Particuliere archieven participatief verzameld

Transcriptie

1 Particuliere archieven participatief verzameld Een verkenning vanuit de Bijlmer Advies voor participatief verzamelen Marieke Houtekamer Maart

2 Student: Marieke Houtekamer Stage-instelling: Imagine Identity & Culture, Amsterdam Zuidoost Stagebegeleider: Danielle Kuijten Opleiding: Master of History, Archival Studies, Universiteit Leiden Stage-docent: Charles Jeurgens September 2014 januari

3 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Introductie op het onderzoek... 4 Hoofdstuk 2 Begripsvorming over archieven en waardering... 8 Hoofdstuk 3 Participatie in de erfgoedsector en het archiefveld Hoofdstuk 4 Participatie en representatie Hoofdstuk 5 Participatief identificeren Participatief identificeren in de praktijk Hoofdstuk 6 Participatief waarderen Participatief waarderen in de praktijk Hoofdstuk 7 Participatief ontsluiten Participatief ontsluiten in de praktijk Hoofdstuk 8 Participatief beheren De praktijk van participatief archiefbeheer Conclusie Literatuurlijst Bijlage

4 Hoofdstuk 1 Introductie op het onderzoek 1.1 Doel en inhoud van dit onderzoek Imagine IC verzamelt, bewaart en presenteert het dagelijks leven in de grote stad van vandaag. Imagine IC werkt aan een nieuwe archiefcollectie over de cultuurgeschiedenis van Amsterdam Zuidoost. Aanwinsten zijn te zien in de tentoonstelling over de cultuurhistorie van de Bijlmer die in het voorjaar van 2015 door Imagine IC wordt opgeleverd. De archiefcollectie wordt participatief verzameld. Privépersonen en instellingen brengen verhalen en archieven. Imagine IC zal toegankelijkheid en duurzaam beheer van deze archiefcollectie samen met beheerpartners waarborgen. Hiervoor is Imagine IC in gesprek met het Stadsarchief Amsterdam (SAA). In de stage-opdracht staat kernachtig omschreven waar de stage zich op zal richten: Samen met het Stadsarchief Amsterdam zoekt Imagine IC met dit project de grenzen op van participatief verzamelen, conserveringsbelangen, archieffuncties en archiefpresentaties. 1 Imagine IC en het SAA onderzoeken gezamenlijk de gevolgen van participatief verzamelen voor de archiefpraktijk en de mogelijkheden voor methodologische actualisering. 2 Tijdens mijn stage heb ik vanuit de huidige waarderingsmethodes en verzameltradities gekeken naar nieuwe manieren om participatief te verzamelen. In dit advies beschrijf ik de implicaties van participatief verzamelen voor het waarderen en verwerven van particuliere archieven, het participatief ontsluiten en beheren ervan en de samenwerking met het SAA. Het verzamelen van particuliere archieven omvat diverse processen die elkaar wederzijds beïnvloeden. Door alle stappen met elkaar in verband te brengen, wordt samenhang binnen dit onderzoek gecreëerd. De vier stappen van het verzamelproces zijn: identificeren, waarderen, ontsluiten en beheren. Voor elk van de vier stappen wordt onderzocht hoe participatie gestalte kan krijgen. De visie van Imagine IC op verzamelen is een belangrijk uitgangspunt voor dit advies. Dit advies staat niet los van alle gesprekken die ik heb gevoerd met medewerkers van Imagine IC. Daarom zijn een aantal aanbevelingen die zij in dit rapport vinden niet nieuw voor hen. Wat ik met dit advies vooral wil geven, is een theoretische basis voor het participatief vormen van de archiefcollectie over de Bijlmer. De theorie waarop dit onderzoek is gebaseerd komt zowel uit de museologische als archivistische hoek. Imagine IC en Atelier Documenteren van de samenleving De stage-opdracht van Imagine IC is onderdeel van een groter project over het documenteren van de samenleving, ofwel: Atelier DS. 3 Dit atelier is één van de twee archiefateliers die opgericht zijn door het Platform voor Archiefonderwijs en -onderzoek. De open ateliers zijn opgericht om gestalte te geven aan collegiaal experimenteren en om samen te werken aan praktijkcasussen over bestaande vraagstukken die leven in het archiefveld. In de experimentele atelieromgeving werken archivarissen-in-opleiding samen met geoefende archivarissen, informatieprofessionals en experts van buiten het atelier. 4 Aan Atelier DS nemen docenten van onder meer de Hogeschool en Universiteit van Amsterdam deel, naast onderzoekers, diverse erfgoed- en archiefprofessionals en studenten. Imagine IC is één van de vier instellingen die een stage-opdracht heeft uitgezet binnen Atelier DS. De andere deelnemende instellingen zijn het SAA, Archief Eemland en het Streekarchief Midden-Holland. Alle onderzoekers binnen Atelier DS werken aan één gezamenlijke vraag: Wat is de rol van de archivaris in een samenleving die zichzelf documenteert? En hoe kan de archivaris die rol vormgeven? 5 1 Imagine IC, Projectomschrijving. Zie bijlage 1. 2 Ibidem. 3 Zie voor een omschrijving van Atelier DS en de deelnemende instellingen: Archiefateliers, Onderzoek DS < Geraadpleegd: Els van den Bent en Erika Hokke, Het archief uit, het atelier in: een nieuwe vorm van kennisdeling, Archievenblad 118: 5 (2014) 16-21, aldaar De atelierdeelnemers zijn zich ervan bewust dat deze vraag ook weer de nodige vragen oproept. Documenteert de samenleving zichzelf wel? Wat en wie worden onder samenleving verstaan? Heeft de archivaris wel een rol in het 4

5 Doordat de stage-opdracht van Imagine IC is ingebed in Atelier DS, wordt de casus in een bredere context gezet, namelijk: het documenteren van de samenleving. Binnen de stimulerende onderzoeksomgeving van Atelier DS heb ik vragen en kennis met alle deelnemers kunnen uitwisselen. Atelier DS heeft dus een stevige basis gegeven voor mijn doordenking van de casus van Imagine IC. Dit advies is het resultaat van het onderzoek dat is uitgevoerd binnen Atelier DS. Leeswijzer Introductie Om het onderzoek goed te kunnen laten aansluiten bij wat Imagine IC doet, begin ik in hoofdstuk 1 met een schets over het ontstaan en de activiteiten van Imagine IC. Deel 1 In dit deel schets ik een theoretisch kader voor participatief verzamelen. In hoofdstuk 2 ga ik in op de theorie over archieven en waardering en leg ik verbinding met wat Imagine IC hiermee in de praktijk kan doen. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op het begrip participatie in zowel de erfgoedsector als de archiefwereld. In hoofdstuk 4 wordt de verhouding tussen participatie en de representativiteit van archiefcollecties beschreven. Deel 2 Na het theoretische kader ga ik in de hoofdstukken 5 tot en met 8 in op de vier aspecten van participatief verzamelen: identificeren, waarderen, ontsluiten en beheren. De vier onderstaande deelvragen worden in deze hoofdstukken besproken. Bij alle deelvragen speelt de rolverdeling tussen Imagine IC en participanten een rol. Dit schept duidelijkheid in het hele proces van participatief verzamelen en doet recht aan de notie van Imagine IC dat niet alleen het eindproduct (de collectie), maar ook het hele proces belangrijk is. De hoofstukken in dit deel beginnen met een theoretisch gedeelte over het thema, waarna ik de theorie vertaal naar de praktijksituatie van Imagine IC. Dit onderscheid is in de tekst aangegeven. Hoofd- en deelvragen De hoofdvraag luidt: Hoe kan Imagine IC invulling geven aan het participatief identificeren, waarderen, ontsluiten en beheren van particuliere archieven van bewoners uit Amsterdam Zuidoost? In hoofstukken 5 tot en met 8 worden de volgende deelvragen uitgewerkt: 5. Welke rollen en verantwoordelijkheden hebben Imagine IC en participanten bij het identificeren van archiefvormers? 6. Welke aspecten van museaal en archivistisch waarderen kan Imagine IC gebruiken bij het participatief collectioneren van particuliere archieven? Welke waarderingscriteria kan Imagine IC inzetten bij het verzamelen van particuliere archieven? 7. Hoe kan Imagine IC particuliere archieven participatief ontsluiten? 8. Hoe kan Imagine IC zorgen voor het fysieke behoud en de zichtbaarheid van de verworven particuliere archieven? Welke (juridische) afspraken moeten hiervoor gemaakt worden met particulieren en andere partners? documenteren dan wel archiveren van de samenleving? Wat is het verschil tussen archiveren en documenteren? Voor ieder afzonderlijk project wordt door middel van Atelier DS gezocht naar een antwoord op deze vraag. 5

6 1.2 Imagine IC Imagine IC is als stichting met de naam Beeldverzamelgebouw in1999 opgericht in Amsterdam Zuidoost als een participatieve erfgoedinstelling, een combinatie van archiefinstelling en museum. In 2002 werd een eigen expositieruimte geopend. Sinds 2012 is Imagine IC gehuisvest in gebouw Frankemaheerd (Zo Mixed gebouw, #2) waar nauw wordt samengewerkt met de lokale afdeling van de Openbare Bibliotheek Amsterdam. Met vertellers in Zuidoost en de stad Amsterdam verzamelt, verbeeldt, presenteert en bewaart Imagine IC nieuwe verhalen over actueel samenleven. 6 De focus van deze verhalen is door de tijd heen veranderd. Imagine IC verzamelde aanvankelijk (immaterieel) cultureel erfgoed van de eerste generatie migranten. Tijdens de Kunstenplanperiode verlegde Imagine IC de focus naar het produceren en presenteren van eigentijdse cultuuruitingen van jongere generaties. 7 Kort gezegd richt Imagine IC zich vanaf die tijd op immaterieel erfgoed en jongerencultuur. De redenen voor deze verschuiving waren de maatschappelijke ontwikkelingen, veranderingen in de erfgoedsector en ook de verhuizing van Imagine IC naar het cultuurcluster in GETZ die op stapel stond. Imagine IC speelde met deze verschuiving van focus in op haar veranderde plaats in de cultuursector. 8 Imagine IC heeft door de jaren heen een collectie beeld en geluid aangelegd die wordt beheerd door het SAA en het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid. In de volgende alinea ga ik dieper in op de cultuurhistorische tentoonstelling over de Bijlmer, omdat de nieuwe archiefcollectie in het teken staat van deze tentoonstelling. Bijlmer Meer, Vitrine van Zuidoost Het Stadsdeel Zuidoost heeft Imagine IC de opdracht verstrekt om een vaste opstelling over Zuidoost te realiseren en een collectie van objecten en archieven over Zuidoost aan te leggen. De cultuurhistorische verhaallijn van de tentoonstelling wordt geschreven door Markus Balkenhol, onderzoeker bij het Meertens Instituut. De collectie komt participatief tot stand. Door bijeenkomsten en gesprekken met mensen die wonen en werken in Zuidoost, wordt hen gevraagd persoonlijk archiefmateriaal en/of objecten aan te dragen voor de collectie en tentoonstelling. Ook laat Imagine IC in de tentoonstelling documenten uit de eigen archiefcollectie zien. Het SAA en het Centrum voor Beeldende Kunst Zuidoost zullen bruiklenen geven voor de tentoonstelling. Het is de bedoeling dat de nieuwe archiefcollectie over de Bijlmer door beheerpartners zal worden beheerd. Hiervoor is Imagine IC in gesprek met het SAA. 9 Inmiddels zijn een heel aantal objecten en archieven participatief verworven. Verzamelbeleid en particuliere archieven Met het aannemen van de opdracht om een vaste tentoonstelling te maken over Zuidoost gaat Imagine IC een nieuwe activiteit ontplooien, namelijk materieel erfgoed verzamelen. In dit kader is het van belang om in het vizier te houden hoe deze nieuwe activiteit zich verhoudt tot de huidige focus op immaterieel erfgoed en jongerencultuur. In een bepaald opzicht ligt deze opdracht in het verlengde van waar Imagine IC voor staat: met haar verzamel- en presentatiepraktijk bijdragen aan de gedeelde publieke ruimte die in onze super-diverse 6 Imagine IC, The making of Zuidoost Offerte van Imagine IC voor de Realisatie van de cultuurhistorische museale functie 2013 in Amsterdam Zuidoost (Amsterdam 2013) 2. Zie ook het Kunstenplan van Imagine IC over Beleidsplan Imagine IC, Versie 24 sept p. 1. Om aanspraak te kunnen maken op subsidie van de Gemeente Amsterdam verantwoordt Imagine IC zijn beleid voor iedere Kunstenplanperiode van vier jaar. De gemeente Amsterdam bepaalt in het Kunstenplan voor vier jaar hoe de cultuursubsidies voor die periode worden verdeeld en welke doelen er behaald zullen worden. Bron: Gemeente Amsterdam, Kunstenplan < Geraadpleegd: Beleidsplan Imagine IC, Versie 24 sept p. 1. Redenen voor Imagine IC om te verhuizen naar het GETZ gebouw: Het cultuurcluster in GETZ biedt Imagine IC niet alleen de noodzakelijke creatieve, professionele en interdisciplinaire omgeving [ ], maar ook een nationaal en internationaal podium om haar producties uit de gemeenschap naar het grote publiek te brengen. Bron: Imagine IC, Beleidsplan Versie 24 sept p Imagine IC, Verslag van het bestuur van Imagine IC over het jaar 2013 (Amsterdam 2014) p. 4. < Geraadpleegd:

7 samenleving nodig is om het creëren van nieuwe ankerpunten en het onderling begrip te bevorderen. Imagine IC ziet ook zeker het belang van materieel erfgoed. 10 Daarnaast heeft Imagine IC een geheel eigen visie op verzamelen ontwikkeld die nauw aansluit bij en als vertrekpunt kan dienen voor het participatief verzamelen van particuliere archieven. Voor Imagine IC is het resultaat van verzamelen niet zozeer een materiële collectie. Verzamelen vat Imagine IC op als een dynamisch proces van identificeren en aanwijzen van items of van culturele repertoires 11. Verzamelen houdt ook in: presenteren, annoteren, bevragen, transformeren, maar sluit tegelijkertijd het vergeten, achterlaten en verwijderen niet uit. 12 Bij dit hele proces worden zij betrokken die emotioneel, professioneel of op een andere manier verbonden zijn met het onderwerp. 13 Imagine IC verzamelt immaterieel erfgoed door met participanten op zoek te gaan naar manieren waarop zij gestalte geven aan belangrijke waarden. Ik schrijf het advies voor participatief verzamelen met deze visie als inspiratiebron. 10 Imagine IC, The making of Zuidoost Offerte van Imagine IC voor de Realisatie van de cultuurhistorische museale functie 2013 in Amsterdam Zuidoost (Amsterdam 2013) Culturele repertoires zijn een min of meer samenhangend geheel van begrippen, redeneringen, waarden en mentale vaardigheden, dat in een bepaald gebied en in een bepaalde tijd beschikbaar is [ ]. Bron: Bert Altena en Dick van Lente, Vrijheid en rede. Geschiedenis van de Westerse samenleving (Hilversum 2006) p Hester Dibbits en Marlous Willemsen, Stills of our liquid times. An essay towards collecting today s intangible cultural heritage, in Sophie Elpers, Anna Palm ed., Die Musealisierung der Gegenwart: Von Grenzen und Chancen des Sammelns in kulturhistorischen Museen (Bielefeld 2014), , aldaar 177. < DibbitsHWillemsenM-Stills.pdf> Geraadpleegd: Dibbits en Willemsen, Stills of our liquid times, 181,

8 Deel 1 Theoretisch kader voor participatief verzamelen Hoofdstuk 2 Begripsvorming over archieven en waardering 2.1 Archieven Omdat Imagine IC een archiefcollectie aanlegt, wil ik verschillende definities van archief de revue laten passeren. Zo wil ik zicht krijgen op wat kenmerkend is voor (particuliere) archieven en hoe ze gewaardeerd kunnen worden. Het begrip archief Van archief zijn verschillende definities in omloop. In de Archiefterminologie wordt archief gezien als het geheel van archiefbescheiden, ontvangen of opgemaakt door een persoon, groep personen of organisatie. Met archiefbescheiden worden al die documenten bedoeld die ongeacht hun vorm, naar hun aard bestemd om te berusten onder de persoon, groep personen of organisatie die het heeft ontvangen of opgemaakt vanwege zijn of haar activiteiten of taken of ter handhaving van zijn of haar rechten. 14 Een definitie met een andere insteek benadrukt het procesgebonden karakter van archieven, een visie die mede is ontstaan door de automatisering van processen en de verschuiving van analoog naar het digitaal werken. 15 Bij deze definitie wordt archief gezien als informatie die door onderling samenhangende werkprocessen is gegenereerd en die zodanig door die werkprocessen is gestructureerd en vastgelegd dat ze vanuit de context van die werkprocessen kan worden bevraagd. 16 Particuliere archieven Met particuliere archieven worden die archieven bedoeld die niet door overheidsinstellingen zijn gevormd, maar door private (rechts)personen. 17 Ze bevatten vaak geen procesgebonden informatie als neerslag van beroepsactiviteiten van de persoon of familie, maar wel documenten over hun persoonlijke leven. 18 Er kan onderscheid gemaakt worden tussen archieven en collecties. Volgens de traditionele zienswijze zijn archieven organisch gegroeid en collecties kunstmatig bijeen gebracht. Dit onderscheid tussen archieven en collecties is volgens Charles Jeurgens (hoogleraar Archivistiek aan de Universiteit van Leiden), in navolging van Laura Millar, niet zo relevant. De samenstelling van zowel archieven als collecties kan door de tijd heen veranderen zodat er op een bepaald moment geen oorspronkelijke orde wordt beheerd, maar een nieuwe orde. Het terugvinden van die oorspronkelijke orde is niet zozeer van belang als wel het begrijpen hoe die archieven en collecties door de tijd heen zijn veranderd tot wat ze nu zijn. 19 Imagine IC vat particuliere archieven op als collecties van documenten. Hoe de collecties tot stand zijn gekomen is voor Imagine IC een belangrijke vraag: welke activiteiten heeft een archiefvormer ondernomen en waarom? Wat betekent dit persoonlijk voor hem of haar? Het verhaal achter de collectie is minstens even 14 A.J.M. den Teuling, Archiefterminologie voor Nederland en Vlaanderen (Den Haag 2007) Lemma 10 en 8 15 K.J.P.F.M. Jeurgens, A.C.V.M. Bongenaar, M.C. Windhorst ed., Gewaardeerd verleden. Bouwstenen voor een nieuwe waarderingsmethodiek (Den Haag 2007) Theo Thomassen, Een korte introductie in de archivistiek in: P.J. Horsman, F.C.J. Ketelaar en T.H.P.M. Thomassen ed., Naar een nieuw paradigma in de archivistiek SAP Jaarboek 1999 (Den Haag 1999) 11-20, aldaar Een overheidsorgaan wordt in de Archiefwet 1995 artikel 1, onder b gedefinieerd als een orgaan van een rechtspersoon die krachtens publiekrecht is ingesteld, of een ander persoon of college met enig openbaar gezag bekleed. Caroline de Hart, Een kwestie van kiezen. Acquisitieplannen en profielen in het Nederlandse archiefwezen. Afstudeeropdracht Informatie en Media/Archivistiek B (2012) Geert Luykx en Margreet Windhorst, Met voorbedachten rade. Archiefacquisitie met vallen en opstaan, in: Theo Vermeer en Petra Links, Particuliere archieven. Fundamenten in beweging SAP Jaarboek 12 (Den Haag 2013) 44-57,aldaar Charles Jeurgens, In de schaduw van de ander. Koloniale archieven en collecties in de 21 ste eeuw, Archievenblad 118:10 (2014), 21-23, aldaar 23. 8

9 belangrijk, zo niet belangrijker, dan de collectie zelf. In dit advies gebruik ik echter niet de term collecties, maar archieven, omdat archieven beter uitdrukken dat Imagine IC tekstueel (o.a. geschreven, gedrukt, geprint) materiaal verzamelt over de Bijlmer. Dit is niet meteen duidelijk wanneer over collecties gesproken wordt. Archieven als dragers van bewijs, verantwoording en herinnering Collecties van archiefinstellingen, bibliotheken en musea worden gescheiden van elkaar beheerd. Volgens Ketelaar maken al deze instellingen deel uit van de memory business. Ketelaar benadrukt de bijzondere aard van archieven. Want archieven zijn niet in de eerste plaats bedoeld om als erfgoed te worden bewaard, zoals dat met objecten in musea wel het geval is. Archieven dragen bewijskracht in zich in de vorm van bewijs, verantwoording en herinnering. Vanwege hun bewijsfunctie kunnen archieven instaan voor verantwoording en herinnering volgens Ketelaar. Records serve as evidence of a transaction and records serve as evidence in an external corporate or individual memory. Both are evidence, with one side supporting accountability, the other memory. 20 Het gaat bij het aanleggen van een archiefcollectie om het vastleggen van relaties die mensen hebben met Zuidoost en activiteiten die plaatsvinden in dit stadsdeel. Zo wil deze archiefcollectie een beeld te geven van de manier waarop mensen Zuidoost zich eigen maken. Het is denkbaar dat voor dit doeleinde geen complete particuliere archieven worden verzameld. Voor het waarderen en selecteren van (delen van) particuliere archieven kunnen participanten en Imagine IC kijken naar de binding die de archiefvormer had met Zuidoost zoals die naar voren komt in de taken en activiteiten die zijn ontplooid. Zowel de persoonlijke herinnering als het bewijs van activiteiten die zijn ondernomen voor het welzijn van bewoners in Zuidoost staan centraal in de archiefcollectie. 2.2 Waarderen van archieven In deze paragraaf wil ik stilstaan bij het begrip waarderen en de verschillende momenten waarop archieven worden gewaardeerd. Waardering van archiefstukken vat Hans Waalwijk op als: het toekennen van waarde aan documenten op verschillende momenten en binnen verschillende processen. 21 Als archieven worden gevormd, wordt bepaald welke documenten als archiefdocumenten verder gaan en dus bewaard worden. Ook wordt bepaald, meestal op een ander moment, welke archiefstukken tijdelijk of blijvend worden bewaard. 22 Op deze twee momenten is het dus de archiefvormer, of participant, die zijn of haar archief waardeert. Wanneer particuliere archieven fysiek en/of intellectueel onderdeel van de archiefcollectie van Imagine IC worden, hebben deze archiefstukken, ongeacht hun uiterlijke vorm, al verschillende momenten van waardering overleefd. Andere documenten heeft de participant vernietigd, maar wat nu deel uitmaakt van het archief, is voor de participant dus blijvend relevant. Wanneer dit archief door de participant en Imagine IC ook nog eens als relevant wordt geacht voor de Collectie Zuidoost, krijgt het archief er een nieuwe betekenis bij. Deze benadering van waardering past goed bij het records continuum-denken. Het records continuum model is ontwikkeld door Frank Upward to explore the continuum of responsibilities that relates to recordkeeping regimes that capture, manage, preserve and re-present records as evidence of social and business activity for business, social and cultural purposes for as long as they are of value [ ] Bij de waardering van archieven als dragers van bewijs ondersteunen dus zowel het geven van verantwoording en herinnering. Bron: F.C.J. Ketelaar, Time future contained in time past. Archival science in the 21st century, Journal of the Japan Society for Archival Science 1 (2004) 20-35, aldaar 26. [Japanese translation ibidem, 4-19]. 21 Hans Waalwijk, Een bouwsteen voor de toren van Babel. Over definities voor waardering, selectie en verwijdering in P. Brood e.a. ed., Selectie. Waardering, selectie en acquisitie van archieven (Den Haag 2005) Uit: Jeurgens, Bongenaar en Windhorst ed., Gewaardeerd verleden, Ibidem. 23 Sue McKemmish. Yesterday, today and tomorrow: A Continuum of Responsibility, in: P.J. Horsman, F.C.J. Ketelaar en T.H.P.M. Thomassen ed., Naar een nieuw paradigma in de archivistiek SAP Jaarboek 1999 (Den Haag 1999) , aldaar

10 Onderdeel van mijn stageopdracht is om te onderzoeken in hoeverre Imagine IC archivistische en museale waarderingsstrategieën kan toepassen. Een recent ontwikkelde archivistische waarderingsmethode is Gewaardeerd verleden. In dit rapport wordt de definitie van waarderen van Hans Waalwijk gebruikt. Dit rapport is geschreven in opdracht van het kabinet om een nieuwe selectieaanpak te ontwikkelen. De algemene rijksarchivaris heeft de Commissie Waardering en selectie daarvoor ingesteld. 24 De Raad voor Cultuur was van mening dat het selecteren van overheidsarchief in samenhang moet gebeuren met het verzamelen van particuliere archieven om zo een representatieve archiefcollectie te kunnen aanleggen. 25 De Commissie heeft deze mening overgenomen en een integrale selectiedoelstelling geformuleerd die zowel voor overheidsarchieven als particuliere archieven van toepassing is. Op deze manier zou waardering en selectie van overheidsarchieven enerzijds en de acquisitie van particuliere archieven anderzijds meer op elkaar kunnen aansluiten. 26 Bij deze methode zijn archiefvormers het vertrekpunt voor het aanleggen van een collectie van integraal gewaardeerde overheidsarchieven en particuliere archieven. Echter, een inhoudelijke uitwisseling tussen archiefinstelling en de particuliere archiefvormer over de waardering van dienst particuliere archief komt niet aan de orde in het rapport. Gewaardeerd verleden is daarom niet meteen bruikbaar als instrument om particuliere archieven participatief te waarderen. Over museale waarderingsmethoden komt ik terug in hoofdstuk Jeurgens, Bongenaar en Windhorst ed., Gewaardeerd verleden, Ibidem, Ibidem,

11 Hoofdstuk 3 Participatie in de erfgoedsector en het archiefveld In dit hoofdstuk staat participatie centraal, de basis van waaruit Imagine IC werkt. Eerst ga ik in op het begrip participatie, daarna bekijk ik verschillende typen participatieprojecten zoals die gedefinieerd zijn in de erfgoedsector. Tot slot sta ik stil bij het concept participatory archive. Het Van Dale Woordenboek vat participatie op als het hebben van aandeel in iets; deelname. 27 Het wordt ook wel omschreven als een actieve, zelfgekozen deelname. 28 Bij participatie kan onderscheid gemaakt worden tussen deelnemen en deelhebben. Bij deelnemen is de participant een gebruiker of toeschouwer. Deelname impliceert dat participanten geen eigen inbreng hebben. Deelhebben daarentegen benadrukt een actieve betrokkenheid en het mede vormgeven. Tussen de twee vormen van participatie zijn verschillende vormen te onderscheiden die een combinatie van beide zijn. Het onderscheid tussen beide vormen van participatie kan aangeduid worden met actieve (deelhebben) en passieve participatie (deelnemen). 29 Participatief verzamelen wordt door de museologen Peter van Mensch en Léontine Meijer- van Mensch omschreven als: een vorm van institutioneel verzamelen waarbij de source community participeert in het besluitvormingsproces welke voorwerpen in de museale collectie worden opgenomen. 30 Wat die participatie precies inhoudt, wordt in deze definitie niet omschreven. Het is aan erfgoedinstellingen om dit in te vullen. Deze definitie beperkt zich tot het mede besluiten over welke voorwerpen in de collectie worden opgenomen. Participatief verzamelen gaat voor mij verder: participanten kunnen ook zeker betrokken worden bij het ontsluiten en beheren van hun archieven. Wat de notie source community betreft, in hoofdstuk 4 kom ik terug op het werken met communities. Het participatieve museum Ik wil het participatiemodel van Nina Simons nu nader bekijken. Dit model is bedacht met het oog op de museale sector en geeft zicht op de verschillende manieren waarop erfgoedinstellingen en bezoekers met elkaar kunnen samenwerken. Nina Simons beschrijft vier stadia die elk een andere verhouding tussen de erfgoedinstelling en participant laat zien. Ik heb de methodes vertaald naar hoe het zou toegepast kunnen worden voor Imagine IC: 1. Bijdrage: bezoekers kunnen ideeën geven of suggesties doen tijdens hun museumbezoek. Participanten worden uitgenodigd om archieven te schenken of in bruikleen te geven. Imagine IC beslist of archieven worden opgenomen of niet. 2. Samenwerken: bezoekers kunnen actief meewerken aan projecten van het museum. Participanten kunnen zelf een rol spelen bij het vormen van een archiefcollectie, zoals het identificeren van relevante archiefvormers en het beschrijven van hun eigen archief. Imagine IC beslist uiteindelijk hoe het project vormgegeven wordt. 3. Co-creatie: bezoekers denken samen met het museum na over de doelen en de uitwerking van nieuwe projecten. De besluitvorming over het verzamelen van particuliere archieven wordt gedaan door zowel participanten als Imagine IC. 4. Hosting: bezoekers kunnen (zalen in) het museum gebruiken voor hun eigen doelen. 27 Van Dale < > Geraadpleegd: Nederlands Woordenboek < Geraadpleegd: Demos, Met de P van Participatie Projecten ter bevordering van sportparticipatie bij kansengroepen, < Geraadpleegd: Peter van Mensch en Léontine Meijer- van Mensch, Erfgoedtermen (Amsterdam 2013) 129. < Geraadpleegd:

12 Particuliere archieven worden ondergebracht bij Imagine IC en participanten hebben er volledige zeggenschap en verantwoording over; Imagine IC faciliteert alleen de ruimte en heeft verder geen taak. 31 In het onderstaande model zijn deze vier vormen van samenwerken gevisualiseerd. De spanning tussen de doelen van de organisatie en die van het publiek wordt zichtbaar. Aan de rechterkant wordt, van boven naar onder, de zeggenschap van het publiek in de projecten steeds groter. Aan de linkerkant wordt de mate van controle die de instelling heeft, van boven naar beneden, steeds minder. Bij co-creatie is er evenwicht tussen de controle van de instelling en de bijdrage van participanten. Voor Imagine IC zie ik dit als de ideale situatie. Imagine IC is op zoek naar verhalen over het dagelijkse leven in de Bijlmer en archieven die deze verhalen illustreren. Zowel Imagine IC als participanten hebben elkaar nodig in dit proces van verzamelen. Vier types participatieprojecten, gevisualiseerd door Tiny T Seyen van de Erfgoedcel Leuven. Bron: FARO-publicatie, p. 10. Jacqueline van Leeuwen (FARO) en Tine Rock (Stedelijke Musea Hasselt) becommentariëren het boek The participatory museum van Simons. Zij zien de vier types participatieprojecten, zoals die in het bovenstaande model zijn weergegeven, niet als een soort ladder waarbij de hoogste participatiegraad wordt verkregen als alle vier de fasen worden doorlopen. Volgens hen is de ene werkvorm niet beter dan de andere. Dit model helpt om de gevolgen van de keuze voor een werkvorm in kaart te brengen. 32 Dit is een belangrijke opmerking voor het onderzoek naar participatief verzamelen. Verzamelen is niet één enkele activiteit, maar bestaat uit verschillende fasen: identificeren, waarderen, ontsluiten en beheren. Dit model kan voor iedere fase van participatief verzamelen de rol van participanten en Imagine IC beschrijven. In deel 2 van dit adviesrapport worden al deze fasen beschreven. Het participatieve archief Kate Theimer, schrijver op de populaire blog ArchivesNext en spreker en auteur over de toekomst van archieven, beschrijft twee soorten participatieve archieven. Enerzijds is er Isto Huvila die een participatief 31 Peter van Mensch en Léontine Meijer- van Mensch, Erfgoedtermen (Amsterdam 2013) 130 < Geraadpleegd: Jacqueline van Leeuwen en Tine Rock, Nina Simons participatory museum. Rode draden en commentaar (Brussel 2013) 10. < Geraadpleegd: Van Leeuwen en Rock, Nina Simons The Participatory Museum,