Hoort Rusland wel of niet bij Europa?

Transcriptie

1 Lezingenserie Rusland, Holten Rusland, Westerlingen versus Slavofielen? Helga Salemon Hoort Rusland wel of niet bij Europa? * Russen kampen al zolang het land bestaat met een identiteitscrisis: horen ze bij Europa, bij Azië, of volgen ze een eigen Russische weg? * Dat heeft alles te maken met de uitgestrektheid van het land en de ligging op twee continenten: Europa en Azië. Het Europees-Russische deel is al enorm, maar het Aziatisch-Russische deel is nog veel groter. De grens tussen Europa en Azië ligt bij het Oeralgebergte. 1. De eeuwige strijd tussen 'Westerlingen en Slavofielen' * In 2014 brak er voor het eerst sinds de Tweede Wereldoorlog weer een oorlog uit in Europa: Oekraïne. Kern van het conflict was of Oekraïne, na Rusland het grootste Europese land, binnen de Europese of Russische invloedssfeer zou moeten liggen. * De oorlog in Oekraïne die uitliep op een nieuwe Koude Oorlog met Rusland, toont aan dat de vraag of Rusland 'Westers' is of 'anders' niet alleen relevant is voor studeerkamergeleerden, maar iets is wat ons allemaal raakt. * De tweedeling 'Europees' versus 'Russisch' uit zich in alle sferen, zo was de muziek van Pjotr Tsjaikovskij puur Europees, terwijl Modest Moesorgskij met vier andere componisten de groep 'Het machtige hoopje' vormden, waarvan de leden zich ten doel stelde de Russische volks- en andere muziek in hun composities te laten doorklinken. Fragmenten:

2 - Russische tekenfilm Nacht op de Kale Berg (bewerking Rimsky-Korsakov): - Fantasia, Bloemendans, Notenkrakersuite': * Peter de Grote zette begin achttiende eeuw 'het venster naar Europa' open. Hij liet de zeer Europese stad Sint-Petersburg aanleggen, naar voorbeeld van Amsterdam, en maakte een rondreis in West-Europa. In Nederland leerde hij hoe schepen werden gebouwd. * Mede door Peter de Grote, was het hof van Rusland in de negentiende eeuw zeer Europees geworden, en de adel en elite reisden regelmatig naar West-Europa. In Russische bibliotheken waren ook veel Europese boeken te vinden. In hogere kringen werd veelal Frans gesproken. * Nicholaas I ( ) zetten een tegenbeweging in, naar een nationalistisch en conservatief Rusland. Zijn ideoloog, graaf Oevarov kwam met de drie kernbegrippen: 'Soevereiniteit, het Russische orthodoxe geloof en nationalisme'. Oevarov heeft gezegd dat hij met vredig met plichtsbesef zou kunnen sterven indien hij erin zou slagen 'de klok in Rusland zo'n vijftig jaar terug te zetten.' Achterliggende gedacht van het sluiten van het venster op Europa was het in stand houden van de almacht van de tsaar en het tegenhouden van meer zeggenschap voor het volk. Musicoloog Richard Taroeshkin: Doel was niet 'om de liefde voor het vaderland te koppelen aan de liefde voor de bevolking, maar aan de liefde voor de dynastieke staat.' Hogere functionarissen aan het hof moesten zich in traditionele Russische kleding gaan hullen. De Franse markies Custine, op reis in Rusland, merkte daarover op: Deze mensen 'in hun lange gewaden en met hun kleurrijke ceintuurs vormden als het ware een enorm Turks tapijt.' De keuze voor een eigen Russische koers, werd deels in de hand gewerkt door de vaak neerbuigende houding in de rest van Europa tegenover Rusland. Zo zei de Custine: 'Ik verwijt de Russen niet dat zij zijn wie ze zijn, wat ik hen kwalijk neem, is dat zij de pretentie koesteren, te zijn, zoals wij zijn.' * Onder de Russische schrijvers waren er ook duidelijke voorstanders van de aansluiting bij de Westerse cultuur dan wel van het uitgaan van een eigen aparte identiteit. * Aleksandr Poesjkin ( ) was een typische 'Westerling', hij betreurde het zelfs dat hij in Rusland was geboren: 'Natuurlijk veracht ik mijn vader land van top tot teen... Maar het stoort me als een buitenlander die gevoelens met mij deelt.' Poesjkin-vertaler Hans Boland, die vorig jaar weigerde de prestigieuze Poesjkinpenning uit handen van de Russische president Poetin te ontvangen wegens diens politiek, schreef over Poesjkin en de Russen: 'Voor zijn landgenoten heeft Poesjkin een specifieke magie. Hij is de stem van de vrijheid, van de vrijheid die zij nooit hebben gekend. (...) Elke Rus zou de Europeaan willen zijn die Poesjkin is, een Rus met een Europese ziel.' * Tegenhanger van Poesjkin is de 'Slavofiel' Fjodor Tsjoetsjev ( ), van wie het bekende gedicht afkomstig is: Op Rusland krijgt het brein geen vat, zij gaat gewone norm te boven:

3 zij meet zich met een eigen lat. In Rusland kan men slechts geloven. 2. Waar komt de strijd tussen 'West' en 'Oost' vandaan? * Het Russische rijk ontstond ooit in Kiev, waarna vanaf de 12e eeuw het relatief kleine rijk Moscovië werd gesticht. Door de verovering van een groot deel van het huidige Rusland door de Mongolen (de Gouden Horde), vanaf medio 13e tot medio 15e eeuw, kwam Moscovië echter in (Centraal-)Aziatische sferen. Bovendien veroverde de Russische heersers steeds meer gebied ten zuiden (Kaukasus) en ten oosten van hun rijk. Wat uiteindelijk resulteerde in een enorm Euro- Aziatisch rijk. Met de komst van de Sovjet-Unie, beheerste Moskou een zesde van de wereld. * De gebiedsuitbreiding ging gepaard met een grote etnische diversiteit. Nog altijd wonen er ruim honderd verschillende volkeren in Rusland, waaronder Basjkieren, Tsjetsjenen, Tataren, Eskimo's en Boerjatten. De Russen zijn de grootste groep, maar geen regio van Rusland wordt uitsluitend bevolkt door Russen. Opmerkelijk genoeg speelden de belangen van de andere volkeren dan de Russen, hoewel zij het waren die Rusland anders maakten dan de overige Europese landen, nauwelijks een rol in het debat tussen de (voornamelijk Russische) 'Westerlingen' en 'Slavofielen'.

4 * De ideologische beweging van de 'Westerlingen' en 'Slafovielen' dateren van ongeveer De Slavofielen, beïnvloed door romantiek in West-Europa,benadrukte de eigenheid van Rusland, de superieure moraal en de historische missie van Rusland in de wereld, en zetten zich af tegen de Westerse waarden van de rede en de democratie. In hun ogen was het Westen decadent en tot ondergang gedoemd. Hoewel ze de heerschappij van de tsaar accepteerden, omdat die de massa van de last van het dragen van de macht verloste, stonden de Slavofielen tegelijkertijd de afschaffing van de lijfeigenschap voor en de vrijheid van meningsuiting. Ironisch genoeg was hun drijfveer veelal dezelfde, het verkleinen van de ongelijkheid tussen de elite en de grote massa van de arme boeren. Het verschil zat hem in de opvattingen hoe dit moest worden opgelost. * Een belangrijke vertegenwoordiger van de 'Westerlingen' was de progressieve schrijver en denker Aleksandr Herzen, die onder meer zei: 'In Rusland is nog niets afgemaakt, nog niets in steen gehouwen, alles bevindt zich nog in het stadium van het metselwerk en de voorbereiding...' Tevens meende Herzen, in scherpe tegenstelling tot de 'Slavofielen', voor wie de Russische Orthodoxie het bindende ideologische element was van de Russen: 'Alle religies maken koppelen hun moraal aan onderworpenheid, dat wil zeggen aan vrijwillige slavernij.' * Aleksej Chomjakov ( ) was één van de grondleggers van de groep van de 'Slavofielen'. Hij bepleitte een hechtte samenleving, gebaseerd op gezamenlijke Russische

5 Orthodoxe waarden: 'De Kerk heeft altijd los gestaan van de staat en diens wereldse zaken, als een onbereikbaar schitterend ideaal, waarnaar wij moeten streven.' * Het communisme ( ) dronf de tweestrijd tussen 'Westerlingen' en 'Slavofielen' naar de achtergrond, in deze periode had Rusland de missie om de 'arbeiders in de hele wereld' te verenigen'. Het idee van een historische missie sloot overigens wel weer wonderwel aan bij dat van de 'Slavofielen'. 3. De eeuwige tweestrijd en de huidige kloof tussen Rusland en Europa. * Na de val van de Sovjet-Unie, in 1991, raakte Rusland opnieuw in een identiteitscrisis. Ruslands' eerste president, Boris Jeltsin, koos voor een radicale markteconomie, wat resulteerde in het 'Wilde Oosten'. Staatsondernemingen kwamen in handen van een kleine groep oligarchen en de economische belangen werden met maffiamethoden verdedigd * Poetin maakte hier een eind aan, maar keerzijde was dat deze ex-kgb'er het land weer tot een autoritaire en respressieve staat maakte en zich tegen 'het Westen' keerde. Onder Poetin is een nieuwe ideologie in het leven geroepen die neerkomt op 'Oevarov nieuwe stijl, met een Sovjet-sausje': soevereine democratie, Russische Orthodoxie, patriottisme Verder lezen en kijken: 1. Het Kremlin, Catherine Merridale, Mijn Russische ziel, Hans Boland, Herinneringen uit Rusland, Egbert Engbers, Natasha's Dance, Orlando Figes, 2003 (ook vertaald naar het Nederlands) Mijn blog en media-bijdragen zijn hier terug te lezen, luisteren en kijken: Most, media-bijdragen