELEEUW
DE CALIFORNISCHE ZEELEEUW Zwemmende acrobaat De Californische zeeleeuw is één van de meest elegante waterdieren die er bestaat. Met snelheden van wel 40 kilometer per uur schiet hij als een pijl door het
Nadere informatieHandleiding voor de digitale les Internet in 2025 Kinderen tekenen de toekomst
Handleiding voor de digitale les Internet in 2025 Kinderen tekenen de toekomst Een digitale les voor groep 6, 7 en 8 van het primair onderwijs waarbij leerlingen nadenken over innovatieve toepassingen
Nadere informatieDOCENTENHANDLEIDING basisonderwijs
DOCENTENHANDLEIDING basisonderwijs 1 Inleiding Welkom bij het lesmateriaal over het ir. D.F. Woudagemaal! Wat leuk dat u binnenkort met uw groep het ir. D.F. Woudagemaal gaat bezoeken. Dit lesmateriaal
Nadere informatieCALIFORNISCHE ZEELEEUW
CALIFORNISCHE ZEELEEUW Zwemmende acrobaat De Californische zeeleeuw is een van de meest elegante waterdieren die er bestaan. Met snelheden van wel 40 kilometer per uur schieten ze als een pijl door het
Nadere informatieCitizen science Waterkwaliteit en de aansluiting bij het onderwijs. Reina Kuiper - SME Advies
Citizen science Waterkwaliteit en de aansluiting bij het onderwijs Reina Kuiper - SME Advies Inhoud Onderwijsontwikkeling Relevante vakken Kerndoelen Begrippen en concepten Waarde voor het onderwijs Onderwijsontwikkeling
Nadere informatieCKV Festival 2012. CKV festival 2012
C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van
Nadere informatieSPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO
SPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE VUURSTAARTLABEO
Nadere informatieGEWONE ZEEHOND. Huiler
GEWONE ZEEHOND Huiler Je zou het bijna niet geloven, maar een gewone zeehond is een echt roofdier! De zeehond is met zijn gestroomlijnde lichaam, speciale neus en handige snorharen helemaal aangepast op
Nadere informatiedieren in de dierentuin
dieren in de groep 4-5 Geachte leerkracht, Dit lespakket ondersteunt u bij het voorbereiden van uw schoolreisje naar Burgers Zoo. Daarnaast kan het ook prima worden ingezet als u een thema over en of exotische
Nadere informatieDe orka. De geschiedenis van de orka. Kenmerken van de orka
De orka De orka is de grootste soort uit de familie van de dolfijnen. De orka heeft een gezet lichaam, met een stompe snuit. Het dier heeft één spuitgat, en grote peddelvormige buikvinnen. Wil je zelf
Nadere informatieWie eet wie en wie eet wat?
Leerkracht Wie eet wie en wie eet wat? Maak een voedselweb Inhoud in het kort In deze les krijgen de leerlingen een beeld van de relaties tussen dieren en planten. Leerlingen maken een voedselweb van één
Nadere informatieVissen op reis. Over de problemen van migrerende vissen
Vissen op reis Over de problemen van migrerende vissen Migrerende vissen Net als bij vogels zijn er ook vissen die trekken. Zalmen, zeeforellen, houtingen en een aantal andere soorten groeien op in zee,
Nadere informatieDia 1 Introductie max. 2 minuten!
1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut
Nadere informatieweek mei 2012 C
Steur terug in Nederland Opgave 1: Ze groeien als kool Steuren zijn vooral bekend om de kaviaar, de met zout behandelde onbevruchte eitjes van het vrouwtje. De Atlantische steur (Acipenser sturio) brengt
Nadere informatieOnder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius. Lesbrief
Onder onze voeten Schoolbezoek Min40Celsius Lesbrief Lesbrief Onder onze voeten U gaat met uw klas een bezoek brengen aan Min40Celsius, aan de hand van deze lesbrief kunt het bezoek (kort) voorbereiden.
Nadere informatieBewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien:
Gemiddelde: diepte 94 meter Oppervlak: 572.000 km2 Bodem: hoofdzakelijk zand Bewoners van de Noordzee Introductie Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: De Noordzee is natuurlijk
Nadere informatieKop. Romp. Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3
Lesbrief Seksualiteit Leerjaar 1-Profiel1,2,3 Tijd: 50 minuten Voorbereiding: op www.meerdanliefde.nl is veel informatie te vinden in redelijk eenvoudige taal. Ook in het App Note Mouse draaiboek staan
Nadere informatieSAFARIPARK BEEKSE BERGEN
SAFARIPARK BEEKSE BERGEN Lespakket groep 7 en 8 Zo, wij zullen jou eens een spannend lesje leren! Groep 7 Opdracht 1 Wij hebben in het safaripark verschillende giraffen. Ga er eens goed voor zitten om
Nadere informatieWerkstuk groep 7 Een dier
Werkstuk groep 7 Een dier Alle informatie over je werkstuk kun je hier vinden. Mocht je na het lezen van de informatie nog vragen hebben dan kun je altijd even langskomen! Hulpblad bij het maken van een
Nadere informatieIntroductieles. Vogels in de klas. groep 5/6. Handleiding leerkracht. Inhoud in het kort. Kerndoelen. Lesdoelen
Handleiding leerkracht Vogels in de klas Introductieles Inhoud in het kort Voor de groepen 5-6 bieden we, naast verbale activiteiten, een werkblad aan waarmee de leerlingen aan de slag gaan. In deze les
Nadere informatieVerwerkingsles biodiversiteit onderbouw
Verwerkingsles biodiversiteit onderbouw Doelen: Kinderen weten dat sommige dieren, zoals kikkers en vlinders, gedaanteverwisselingen doormaken tijdens hun leven Kinderen ontdekken dat rupsen en vlinders
Nadere informatieHandleiding voor docenten
Handleiding voor docenten Educatieproject Design en techniek Design en techniek in het kort Kunstructeur gaat verder als Design en techniek. Sinds mei 2018 zijn wij van Stedelijk Museum s-hertogenbosch
Nadere informatieLESBRIEF NR 1 OPDRACHT 1 FEEST! SAMSAM = 40 JAAR! VOOR GROEP 7 + 8 +
LESBRIEF NR 1 VOOR GROEP 7 + 8 + DOWNLOAD DEZE LESBRIEF OOK OP SAMSAM.NET Wat is Samsam? Samsam is een cross-mediale methode over wereldburgerschap en kinderrechten. Het doel van Samsam is leerlingen te
Nadere informatieWerkbladen Voortgezet onderwijs. Naam leerling:
Werkbladen Voortgezet onderwijs Naam leerling: Inhoud: Uitleg werkblad Dit werkblad hoort bij de film Giganten uit de IJstijd. Een film die je meeneemt naar de laatste ijstijd, zo n 116.000 tot 10.000
Nadere informatieDe vragen sluiten aan bij de belevingswereld van de leerlingen en zijn onderverdeeld in de volgende vijftien categorieën:
> Categorieën De vragen sluiten aan bij de belevingswereld van de leerlingen en zijn onderverdeeld in de volgende vijftien categorieën: 1 > Poten, vleugels, vinnen 2 > Leren en werken 3 > Aarde, water,
Nadere informatieTHEMA 2 ALLES WAT LEEFT. LES 2 Exoten in Nederland. Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Exotische dieren die in Nederland leven
Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 2 ALLES WAT LEEFT LES 2 Exoten in Nederland Deze les gaat over: Exotische dieren die in Nederland leven Bij dit thema horen ook: Les 1 Ecosystemen en voedselketens
Nadere informatieBodyclap. Make the Music with your body
Bodyclap Make the Music with your body 1 Colofon Inhoud en samenstelling Patrick Couwenberg van 4XM www.workshopstartpagina.nl info@workshopstartpagina.nl 2 Bodyclap Inleiding In deze leuke en stoere workshop
Nadere informatieKasteel Ammersoyen ligt in Ammerzoden en is 700 jaar oud! Het is een van de best bewaarde middeleeuwse kastelen in Nederland.
Kasteel Ammersoyen Kasteel Ammersoyen ligt in Ammerzoden en is 700 jaar oud! Het is een van de best bewaarde middeleeuwse kastelen in Nederland. Het kasteel werd gebouwd door de familie van Herlaer om
Nadere informatieInhoudsopgave. Pagina: Woord vooraf 3 en 4. Informeren 5, 6 en 7. Uitzetten 8. Onderzoek 9, 10 en 11. Concluderen 12. Deelnemers 13.
Inhoudsopgave Pagina: Woord vooraf 3 en 4. Informeren 5, 6 en 7. Uitzetten 8. Onderzoek 9, 10 en 11. Concluderen 12. Deelnemers 13. Woord vooraf Foppen Paling en Zalm is ruim 95 jaar geleden gestart als
Nadere informatieHallo Wereld! Alle kinderen kunnen LEREN
Lessuggesties Les 1 - Kennismaken Doel De kinderen ervaren dat er verschillen zijn in de manier waarop andere kinderen onderwijs krijgen in landen over de hele wereld. Tijdsduur Kringgesprek 15 minuten
Nadere informatieHet materiaal is opgedeeld in 3 Thema s. De thema s zijn ook los in te zetten.
Leuk dat je aan de slag gaat met het lesmateriaal van Greenpeace! Leerlingen verwerven inzicht in de oceaanproblematiek en ontdekken wat ze hier zelf aan kunnen doen. Het materiaal bestaat uit drie thema
Nadere informatieDoelen: - De leerlingen weten dat talent, hard werken en een goede voorbereiding belangrijk zijn als je beroemd wilt worden;
Lesbrief 1 Beroemd worden Voorbereiding Doelen: - De leerlingen weten dat talent, hard werken en een goede voorbereiding belangrijk zijn als je beroemd wilt worden; - De leerlingen kennen de verschillende
Nadere informatieDe Vlaardingencultuur. leven in de steentijd
De Vlaardingencultuur leven in de steentijd INHOUDSOPGAVE INLEIDING... 3 LES 1... 4 LES 2... 5 LES 3... 7 OPDRACHTEN... 8-12 2 Inleiding Voor u ligt de docentenhandleiding van het lespakket over de Vlaardingencultuur.
Nadere informatieGebouwd in Heerhugowaard
groep 5/6 Gebouwd in Heerhugowaard Handleiding voor leerkrachten Erfgoedleerlijn Heerhugowaard Inhoudsopgave Over de erfgoedleerlijn 3 Gebouwd in Heerhugowaard 4 Les 1 Introductieles 6 Les 2 Op pad: gebouwen
Nadere informatieLesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel
Lesbrief Bodemdiertjes favoriete voedsel Doelgroep: Groep 6 t/m 8 Leerstofgebied: Wereldoriëntatie Werkvorm: Groepjes Duur: ± 30 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren wat het favoriete voedsel
Nadere informatieVerlegen om woorden Lesbrief voor vmbo
Verlegen om woorden Lesbrief voor vmbo Voor de lessen Nederlands, PSO en LOB. Verlegen om woorden is een pakket met tips en handvatten om een ouderbijeenkomst te organiseren over ouderbetrokkenheid en
Nadere informatieJournaal. EMFZV-bijdrage aan voortplanten van paling.
Journaal 4 dec. 2017 NR Stichting DUPAN Bronland 12-D Campus Universiteit Wageningen Postbus 249 6700 AE Wageningen info@dupan.nl Verschijnt 4 x per jaar Jaargang 7 Op 1 juni 2010 sloegen de verenigingen
Nadere informatieLESBRIEF LES 1 DE VOEDSELKETENLES SAMENVATTING LES 1 VOORBEREIDING BENODIGDHEDEN DUUR LESDOELEN LINK ZAAKVAKKENINHOUD. Wat is voedselverspilling?
SAMENVATTING In deze les wordt het begrip voedselverspilling geïntroduceerd. De leerlingen maken kennis met een voedselketen en ontdekken welke partijen daarbij betrokken zijn (de schakels in de voedselketen:
Nadere informatieTijdens dit blok richten wij ons op een van de volgende ontwerpdisciplines: Grafisch Ontwerp Product Ontwerp (ook wel Industrieel Ontwerp)
Inleiding Ontwerpen komt in veel verschillende disciplines terug; bijvoorbeeld in mode, grafisch, product en meubel. Wat ontwerpers in elk vakgebied gemeen hebben is dat zij allemaal een kritische blik
Nadere informatieWerkblad - Les 2 - Waterbouw en ecologie
BOUWEN MET DE NATUUR In Nederland proberen we de natuur te herstellen, maar de natuur kan zelf ook een handje helpen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij de aanleg van de Marker Wadden, een eilandengroep in het
Nadere informatieVoorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May
Voorbereidende les Het geheim van kapitein Jan May Lesactiviteit: wereldkaart tekenen en een woordweb maken Groep: 7 en 8 Lesdoel: De leerlingen ontdekken dat Nederland slechts een klein onderdeel is van
Nadere informatieDE GEWONE ZEEHOND. Huiler
DE GEWONE ZEEHOND Huiler Je gelooft het bijna niet als je in die mooie zwarte ogen kijkt, maar een gewone zeehond is een echt roofdier. Zijn scherpe tanden en gestroomlijnde lichaam zijn perfect voor het
Nadere informatieIk ben het Net. Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! VISSERIJ 7 8 GROEP. Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer.
VISSERIJ Ik ben het Net Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Europese Unie Haring! Verse
Nadere informatieLes 2 Docentenhandleiding van de presentatie
Les 2 Docentenhandleiding van de presentatie Leg de leerlingen uit dat jullie meer gaan leren over de universiteit. Bij elke dia over een lab kun je aan de leerlingen vragen: wat onderzoeken ze in dit
Nadere informatieOrdening. Klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs
Ordening Klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs Over de hele wereld verspreid leven zeer veel verschillende dieren die allemaal hun eigen kenmerken hebben. Als je in de dierentuin rondloopt kun je de
Nadere informatieLEERLINGENBLAD VAN:... NAAR DE HAAIEN! DOE-HET-ZELF LES BASISONDERWIJS GROEP 7 & 8 EEN WERELD VOL WATER
LEERLINGENBLAD VAN:...... DOE-HET-ZELF LES BASISONDERWIJS GROEP 7 & 8 EEN WERELD VOL WATER 2 EEN WERELD VOL WATER Als je vanuit de ruimte naar de aarde kijkt zie je heel veel blauw. Dat komt omdat onze
Nadere informatieNationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld
Nationaal Gevangenismuseum Gevangen in beeld Groep 8 Les 1. Boeven in beeld Les 1. Boeven in beeld Nationaal Gevangenismuseum Groep 8 120 minuten Samenvatting van de les De les begint met een klassikaal
Nadere informatiev a n b r o n t o t m o n d i n g
V i s m i g r a t i e... v a n b r o n t o t m o n d i n g vrije vismigratie van bron tot monding De Noordzee werd ooit geroemd vanwege zijn rijke visstand. Steden werden gesticht en de visserij floreerde.
Nadere informatieDe Noordzee HET ONTSTAAN
De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met
Nadere informatieVan ei tot vogel. Rekenen met eieren. Vogels in de klas. groep 5-6. Leerkracht. Lesduur: Inhoud in het kort. Leerdoelen: Lesdoelen: Materiaal
Van ei tot vogel Rekenen met eieren Inhoud in het kort Leerlingen gebruiken een tabel met gegevens over de broedperiode van vogels (broedduur, verzorging van jongen, enz.). Ze maken zelf een tabel en berekenen
Nadere informatieSPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander
SPREEKBEURT Chinese vuurbuiksalamander l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n REPTIELEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER
Nadere informatieIntroductieles. Vogels in de klas. groep 7/8. Leerkracht. Inhoud in het kort. Kerndoelen. Lesdoelen
Leerkracht Introductieles Inhoud in het kort Voor de groepen 7-8 bieden we, naast verbale activiteiten, een werkblad aan waarmee de leerlingen aan de slag gaan. In deze les activeren de leerlingen hun
Nadere informatieStadswerken. Dierverzorgen. Foto: Hans Kraaijkamp. Informatieblad en handleiding. Groep 5 t/m 8. www.utrecht.nl/nmc
Stadswerken Dierverzorgen Foto: Hans Kraaijkamp www.utrecht.nl/nmc Informatieblad en handleiding Groep 5 t/m 8 Dierverzorgen Met je laarzen aan in het stro staan, een konijntje voorzichtig uit zijn hok
Nadere informatieTekenen met Licht. It s your time to shine!
Tekenen met Licht It s your time to shine! 1 Colofon Inhoud en samenstelling Patrick Couwenberg van 4XM www.workshopstartpagina.nl info@workshopstartpagina.nl 2 Tekenen met licht Inleiding Tekenen met
Nadere informatieChique woorden Weet jij wat deze woorden betekenen? Vraag om de beurt de betekenis van een chique woord aan elkaar.
LES 8: Spijsvertering (2) Chique woorden Weet jij wat deze woorden betekenen? Vraag om de beurt de betekenis van een chique woord aan elkaar. Defecatie - Poepen Borborygmus - Knorrende maag Monosodiumglutamaat
Nadere informatieGROENTE & FRUIT LESPAKKET
MAAK KENNIS MET HET LESPAKKET LESPAKKET: MAAK KENNIS MET MAAK KENNIS MET HET LESPAKKET INLEESBLAD Beste leerkracht, Maak kennis met het Groente en Fruit lespakket van de Louis Bonduelle Foundation. Het
Nadere informatieGastles Eten en Drinken 1. Gastlessen Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar - Docentenhandleiding
Gastlessen Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar - Docentenhandleiding Gastles Eten en Drinken 1 Bureau Kwaliteit Kinderopvang Varrolaan 62, 3584 BW Utrecht t 030 256 72 30 e info@bkko.nl i www.stichtingbkk.nl
Nadere informatieWadden. Wat eet ik vanavond? Spelcircuit - quiz. VO onderbouw
Wadden VO onderbouw Wat eet ik vanavond? Spelcircuit - quiz Doel: Materialen: De leerlingen maken kennis met het wad, de dieren en planten die er leven en ondervinden wie wie eet. - Foto wadpierenhoopje
Nadere informatieVoorbereidende les Peperduur
Voorbereidende les Peperduur op ontdekking in de Gouden Eeuw ------------------------------------------------------------------------------------------------------- Lesactiviteit: Specerijen ruiken en
Nadere informatieLesvoorbereiding. Student leraar secundair onderwijs groep 1
Lesvoorbereiding Student leraar secundair onderwijs groep 1 Naam Eeckhout Andreas Cluster Bi-Fy-Aa-Ch Groep 2 OSO 2 Academiejaar 2005-2006 Campus Kattenberg Kattenberg 9, B-9000 Gent Tel. (09) 269 98 06
Nadere informatieHoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3. Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4. Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6
Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Literatuurlijst 1 Inleiding 2 Hoofdstuk 1: Veldkenmerken en voorkomen 3 Hoofdstuk 2: Voedsel en vijanden 4 Hoofdstuk 3: Voortplanting en verwanten 6 Hoofdstuk 4: Verzorging
Nadere informatieOpening van het thema op vrijdag 5 november.
Grote Klus Thema : Lekker Fit Als je 5 opdrachten maakt en laat aftekenen, mag je meedoen met een leuke en gezonde activiteit in het restaurant. Als je de grote klus met een groepje maakt, moet je meer
Nadere informatieTHEMA 2 ALLES WAT LEEFT. LES 3 Waarom biodiversiteit? Deze les gaat over: Bij dit thema horen ook: Ecosystemen
Powered by ESA NEMO NSO SPACE EXPO WNF THEMA 2 ALLES WAT LEEFT LES 3 Waarom biodiversiteit? Deze les gaat over: Ecosystemen Bij dit thema horen ook: Les 1 Lunchtrommel in de ruimte Les 2 Lunchtrommel op
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatieLesbrief Bij, wesp, hommel of zweefvlieg
Lesbrief Bij, wesp, hommel of zweefvlieg Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Klassikaal en deels alleen Duur: ± 45 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren over
Nadere informatieDe Grote Plantenjacht
In deze brochure vind je de belangrijkste informatie over de vijf lessen van het lespakket. Word je hier enthousiast van? Meld je dan aan voor De Grote Plantenjacht via www.eco-schools.nl/de-grote-plantenjacht.
Nadere informatieOpdrachten Jaar van de Bever voor groep 3,4,5 van de basisschool
Opdrachten Jaar van de Bever voor groep 3,4,5 van de basisschool 2012 is het jaar van de bever. Vroeger kwam de bever in een groot deel van Nederland voor, maar er kwamen er steeds minder. De bevers werden
Nadere informatieUitdager van de maand. Natuur & Techniek, groep 8. Algemeen. Titel. Schimmels. Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen
Uitdager van de maand Schimmels Natuur & Techniek, groep 8 Algemeen Titel Schimmels Cognitieve doelen en vaardigheden voor excellente leerlingen Kennis over micro-organismen en schimmels, inzicht in de
Nadere informatie