DEEL 1. PRiMiTiViSME, FAUViSME & DiE BRÜCKE

Transcriptie

1 DEEL 1 PRiMiTiViSME, FAUViSME & DiE BRÜCKE

2 22 september januari 2014 Herschrijven van de (kunst)geschiedenis: Expressionisme als utopische beweging

3 Expressionisme & Fauvisme 1981

4 expressionisme niet als kunsthistorische school of stijl, maar als historische, utopische beweging expressionisme als zinnebeeld en verbeelding van en reactie op de cultuurcrisis van tweede helft 19 e en begin 20 e eeuw expressionisme als generatie

5 Enorme verschuiving op bijna elk gebied: Europa verliest haar leidende economische en politieke rol (Verenigde Staten en Japan als geduchte concurrenten, vervolgens Rusland) Het voorheen oppermachtige Europa, met haar Eurocentrisme en haar imperialistische almacht, moet ook concurrentie dulden m.b.t. haar cultuur ( way of life ), d.w.z. de burgerlijke cultuur opkomst van de massacultuur Amerikaanse way of life (dynamiek, optimisme, American dream Failliet van de burgerlijke cultuur liberalisme blijkt niet in staat de nieuwe politieke en economische werkelijkheid het hoofd te bieden democratie (burgerlijke, liberale democratie) wordt aan alle kanten uitgedaagd (arbeidersbeweging, vrouwenkiesrecht, opkomst totalitaire massabewegingen, enz.) Failliet / crisis van de vermeende superioriteit van rationalisme en technologie

6 Failliet van de westerse, liberale, burgerlijke (vermeende) moraliteit: versplintering van moreel (humanisme) en religieuze (christendom) besef Zelfvoldane zekerheid wordt door de meesters van het wantrouwen, en door de laatste wetenschappelijke inzichten, aan diggelen geslagen Van zekerheid (eerste helft 19 e eeuw) naar relativisme en voorlopigheid

7 Friedrich Nietzsche ( ) Diagnose van Nietzsche: er is geen waarheid waarheid is een illusie waarvan men vergeten is dat het een illusie is Glaubigkeit an die Grammatic mens zit gevangen in zijn taal (taal, grammatica suggereert een logica, causaliteit) Humanisme, en late verschijningsvorm positivisme (nut, bruikbaarheid, techniek en wetenschap), verdringen het menselijke van de mens: instinct, hartstocht, esthetische, creativiteit menselijke van de mens moet gered worden uit de ketens van de (illusoire) rede en kennis Vgl. met Griekse oudheid: Socrates heeft de mens gekerkerd in de rede (causaliteit, Apollinisch) Heeft daarmee het Dionysische in de ban gedaan. In de Griekse tragedie gingen het apollinische (logiciteit van de vorm) en het dionysische (driftmatige, inhoud) nog samen. Daarná is de cultuur steeds meer apollinisch geworden Mythos versus Logos pleidooi van Nietzsche om terug te keren tot de Mythos, of in elk geval de Mythos weer terug te halen in de cultuur Ook in de kunst is het dionysische verdrongen door het apollinische: apollinische is niet alleen de vorm (noodzakelijk), maar ook de schone schijn. Dionysische is de drift, de zinloosheid: verleiden tot zinsbegoocheling en extase

8 Friedrich Nietzsche ( ) Ook in de kunst is het dionysische verdrongen door het apollinische: apollinische is niet alleen de vorm (noodzakelijk), maar ook de schone schijn. Dionysische is de drift, de zinloosheid: verleiden tot zinsbegoocheling en extase Apollinische en dionysische moeten weer samengaan VORM BETEUGELT DE EXTASE Kunst is de apollinische verschijning van het dionysische dieptezicht Kunst is méér dan waarheid: inzicht dat er geen waarheid is Wanneer de creativiteit waaruit de illusie geboren wordt tot waarde wordt verheven, dan kunnen we leven de mens heeft de kunst nodig, want buiten de kunst is er niets Kunst heeft geen ethische, noch een rationele waarde kunst is de bevestiging en manifestatie van de illusie (perfecte afspiegeling van de werkelijkheid )

9 Taal De Glaubigkeit an die Grammatic moet worden doorbroken. Nietzsche doet dat door een nieuwe taal uit te vinden, die eerder suggereert dan beschrijft (Also Sprach Zarathustra, 1885). Zarathustra is een filosofische roman, vol aforismen, met een poëtische en archaïsche toon Rond diezelfde tijd, in 1884, verschijnt de bloemlezing Les poètes maudits (samengesteld door Paul Verlaine, ) met onder meer werk van Charles Baudelaire ( ), Arthur Rimbaud ( ), Comte de Lautréamont ( ) en Stéphane Mallarmé ( ) Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Léon Valade, Ernest d'hervilly en Camille Pelletan; staand: Pierre Elzéar, Emile Blémont et Jean Aicard.

10 Taal Baudelaire één van de voornaamste aankondigers van de moderne tijd; de vader van de moderne poëzie. Vooral bewonderd in de laatste jaren van de 19 e eeuw (vgl. Dostojewski) Vergelijkbaar samengaan van rede (apollinisch) met hartstocht (dionysisch): Hartstochtelijk bezeten van de hartstocht en op een ijskoude manier besloten om de middelen te zoeken waarmee zij onder woorden konden worden gebracht - het woord moet suggereren in plaats van beschrijven of verduidelijken - het woord moet de mysterieuze zin van het bestaan aanraken - een voorwerp benoemen is voor driekwart afstand doen van het genoegen van een gedicht 1857

11 Baudelaire: geloof in de onvoorwaardelijke ontplooiing van artistieke individualiteit en originaliteit In het rijk van de verbeelding en de kunst... is iedere bloem spontaan, persoonlijk' 'Een kunstenaar kan zich alleen op zichzelf beroepen. Hij belooft de toekomst niets dan zijn werken. Alleen zichzelf is hij verantwoording verschuldigd. Hij sterft kinderloos. Hij is zijn eigen koning, priester en god. - maatschappelijk isolement - existentiële openhartigheid - onvoorwaardelijk vertrouwen in het eigen handelen zonder hulp van welke instantie ook Les Fleurs du Mal (1857) Spleen (1869)

12 Kunstenaar (en dichter) wordt priester Beroemd artikel van Albert Aurier ( ) over Het visioen na de preek (1888) van Gauguin Le Symbolisme en peinture: Paul Gauguin, Mercure de France, maart 1891 definitie van de nieuwe kunst, het symbolisme: 1. Ideïsme: kunstwerk moet uitdrukking geven aan een idee 2. Symbolisme: ideeën moeten worden uitgedrukt in een vorm kleuren, vormen, lijnen, contouren 3. Synthese: idee moet in zijn totaliteit worden begrepen. Kunstwerk als synthese (Wagner) 4. Subjectief: de uitgebeelde objecten moeten worden gezien als ideeën die door het subject worden voortgebracht (of vormgegeven) 5. Decoratief: ideaal, symbolisch, synthese, subjectief samengaan van al deze aspecten

13

14 Ando Hiroshige

15 Ik benijd de Japanners de buitengewone duidelijkheid die alle dingen bij hen hebben. Nooit is het vervelend en nooit lijkt het haastig gedaan. Hun werk is even simpel als ademhalen en zij maken een figuur in enkele zekere trekken met hetzelfde gemak alsof het zoiets eenvoudigs betrof als het dichtknopen van je vest. Vincent van Gogh aan zijn broer Theo, september 1888

16 Émile Bernard, aug. 1888

17 De gele Christus, 1889

18 Zelfportret met gele Christus, 1889

19 Zelfportret met gele Christus, 1889 Christus in de hof van Olijven, 1889

20 Paul Sérusier, De talisman 1888 Groep jonge schilders in Pont-Aven, Bretagne. Emile Bernard, Paul Sérusier, Maurice Denis, Paul Ranson en Pierre Bonnard. Gauguin: Hoe zie je deze boom? Hij is toch groen? Breng dan groen op, het mooiste groen van je palet en deze schaduw liever blauw? Wees niet bang om hem zo blauw mogelijk te schilderen. Maurice Denis: Zo werd ons voor de eerste keer, in een paradoxale, onvergetelijke vorm, het concept van het platte vlak overdekt met kleuren in een bepaalde ordening getoond. Zo leerden we dat elk kunstwerk een transpositie, een karikatuur, het gepassioneerde equivalent van een gewaarwording was. Nabis

21 'Bedenk dat een schilderij, voordat het een krijgspaard, een vrouwelijk naakt of een genrescène is, in de eerste plaats een plat oppervlak is met kleuren in een bepaalde ordening. Maurice Denis

22 Nauwkeurigheid is geen waarheid Henri Matisse

23 Kunstenaar wordt priester Kunstenaar is een alchemist, een geleerde, een wonderdoener, een ideïst; kunstenaar als hogepriester van de kunst en cultuur Paul Sérusier, Portret van Paul Ranson in nabische kleding, 1890

24 Vincent van Gogh, De sterrennacht (1889)

25 Edvard Munch, De schreeuw (1893)

26 James Ensor, Geraamten twistend om een gehangene (1891)

27 Voorlopers: - meesters van het wantrouwen, vooral Nietzsche - Baudelaire en de Poètes Maudits (gedoemde dichters) - Vincent van Gogh en Edvard Munch - Paul Gauguin & de Fauves (Japanse en primitieve kunst) Twee generaties: - vooroorlogse generatie (Lebensreform-beweging, Brücke, Blaue Reiter, Der Sturm, enz.) - naoorlogse generatie (Novembergruppe, Arbeitsrat für Kunst, Bauhaus) Verspreiding: Na WOI naar andere landen, zoals Nederland, België (Vlaanderen), enz. naar andere disciplines (film, architectuur)

28 impressionisme expressionisme Nog voordat het woord expressionisme werd gebruikt, werd in Duitsland al het Duitse equivalent Ausdruck en Audruckskultur gebruikt als tegenhanger van de Eindruckskultur (impressionisme) Audruckskultur: een harmonie tussen wezen en uiterlijk die de nationale spirituele goedheid en algemene menselijkheid, die in de Duitse natie verweven waren, definieerde Ferdinand Avenarius in Der Kunstwart (1907)

29 Eerste keer dat het woord Expressionisten wordt gebruikt (in voorwoord van de catalogus), overigens ter aanduiding van een groep Franse geen Duitse kunstenaars: Matisse, Braque, Derain, Van Dongen e.a.

30 Het woord expressionisme wordt hier gebruikt voor een breed scala aan nieuwe kunst uit Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Nederland, Noorwegen en Rusland. Nadruk op werken van Van Gogh en Munch suggestie van een typische noordelijke (lees: Germaanse) oorsprong

31 Ernst Ludwig Kirchner Groepsportret van Otto Mueller, Kirchner, Erich Heckel en Karl Schmidt-Rottluff (1926/ 27)

32 We doen een oproep aan de gehele jeugd, omdat we geloven in een voortdurende ontwikkeling, in een nieuwe generatie scheppers en liefhebbers. En aangezien de jeugd de toekomst heeft, willen we zelf kunnen bepalen wat we doen en hoe we leven, zonder ons te schikken naar de oude gevestigde machten. Iedereen die onder woorden kan brengen wat hem tot scheppen brengt, hoort bij ons

33 1905: Galerie Ernst Arnold in Dresden toont 50 werken van Van Gogh Karl Schmidt-Rottluff Hurkend naakt (1905) Erich Heckel Portret van een jonge man (1907)

34 Museums für Völkerkunde Dresden (v.a. 1875)

35 Aandacht voor etnografische kunst

36

37

38

39

40

41

42 Ernst Ludwig Kirchner, Baaders bij Moritzburg (1909)

43 Aandacht voor het natuurlijke en onbedorvene

44

45 Aandacht voor oude technieken