Achtergronden van seksueel geweld en intimidatie tegen vrouwen

Transcriptie

1 Achtergronden van seksueel geweld en intimidatie tegen vrouwen Stay Away Nederland 1

2 Inleiding Stay Away, een specialistisch, realistisch zelfverdedigingsprogramma voor vrouwen. Een krachtig hulpmiddel om vrouwen te ondersteunen en empoweren bij seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. Als instructeur hebben we te maken met vrouwen van verschillende leeftijden, verschillende ervaringen en culturele achtergronden. De problematiek waar vrouwen mee te maken hebben gehad kan heftig zijn en veel vrouwen binnen trainingen kampen nog met trauma. Dit doet ets met ons als instructeur en vraagt ook een passende houding en interventie. De meesten van ons zijn geen hulpverleners en dat is ook niet het doel van de training. Maar we willen wel onze lessen laagdrempelig en verantwoord aanbieden en een veilige trainingssetting creëren. Dit vraagt enige kennis over achtergronden, inzicht in achterliggende 22problematiek en informatie over eventueel doorverwijzing. In dit naslagwerk is relevante informatie gebundeld. Dit document is alleen voor eigen gebruik (IKMF) en niet bedoeld om verder te verspreiden. 2

3 HISTORIE In de jaren zeventig van de vorige eeuw zette de vrouwenbeweging samen met slachtoffers die niet langer wilden zwijgen het thema op de kaart onder de noemer seksueel geweld. Langzaamaan drong het besef door dat vrouwen en kinderen thuis, binnen instellingen en op straat niet altijd veilig zijn. Eerst was er vooral aandacht voor aanranding en verkrachting van vrouwen en seksueel misbruik van kinderen in het gezin. In de loop der jaren is door onderzoek duidelijk geworden dat meisjes en vrouwen vaak slachtoffer worden. Daarnaast hebben we steeds meer inzicht gekregen in specifieke groepen, situaties en vormen van seksueel geweld. We weten nu bijvoorbeeld dat mannen en jongens ook slachtoffer worden, dat mensen met een verstandelijke beperking extra risico lopen, en dat seksueel geweld ook voorkomt in de kerk en de jeugdzorg. We hebben te maken gekregen met relatief nieuwe fenomenen als loverboys en seks via sociale media. Het gaat dus om een verscheidenheid aan gedragingen die verschillen in ernst: van een seksueel getinte opmerking tot aanranding en verkrachting. We gebruiken tegenwoordig daarom liever de term seksuele grensoverschrijding als overkoepelend begrip dan seksueel geweld. Het gebruik van deze termen maakt het mogelijk nuances aan te geven in de mate van grensoverschrijding en verschillende vormen daarvan. 3

4 Grensoverschrijdend seksueel gedrag Bij een positieve seksuele interactie is sprake van wederzijdse instemming, vrijwilligheid en gelijkwaardigheid. DEFINITIES EN AARD VAN SEKSUELE GRENSOVERSCHRIJDING Seksueel geweld is wat in de wet als aanranding en verkrachting is gedefinieerd, dat wil zeggen penetratie (verkrachting) of andere seksuele handelingen (aanranding) waarbij geweld is gebruikt, dreiging met geweld of gebruik is gemaakt van een situatie of toestand waardoor iemand niet in staat was te weigeren (bijv. door middelengebruik). Seksueel misbruik is elke vorm van seksuele grensoverschrijding waarbij sprake is van seks tussen een volwassene met een kind omdat hier per definitie sprake is van ongelijkwaardigheid, of andere situaties waarbij misbruik wordt gemaakt van een leeftijds- of machtsverschil, bijvoorbeeld wanneer een leerkracht seks heeft met een leerling of een hulpverlener met een cliënt. Seksueel misbruik van kinderen wordt ook wel seksuele kindermishandeling genoemd. Seksuele intimidatie is verbaal, non-verbaal of fysiek gedrag met een seksuele betekenis dat als doel of gevolg heeft dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast, in het bijzonder wanneer een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende situatie wordt gecreëerd (Wet Gelijke behandeling, art. 1a). De term seksuele intimidatie wordt meestal gebruikt in werksituaties, maar het kan overal voorkomen waar mensen samen zijn. Geweld in afhankelijkheidsrelaties De laatste tijd wordt geweld in afhankelijkheidsrelaties (GIA) gebruikt als overkoepelend begrip voor alle vormen van geweld in huiselijke kring, in professionele setting (zorg- en ondersteuningssector) en in de vrijwillige sector. Kenmerk van dit geweld is de afhankelijkheidsrelatie tussen slachtoffer en pleger. Daarbij kan het gaan om relationele afhankelijkheid (tussen ouders en kinderen, tussen partners en ex-partners of tussen familieleden), om economische afhankelijkheid, om zorgafhankelijkheid of een combinatie daarvan. 4

5 (Uit: VWS voortgangsrapportage geweld in afhankelijkheidsrelaties midterm review kindermishandeling, 22 december 2014). STRAFBAAR Seksueel geweld en seksueel misbruik zijn strafbaar. De wet doet daar uitspraken over (artikelen 239 tot 250 in het Wetboek van Strafrecht). Dat geldt voor: Verkrachting: seksueel binnendringen van het lichaam (met geslachtsorgaan, vinger, tong of voorwerp) onder (dreiging met) geweld of een andere manier, of wanneer iemand bewusteloos of onmachtig is, of een gebrekkige ontwikkeling of stoornis heeft. Dit kan gaan om geslachtsgemeenschap, maar ook om orale of anale seks. Een gewenst seksueel contact kan ook overgaan in een situatie van aanranding of verkrachting. Iedereen mag op ieder moment aangeven dat zij of hij geen seksueel contact meer wil. Dwingt de ander diegene dan toch om door te gaan, dan is sprake van aanranding of verkrachting. Sinds 1991 geldt ook gedwongen seks binnen het huwelijk als aanranding of verkrachting. Aanranding: iemand onder (dreiging met) geweld of anderszins dwingen tot het plegen of dulden van ontuchtige handelingen. Ook dit geldt wanneer iemand bewusteloos of onmachtig is, of een beperking of stoornis heeft. Het aanbieden van porno aan iemand die jonger is dan 16. Het vervaardigen, in bezit hebben of zich toegang verschaffen tot kinderporno, dat wil zeggen seksueel getinte afbeeldingen van iemand die kennelijk jonger is dan 18 jaar. Dit geldt ook voor materiaal dat bestaat uit realistische afbeeldingen van een niet bestaand, virtueel kind, de zogenoemde virtuele kinderporno. Grooming: het actief benaderen en verleiden door meerderjarigen van minderjarigen via internet en social networking sites, chatrooms of webcams met als doel seksueel getinte contacten. Schennis van de eerbaarheid: schending van de seksuele fatsoensnormen jegens anderen in het openbaar of een plaats die toegankelijk is voor jongeren onder de 16. Het plegen van ontucht (seksueel misbruik) met een eigen (stief)kind, pleegkind, of een andere persoon onder de 18 die aan het gezag onderworpen of aan de waakzaamheid toevertrouwd is, of ontucht met misbruik van gezag of 5

6 vertrouwen zoals in een hulpverlenerssituatie. Het gaat daarbij onder meer om volwassenen of kinderen die zijn opgenomen of verblijven in een zorginstelling, psychiatrische instelling, gevangenis, ziekenhuis of kindertehuis, door iemand die daar werkt. Seks hebben (of ontucht plegen, zoals de Wet stelt) met een kind jonger dan 16 jaar is in principe strafbaar, ook als het contact door beiden wordt gewenst. Tussen 12 en 16 jaar geldt echter de hoorplicht, dat wil zeggen dat een rechter bij een aanklacht beide partijen moet horen. Een jongen van 17 die seksueel contact heeft met een meisje van 15 dat daar geen bezwaar tegen heeft, zal hoogstwaarschijnlijk geen problemen krijgen met justitie. Seks met een kind jonger dan 12 is altijd strafbaar. Seksuele intimidatie is verbaal, non-verbaal of fysiek gedrag met een seksuele betekenis dat als doel of gevolg heeft dat de waardigheid van een persoon wordt aangetast, in het bijzonder wanneer een bedreigende, vijandige, beledigende, vernederende of kwetsende situatie wordt gecreëerd (Wet Gelijke behandeling, art. 1a). De term seksuele intimidatie wordt meestal gebruikt in werksituaties, maar het kan overal voorkomen waar mensen samen zijn. Seksueel contact kan om verschillende redenen over een grens gaan. Het kan gaan om uit de hand gelopen experimenteer gedrag van jongeren, of om seks met iemand die dronken is en niet kan aan-geven of hij of zij wil. Maar ook om seks met een kind, of om seks waarbij iemand met fysiek geweld of bedreiging wordt gedwongen. De gedragingen kunnen bovendien erg verschillen in ernst: van een seksueel getinte opmerking tot aanranding en verkrachting. Bron: Beek, I. van & W. van Berlo (2015). Whitepaper seksuele grensoverschrijving en seksueel geweld. Utrecht: Movisie en Rutgers WPF. * * Onderzoek/Infographic_seksuelegrensoverschrijding%20DEF%20%282%29.pdf 6

7 7

8 Discriminatie van vrouwen en op gender gebaseerd geweld Discriminatie van vrouwen betekent het onderscheid, uitsluiting, of de beperking die tot gevolg of tot doel heeft dat de rechten van vrouwen worden aangetast. Op die manier kunnen vrouwen niet op voet van gelijkheid gebruik maken van hun rechten en vrijheden op het politiek, sociale, culturele burgerlijke of welk terrein dan ook. Op gender gebaseerd geweld omvat elke daad van geweld of de dreiging ermee- op grond van haar vrouw-zijn die lichamelijke, seksuele of psychologische schade of lijden tot gevolg heeft. Op gender gebaseerd geweld manifesteert zich grofweg op drie terreinen: die van de staat, de gemeenschap en de familie. Huiselijk geweld is een voorbeeld van geweld binnen de familie en vrouwenbesnijdenis vindt plaats binnen de gemeenschap. Bij staatsgeweld denkt men aan geweld uitgevoerd door staatsfunctionarissen bijvoorbeeld marteling in gevangenissen. Maar ook een gebrek aan gepaste zorgvuldigheid om geweld te voorkomen, op te sporen en te berechten, en een eerlijke rechtspraak en rehabilitatie te verschaffen. Onder geweld tegen vrouwen kan worden verstaan op gender gebaseerd geweld en geweld waarbij het slachtoffer toevallig een vrouw is, zoals bijvoorbeeld bij activisten die opgesloten worden als politieke gevangenen. Toch is in de praktijk het onderscheid niet altijd even duidelijk. Het geweld, dat mannen en vrouwen ondergaan als bijvoorbeeld politieke gevangenen, kan bij mannen en vrouwen toch verschillende vormen aannemen. Vrouwen worden meer seksueel gemarteld, met verkrachting bedreigd en bijvoorbeeld onderworpen aan zogenaamde maagdelijkheidstesten. Het gaat hierbij niet om wat erger is, alleen dat er verschil kan zijn hoe slachtoffers worden uitgekozen en hoe geweld wordt uitgevoerd. 8

9 Bij huiselijk geweld kunnen precies dezelfde zaken gebeuren als bij marteling in de gevangenis en met dezelfde lichamelijke en psychische gevolgen. Ook kunnen de redenen voor het geweld precies dezelfde oorzaken hebben. Marteling in de gevangenis is vaak niet alleen om bekentenissen te verkrijgen, maar ook om de slachtoffers te straffen, hun wil te breken, diepe angst aan te jagen en om macht en controle uit te oefenen. Bij huiselijk geweld of andere vormen van geweld binnen de familie en gemeenschap spelen al deze zaken net zo goed mee, hoe afschuwelijk ook. Vrouwen worden gestraft voor het bezoedelen van de familie eer, voor eigenzinnigheid en onvrouwelijk gedrag. Evenzo worden ze geïntimideerd om gehoorzaamheid af te dwingen en om als afschrikwekkend voorbeeld te dienen voor andere vrouwen. Ook geweld in de familie of gemeenschap valt onder de term marteling of mishandeling. De oorzaken van op gender gebaseerd geweld zijn divers en zijn nauw met elkaar verbonden. Hieronder een schema met enkele belangrijke vormen van discriminatie en oorzaken van geweld. In alle landen waar betrouwbare en grootschalige studies zijn uitgevoerd, wijzen resultaten uit dat tussen 10 en 50 procent van de vrouwen aangeven dat ze ooit lichamelijk zijn mishandeld door een intieme partner. Studies geven aan dat tussen 12 en 25 procent van vrouwen ooit een poging tot of verkrachting door een intieme partner of ex-partner hebben meegemaakt. Geweld tussen personen stond in 1988 nummer 10 op de lijst van doodsoorzaken van vrouwen in de leeftijdsgroep jaar. Tijdens de burgeroorlog in Sierra Leone werd in 1999 meer dan 50 procent van de vrouwen onderworpen aan een vorm van seksueel geweld. In Rwanda werden ongeveer vrouwen verkracht tijdens de genocide van 1994 en naar schatting resulteerden 5000 van deze verkrachtingen in een zwangerschap. Marteling en geweld tegen vrouwen neemt vaak de vorm aan van verkrachting of seksuele mishandeling. Dat heeft alles te maken met de maatschappelijke machtsverhoudingen tussen mannen en vrouwen, met taboes rondom vrouwelijke seksualiteit en eerzaamheid en de seksualisering van het vrouwelijke lichaam. Ook het feit dat mannen meer macht hebben in de gemeenschap, waardoor zij publieke posities bekleden en controle uitoefenen als politieagent en gevangenbewaarder, draagt ook bij tot het geweld tegen vrouwen. 9

10 Seksueel geweld komt wereldwijd voor. Volgens de Wereld Gezondheids Organisatie (World Report Violence and Health) ervaart één op elke vier vrouwen seksueel geweld door haar partner gedurende haar leven en wordt eenderde van alle meisjes gedwongen tot haar allereerste seksuele contact. Seksueel geweld kan zijn: Verkrachting binnen het huwelijk, in relaties en door vreemden Verkrachting (systematisch) tijdens gewapende conflicten Ongevraagde seksuele avances of seksuele intimidatie, waaronder het vragen om seks in ruil voor gunsten Gedwongen huwelijken of samenleving, waaronder gedwongen huwelijken van kinderen Gedwongen abortus Het ontzeggen van het recht op voorbehoedsmiddelen of zichzelf te beschermen tegen seksueel overdraagbare ziekten Geweld tegen de seksuele en lichamelijke integriteit van vrouwen, waaronder vrouwenbesnijdenis en maagdelijkheidstesten. Gedwongen prostitutie en mensenhandel met het doel op seksuele exploitatie en seksslavernij Geweld tegen vrouwen is een wereldwijde ziekte. Er zijn vele verschijningsvormen en daders, maar de lichamelijke en psychische gevolgen zijn altijd zeer groot en pijnlijk voor vrouwen. In alle gevallen is de staat verantwoordelijk voor de berechting en bestraffing en vooral voor het nemen van alle maatregelen ter voorkoning van marteling en geweld. Ook is de rol van mannen en jongens van groot belang voor het bestrijden van geweld tegen vrouwen en het bereiken van gender-gelijkheid. Bron: Amnesty Infographic Seksuele grensoverschrijding Wat is het verschil tussen fysiek en niet-fysiek grensoverschrijdend gedrag? Hoeveel jongeren krijgen te maken met gedwongen seksuele dingen doen of toestaan? En wat zijn risicogroepen? Onderstaande infographic geeft een beknopt beeld. De cijfers komen uit onze monitors Seksuele Gezondheid 2012, Een Wereld van verschil 2014 en Beperkt weerbaar * h t t p : / / w w w. r u t g e r s. n l / s i t e s / r u t g e r s n l / f i l e s / P D F - O n d e r z o e k /Infographic_seksuelegrensoverschrijding%20DEF%20%282%29.pdf 10

11 Geweld tegen vrouwen: feiten en cijfers Factsheet, 12 september 2016 Geweld tegen vrouwen is een mensenrechtenschending die op grote schaal voorkomt met veel schadelijke gevolgen voor het slachtoffer maar ook voor de maatschappij. Met de inwerkingtreding van het Europese Verdrag inzake het voorkomen en bestrijden van geweld tegen vrouwen en huiselijk geweld (de zogeheten Istanbul Conventie) op 1 maart jl. is de Nederlandse overheid de verplichting aangegaan om dit geweld met beleid en wetgeving niet alleen te 11

12 bestrijden, maar ook te voorkomen. Om dit beleid te kunnen vormgeven zijn betrouwbare feiten en cijfers over de specifieke risico s onontbeerlijk. Geweld tegen vrouwen, Europese onderzoeksgegevens in Nederlandse context Met het verschijnen van het onderzoeksrapport Violence against women van de European Union Agency for Fundamental Rights (FRA) in 2014 kwamen voor het eerst representatieve cijfers beschikbaar over aard en omvang van geweld tegen vrouwen voor de hele Europese Unie. In de publicatie Geweld tegen vrouwen. Europese onderzoeksgegevens in Nederlandse context zette Atria de belangrijkste cijfers uit Europese onderzoek op een rij en vergeleek dezen met onder andere Nederlandse onderzoeksgegevens. Het onderzoekrapport Violence against women is het meest recente onderzoek en geeft een actueel beeld van aard en omvang van geweld tegen vrouwen. Samenvatting van de belangrijkste uitkomsten In het onderzoek door FRA zijn vrouwen in alle lidstaten van de EU geïnterviewd. Hieronder waren Nederlandse vrouwen. Dit geeft een representatief beeld voor de ervaringen van de bevolking van 18 tot 74 jaar. 12

13 Enkele opvallende uitkomsten voor Nederland: 45% van alle vrouwen maakte ooit in haar leven fysiek en/of seksueel geweld mee; Bijna driekwart (73%) is ooit seksueel geïntimideerd; Eén op de tien vrouwen is ooit in haar leven verkracht. Huiselijk geweld De eigen woonomgeving blijkt relatief de gevaarlijkste plek voor vrouwen en meisjes. Plegers van geweld tegen vrouwen zijn in veel gevallen de partner, de ex-partner of andere bekenden afkomstig uit de familie- of vriendenkring. Eén op de vijf vrouwen is ooit fysiek mishandeld door een partner of expartner; 11% van de vrouwen maakte seksueel geweld door een partner of expartner mee; 3% van de vrouwen heeft het afgelopen jaar uit angst voor geweld het eigen huis wel eens vermeden; In de meeste gevallen is de pleger een man. Stalking Eén op de vier vrouwen maakte ooit stalking mee; In de meeste gevallen is de stalker een bekende, vaak de (ex-)partner. Cybergeweld Het toenemend gebruik van internet en sociale media heeft geleid tot nieuwe vormen van geweld en bedreiging. Jonge vrouwen lopen extra risico op cybergeweld. Eén op de drie jonge vrouwen (18-29 jaar) maakte een vorm van cyberintimidatie mee. Aanbevelingen De omvang en ernst van geweld tegen vrouwen in Nederland duiden op een groot maatschappelijk probleem met consequenties op het gebied van veiligheid, openbare orde en volksgezondheid. Geweld tegen vrouwen hangt samen met de verschillen in maatschappelijke positie van vrouwen en mannen, de daarmee 13

14 samenhangende stereotypering en hardnekkige sociale en culturele legitimeringen van geweld. Een gendersensitieve aanpak is noodzakelijk om geweld tegen vrouwen te voorkomen en bestrijden. Gebruikte literatuur, onderzoeksgegevens en websites * in-nederlandse-contex * * * Links de-feiten-beeld-over-seksuele Website met veel informatie over seksueel geweld en een goed bezocht forum voor contact met lotgenoten. Over online seksueel misbruik van kinderen en jongeren. Een goede hulplijn, initiatief van de overheid en Slachtofferhulp. Goede website van een zedenrechercheur met veel informatie. Voor middelbare scholieren, breder dan alleen seksueel geweld. lady-gaga-till-it-happens-to-you/ filmpjes-seksueel-geweld/ filmpjes-seksueel-geweld/