SEKSUELE VORMING IN HET NEDERLANDSE EN TSJECHISCHE ONDERWIJS. EEN VERGELIJKING.

Transcriptie

1 FILOZOFICKÁ FAKULTA UNIVERZITY PALACKÉHO V OLOMOUCI Katedra nederlandistiky BAKALÁŘSKÁ PRÁCE NIZOZEMŠTINA PRO HOSPODÁŘSKOU PRAXI SEKSUELE VORMING IN HET NEDERLANDSE EN TSJECHISCHE ONDERWIJS. EEN VERGELIJKING. Srovnání sexuální výchovy v nizozemském a českém školství Comparison of sexuality education in Dutch and Czech school education BARBORA MELICHÁRKOVÁ Begeleider: Mgr. Iwona Piotrowska Olomouc 2013

2 Prohlášení: Prohlašuji, že jsem svou bakalářskou práci vypracovala samostatně a že jsem v ní uvedla veškerou použitou literaturu a ostatní zdroje. V Olomouci dne 26. dubna 2013 Barbora Melichárková

3 Dankbetuiging Ik wil graag van harte mijn dank betuigen aan mijn begeleider, Mgr. Iwona Piotrowska, voor haar waardevolle adviezen, aanmerkingen en hulp met de Nederlandse grammatica tijdens de bewerking van mijn bachelorscriptie.

4 Inhoudsopgave Voorwoord...6 Inleiding HISTORISCHE ACHTERGROND VAN DE INVOERING VAN SEKSUELE VORMING OP SCHOLEN Historische achtergrond van de invoering van seksuele vorming op scholen in Nederland Het begin van seksuele opvoeding in de achttiende eeuw Het Victorianisme en seksuele opvoeding Het begin van de twintigste eeuw De jaren twintig en dertig Ontwikkeling na De jaren 60 en daarna: seksuele revolutie De tegenbeweging en de AIDS-verspreiding in de jaren tachtig De jaren negentig tot nu Historische achtergrond van de invoering van seksuele vorming op scholen in Tsjechië Het begin van seksuele vorming in de achttiende eeuw en het Victorianisme Het begin van de twintigste eeuw De jaren 20 en 30 tot de Duitse bezetting Ontwikkeling na Seksuele voorlichting in de socialistische maatschappij Ontwikkeling na de Fluwelen revolutie tot ORGANISATIES IN NEDERLAND EN TSJECHIË DIE SEKSUELE VORMING OP SCHOLEN BEVORDEREN Lidorganisaties van IPPF in Nederland en in Tsjechië Rutgers WPF Společnost pro plánování rodiny a sexuální výchovu (SPRSV) Andere belangrijke organisaties Nederland Tsjechië REALISATIE VAN SEKSUELE VORMING OP DE NEDERLANDSE EN TSJECHISCHE SCHOLEN DIE BINNEN DE INTERNATIONALE ONDERWIJSCLASSIFICATIE VAN DE UNESCO ONDER HET NIVEAU 1-2 VALLEN... 29

5 3.1 Realisatie van de seksuele vorming binnen ISCED Nederland Tsjechië Realisatie van de seksuele vorming binnen ISCED Nederland Tsjechië RECENTE HOUDING TEGENOVER SEKSUELE VORMING Aanpassing van kerndoelen in Nederland Veranderingen in het raamonderwijsprogramma voor het basisonderwijs in Tsjechië ONDERZOEKEN Onderzoeken in Nederland Onderzoeken in Tsjechië CONCLUSIE Bronnen Resumé in het Tsjechisch Resumé in het Engels Annotatie... 69

6 Voorwoord Toen ik vorig jaar over het onderwerp voor mijn scriptie heb nagedacht stelde mijn kleine achtjarige zusje een zeer moeilijke vraag aan mij: Als ik met Honzík ga zoenen krijg ik een baby ervan? Of hoe is het eigenlijk met baby s? Ik staarde helemaal verbaasd naar haar en wist niet welk antwoord ik haar moest geven of liever hoe ik dat moest uitleggen. Eindelijk zei ik iets over grote verliefdheid en als volwassenen van elkaar veel houden enz. en dan stuurde ik haar naar onze moeder of naar haar leraar en ging voor alle zekerheid weg. Maar ik kon dat gesprek uit mijn gedachten niet uitwissen. Ik dacht dat Nederlanders dat misschien beter kunnen uitleggen. De Nederlandse maatschappij wordt toch als heel tolerant en open beschouwd. Op dat ogenblik kreeg in een idee over mijn scriptie. Hoe staat het eigenlijk met de seksuele vorming op de Nederlandse scholen? Misschien zou het interessant kunnen zijn om de seksuele vorming in het Nederlandse en Tsjechische onderwijs te vergelijken. Het was voor mij logisch om de seksuele voorlichting in de context van school te plaatsen want mijn moeder is lerares op de eerste graad van de basisschool en ik zelf vind het onderwijs een heel interessant gebied. Deze vergelijking zal ik doen tussen Tsjechische basisschool en Nederlandse basisschool inclusief de Nederlandse onderbouw van het voortgezet onderwijs, omdat de seksuele vorming vooral op deze graad van het onderwijs plaatsvindt. Dit betreft jongeren vanaf 5 of 6 tot 15 of 16 jaar. Om het betere inzicht in het onderwerp te krijgen begin ik mijn scriptie met het hoofdstuk Historische achtergrond van de invoering van de seksuele vorming op scholen. Daarin houd ik me bezig met de seksuele voorlichting in beide landen vanaf de achttiende eeuw. Toen was er geen sprake van zulke onderwerpen in het curriculum en werd er in het algemeen niet veel over gesproken, maar geleidelijk kreeg de seksualiteit steeds meer belangstelling in de gehele maatschappij. Het is heel interessant om te zien hoe de ontwikkeling in beide landen van elkaar verschilde omdat dat ook de huidige situatie beïnvloedt. In het tweede hoofdstuk stel ik de belangrijkste landelijke organisaties voor die in Nederland en Tsjechië voor de seksuele voorlichting verantwoordelijk zijn en die de nationale lidorganisaties van IPPF zijn. Het tweede deel van dit hoofdstuk wordt aan de 6

7 overige organisaties met betrekking tot de seksuele voorlichting gewijd die in Nederland de realisatie van de seksuele vorming in het Nederlandse en Tsjechische onderwijs bevorderen. Daarna volgt het derde hoofdstuk waarin ik de realisatie van de seksuele vorming op de Nederlandse en Tsjechische scholen zal analyseren. Omdat het Nederlandse en Tsjechische onderwijs anders wordt verdeeld zal ik de internationale ondewijsclassificatie van UNESCO gebruiken die ook op de beide landen werd toegepast. Ik vermeld bij elk niveau van onderwijs welke concrete schooltypen daarbij in Nederland en in Tsjechië passen, hoe het curriculum ervoor wordt gemaakt en welke plaats de seksuele vorming in dat curriculum inneemt. Er komen ook lesmaterialen aan bod die voor een bepaalde leeftijdsgroep bedoeld zijn. Het vierde hoofdstuk gaat over de meest recente veranderingen in het Nederlandse en Tsjechische curriculum met betrekking tot de seksuele vorming. Daarbij leg ik ook uit waarom deze veranderingen plaatsvonden of anders gezegd wat de aanleiding ervoor was. De situatie in Tsjechië vereist hier meer ruimte, omdat er een felle discussie over de seksuele vorming ontstond waarbij de gehele maatschappij betrokken was. Het volgende hoofdstuk Ondezoeken over seksuele voorlichting sluit direct bij het vorige deel aan, omdat beide onderwerpen met elkaar nauw verbonden zijn. Het gaat om de onderzoeken onder de leerlingen en ook onder hun leraren. De resultaten ervan worden dus op hun meningen en ervaringen gebaseerd. In het laatste deel van mijn scriptie die tegelijk het slot is maak ik een vergelijking tussen de seksuele vorming op Nederlandse en Tsjechische scholen die op verschillende aspecten berust. Het beoordelen in welk land de seksuele vorming op scholen beter is of wat anders zou moeten is geen doel van mijn scrriptie. Het gaat echter om een complex beeld te geven van dit onderwerp. 7

8 Inleiding Sleutelbegrippen Het sleutelbegrip van mijn scriptie is de seksuele vorming, omdat dit begrip in de context van het onderwijs het vaakst voorkomt. Toch worden ervoor in verschillende landen verschillende benamingen gebruikt. 1 Terwijl op Tsjechische scholen de term seksuele vorming of gezinsopvoeding (rodinná výchova) 2 gebruikelijk is wordt het in het Nederlandse onderwijs echter over de seksuele en relationele vorming gesproken. Soms worden deze begrippen ook door enkele gelijke benamingen vervangen, namelijk door de begrippen seksuele voorlichting of soms seksuele opvoeding. Ik gebruik in deze scriptie al deze bovengenoemde begrippen afhankelijk van de context waarin ze gezet worden. Ik leg ze hier kort uit om te zien in hoeverre die van elkaar verschillen. Seksuele voorlichting verwijst naar overdracht van feitelijke kennis, terwijl onder de term seksuele vorming ook het overdragen van normen en waarden wordt verstaan. 3 Zowel de seksuele voorlichting als seksuele vorming maken een onderdeel van seksuele opvoeding van een kind die zich primair in een gezin afspeelt. 4 De belangrijke rol in de seksuele opvoeding van een kind zou ook school moeten spelen omdat sommige kinderen thuis niet voldoende of zelfs geen seksuele vorming en voorlichting krijgen. 5 In het hoofdstuk Historische ontwikkeling komt vaak het begrip geslachtelijke voorlichting ofwel opvoeding voor. Het gaat om de vroegere benaming voor de hedendaagse seksuele en relationele vorming. 1 UZEL, Radim. Sexuální výchova. Praha: Vzdělávací institut ochrany dětí 2006, p Rodinná výchova is een vak waarin de seksuele vorming vaak word behandeld. 3 HEEMELAAR, Mathieu. Seksualiteit, intimiteit en hulpverlening. Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2008, p (red.) OERS, Bert van e.a. Burgerschapsvorming en identiteitsontwikkeling. Assen: Van Gorcum 2009, p ŠULOVÁ, Lenka e.a. Výchova k sexuálně reprodukčnímu zdraví. Praha: Marxdorf 2011, p

9 De Europese standaard voor seksuele voorlichting De huidige conceptie van de seksuele en relationele vorming die in Europa door deskundigen wordt aanbevolen is in de Europese standaard voor seksuele voorlichting 6 beschreven. Dit document werd in 2010 door de Regional Office for Europe van World Health Organisation ontwikkeld, in samenwerking met Federal Centre for Sexuality Education in Europe en experts van negen West-Europese landen. Hier wordt de seksuele en relationele vorming beschreven als [ ] het leren over de cognitieve, emotionele, sociale, interactieve en fysieke aspecten van seksualiteit. 7 Het begint met de geboorte van een kind en gaat hand in hand met zijn seksuele ontwikkeling door de puberteit en volwassenheid. De goede seksuele en relationele vorming ondersteunt en beschermt seksuele ontwikkeling van kinderen en jongeren zodat ze hun seksualiteit weten te genieten, gelukkige en veilige relaties kunnen hebben en zodat ze bewust zijn van hun verantwoordelijkheid voor seksuele gezondheid van zichzelf en van anderen. Het doel van dit document was naast de formulering van begrip ook één eenduidige richtlijn te formuleren die beleidsmakers en specialisten op het gebied van onderwijs en gezondheid zouden kunnen gebruiken. Deze richtlijn werd gemaakt op basis van de verwachte kennis, vaardigheden en attitudes die kinderen op een bepaalde leeftijd zouden moeten beheersen. De Europese standaard werd in het Nederlands vertaald en zijn visie, doelen en uitgangspunten worden in de Richtlijn seksuele en relationele vorming 8 opgenomen. Deze verkorte versie van de EU standaard kan dus Nederlandse leerkrachten en opvoeders helpen bij de realisatie van de seksuele opvoeding. In Tsjechië daarentegen bestaat er geen officiële vertaling of verkorte versie van dit document. Het document is toch bekend, zowel in positieve als negatieve zin van het woord. Deskundigen op het 6 WHO REGIONAL OFFICE FOR EUROPE AND BZGA. Standards for Sexuality Education in Europe [online]. Cologne: Federal Centre for Health Education and BZgA [cit ]. URL: 7 RUTGERS WPF. Richtlijn seksuele en relationele vorming: Visie, doelen en uitgangspunten op basis van de Europese richtlijn 2011 [online]. [cit ]. URL: p Idem. 9

10 gebied van seksualiteit zoals de Vereniging voor gezinsplanning en seksuele opvoeding (Společnost pro plánování rodiny a sexuální výchovu, verder alleen SPRSV) waaronder bijvoorbeeld de seksuologen Radim Uzel en Petr Weiss beschouwen deze standaard als een goed voorbeeld en een inspiratie voor de seksuele vorming in Tsjechië, terwijl sommige ouders en katholieken de Europese conceptie veel te veel op een individu gericht vinden ten koste van het gezin. Deze tendentie wordt door sommigen zelfs agressief secularisme 9 genoemd. International Planned Parenthood Federation De grootste organisatie ter wereld zonder winstoogmerk die zich bezighoudt met gezinsplanning, seksuele en reproductieve gezondheid en rechten is de International Planned Parenthood Federation (IPPF). Deze organisatie is een overkoepelende organisatie voor de nationale instellingen voor gezinsplanning in 172 landen. IPPF werd in 1952 in Bombay gesticht. De hoofdzetel bevindt zich in Londen en er zijn daarnaast nog zes regionale filialen. 10 Voor Europese landen en landen van Centraal- Azië, waaronder Nederland en Tsjechië, werkt The European Network dat in Brussel zetelt. Elk lidstaat heeft zijn nationale lidvereniging die een onderdeel van IPPF is en door IPPF bevorderd is. 11 In Nederland is dit de Rutgers WPF 12, in Tsjechië gaat het om SPRSV. 13 De IPPF ontwikkelde in 1996 het Charter on Sexual and Reproductive Rights 14 dat verklaart dat seksuele en reproductieve rechten een onderdeel van elementaire mensenrechten zijn. Volgens het Charter heeft iedere man of vrouw het recht: 9 POSPÍŠIL, Ignác. Otevřený dopis ministru Dobešovi. In: Duše a hvězdy [online]. [cit ]. URL: 10 IPPF celebrates 60 years. IPPF [online]. [cit ]. URL: 11 Where we work in Europe. IPPF [online]. [cit ]. URL: 12 Where we work in Europe, Netherlands. IPPF [online]. [cit ]. URL: 13 Where we work in Europe, Czech Republic. IPPF [online]. [cit ] IPPF. IPPF Charter on Sexual and Reproductive Rights 1996 [online]. Londen: IPPF, [cit ]. URL: p

11 1. op leven; 2. op persoonlijke vrijheid en veiligheid; 3. op gelijkwaardigheid, een leven zonder discriminatie; 4. op privacy; 5. op vrijheid van meningsuiting; 6. op informatie en onderwijs; 7. zelf te beslissen al dan niet te trouwen; 8. zelf te beslissen of men kinderen wil, en op welk moment; 9. op gezondheidszorg; 10. op de voordelen van wetenschappelijke vooruitgang; 11. op vrijheid van vereniging en politieke participatie; 12. vrij te zijn van foltering en mishandeling. Al twaalf rechten zijn in de belangrijkste internationale mensenrechtenverdragen bevestigd. 11

12 1. HISTORISCHE ACHTERGROND VAN DE INVOERING VAN SEKSUELE VORMING OP SCHOLEN Voor we over de seksuele vorming in het onderwijs zullen spreken, moeten we eerst de historische ontwikkeling van meningen en houdingen tegenover dit onderwerp bespreken. Zowel in Nederland als in Tsjechië werd de seksualiteit beïnvloed door de christelijke geloofsregels. In het volgende deel laat ik zien in hoeverre de ontwikkeling in deze twee landen van elkaar verschilt en wat de redenen voor het invoeren van de seksuele vorming op scholen waren Historische achtergrond van de invoering van seksuele vorming op scholen in Nederland Voor beschrijving van de ontwikkeling van de seksuele opvoeding in Nederland vanaf de achttiende eeuw tot ongeveer 1970 maak ik gebruik van een boek dat precies deze periode behandelt: Gevreesde vragen: Geschiedenis van de seksuele opvoeding in Nederland door Hugo Röling geschreven Het begin van seksuele opvoeding in de achttiende eeuw In het Nederland spreken we over de moderne voorlichting vanaf de Verlichting. Het begin van de achttiende eeuw beschouwen we als het omkeerpunt in de manier hoe de seksuele opvoeding werd waargenomen. Die werd vroeger uitsluitend op het propageren van beperking van de seksuele activiteit tot het huwelijk gericht. Nu hebben ook andere thema s aandacht gekregen, zoals de zelfbevrediging die toen als gezondheidsschadelijk werd beschouwd. Er kwam ook een belangrijke vraag aan bod: Hoe moet de seksualiteit aan kinderen uitgelegd worden? Verlichtingspedagogen beïnvloed door Rousseau en zijn boek Emile of over de opvoeding hebben zich erbij gericht op de gevolgen van de bevalling, in plaats van de oorzaken ervan. De bedoeling was om van het geslachtsverkeer af te leiden door de geboorte in verband met dood en pijn te brengen. 15 RÖLING, Hugo. Gevreesde Vragen: Geschiedenis van de seksuele opvoeding in Nederland. Amsterdam: Amsterdam University Press 1994, p ,

13 1.1.2 Het Victorianisme en seksuele opvoeding In de negentiende eeuw werd het openbare debat over seksualiteit verminderd. We spreken over de Victoriaanse onderdrukking van seksualiteit. In Nederland zijn destijds zogenaamde volksopvoeders actief geweest die kinderverzorgings- en opvoedingshandleidingen probeerden te schrijven. In deze adviesboeken werd niet direct over seksualiteit geschreven. Dit soort literatuur werd in Nederland bijvoorbeeld door Elise van Calcar ( ) en Samuel Sr. Coronel ( ) geschreven. Aan de andere kant werd in de protestants-christelijke kringen vrijwel open over seksualiteit gesproken hoewel het in het algemeen niet was. Deze houding had vooral het brede midden van de Hervormde Kerk. Sommige dominees zoals Nicolas Beets ( ) hebben in het catechisatie-onderwijs naast het lezen van de bijbel ook de vragen over de bevruchting besproken. Rooms-katholieken hebben tegen deze naturalistische stroming in de voorlichting sterk geprotesteerd Het begin van de twintigste eeuw Er werd meer aandacht besteed aan seksuele thema s in het verband met prostitutie of verspreiding van geslachtsziektes aan het begin van de twintigste eeuw. In die tijd is veel voorlichtingliteratuur verschenen. De vooruitgang op het gebied van seksualiteit is het gevolg van Reform-denken die in allerlei vormen rond de eeuwwisseling in het hele Europa ontstond. De Reformpedagogen beschouwden het spreken over seksualiteit met kleine kinderen als natuurlijk en dachten dat het goede seksuele leven een positieve invloed op een huwelijk heeft. De tweede voorlichtingsgolf in Nederland is met de naam van Nellie van Kol ( ) gebonden. Zij heeft de brochure Moeder en Kind geschreven, waarin ze beschrijft hoe met de kinderen over seksualiteit te praten valt. Sommigen hebben haar werk schandalig beschouwd, maar aan de andere kant heeft deze brochure een groot succes gehad en leidde tot veel discussies en meer publicaties van voorlichtingsboeken voor kleine kinderen. Toch blijkt het uit het onderzoek in 1912 dat onder deskundigen gedaan werd dat slechts een klein aantal van ondervraagden voor de voorlichting was. De specifieke rol in de voorlichting in Nederland heeft de jeugdbeweging Het Rein Leven gehad. Deze groep van jonge mannen en vrouwen heeft tegen prostitutie, pornografie, onanie en homoseksualiteit geprotesteerd en naar zuiver leven gestreefd dat 13

14 niet beheerst wordt door de seksuele neigingen. Na 1945 werd deze groep als een slecht voorbeeld van voorlichting beschouwd De jaren twintig en dertig Onder invloed van Freud en psychoanalyse die op kinderlijke seksualiteit gebaseerd werd, is de houding ten opzichte van seksuele lust bij jongeren langzaam veranderd. Freuds werk werd in het algemeen als overdrevend beschouwd, maar het idee dat de seksuele behoeften bij jongeren normaal zijn begon men in Nederland te aanvaarden. Daarop hebben voornamelijk de Duitse pedagogen invloed gehad zoals Eduard Spranger ( ) die een onderscheid tussen erotiek en seksualiteit heeft gemaakt. Erotiek is volgens hem iets wat bij jongeren hoort. Andere Duitse psychologe Charlotte Bühler ( ) heeft het gelijke thema ook behandeld. Vrijer seksueel gedrag van jongeren in de jaren twintig en dertig was een natuurlijke reactie op de opkomst van consumptiesamenleving. Die werd aan moderne dans, film, reclame en nieuwe kledingsmode gebonden. In de crisistijd was seks ook een manier van ontsnappen van de hopeloze situatie. De mening dat voorechtelijke seks gewoon is begon ook door de serieuze pedagogen destijds ondersteund te worden. Dit idee werd versterkt door de publicatie van het boek van de Amerikaan Ben Lindsey ( ) Opstandige Jeugd in de jaren twintig. In Nederland hebben zijn ideeën voornamelijk echtgenoten Wibaut (Mathilde Berdenis van Berlekom en Floor Wibaut ) met hun boek Wordend Huwelijk gevolgd. Dit boek heeft veel kritiek gekregen, maar het was ook een grote stap vooruit op het gebied van de seksuele voorlichting. Grote invloed op voorstanders van seksuele voorlichting in Nederland heeft de Duitse arbeidersjeugd gehad. Ze hebben als bron voor seksuele hervorming het werk van Wilhelm Reich ( ) gekozen. De kern van Reichs werk zit in de onderstelling dat de opvoedingspraktijk die seksuele aspecten verdringt, slechte gevolgen op kinderen heeft. Daarom zag hij niets verkeerds in de onanie van kinderen. Tijdens de crisisjaren lieten de tegenstanders van de voorbehoedsmiddelen van zich horen. De propagatie ervan die in Nederland door de organisatie Nieuw Malthesiaanse Bond gevoerd werd, was door het grote publiek als ondersteuning van onzedelijkheid gezien. Toch begon NMB in de jaren dertig succesvol te worden. Ze hebben 14

15 voorbehoedsmiddelen in nieuw opgerichte consultatiebureaus verstrekt. In 1941 werd NMB door Duitsers opgeheven Ontwikkeling na 1945 Na de Tweede Wereldoorlog blijkt de noodzaak van de voorlichting onvermijdelijk te zijn door grote verspreiding van geslachtsziektes en een groot aantal buitenechtelijke geboorten. Daarmee hield zich de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming (NVSH), de vernieuwde NMB vanaf 1946 bezig. Deze organisatie breidde zich vooral in de jaren 60 enorm uit. Daarom werd in 1969 de Rutgers Stichting opgericht om sommige taken, namelijk hulpverlening van NVSH over te nemen. Critici van voorlichting van NVSH hebben vaak naar de eenzijdige nadruk op de anticonceptie ten koste van psychische aspecten verwezen. Ook de literatuur over voorlichting was voornamelijk op deze aspecten gericht, maar er zijn tenminste meer boeken over verschenen. Deskundigen waren het eens met het feit dat de voorlichting al bij kinderen vanaf ongeveer zes jaar beginnen moet. Vanaf 1969 begon de nieuwe wet te gelden. Op die manier werd het verbod op de verkoop van voorbehoedsmiddelen opgeheven. Toch waren de meeste deskundigen van mening dat toenmalige seksuele voorlichting die meestal te autoritair gevoerd werd noch voldoende noch goed was. Tot na wereldoorlog II was de voorlichting een middel om de seksualiteit der jongeren te bestrijden. 16 Één van de belangrijskte kenmerken van de eerste helft van de twintigste eeuw is de stijgende levensstandaard die met de consumptie verbonden was die ook een direct invloed op het seksuele leven heeft gehad. De verzuiling resulteerde ook in de houding tegenover de seksualiteit. De strengste in de seksuele zedelijkheid was vooral de roomskatholieke kring. Door de zedelijkheidspolitiek hebben ze tussen 1911 en de jaren zestig het confessioneel zedelijkgheidsoffensief gevoerd. Deze politiek heeft het dagelijks leven in Nederland beïnvloed De jaren 60 en daarna: seksuele revolutie De jaren zestig worden als de seksuele revolutie beschouwd want het debat over seksualiteit begon veel openlijker te zijn, namelijk in media. Door de beschikbare pil 16 USSEL, Jos van. Voorlichting over voorlichting: In: Sekstant 50, 3 (3.1970) p BAKKER, Nelleke e.a. Vijf eeuwen opvoeden in Nederland: Idee en praktijk Assen: Van Gorcum 2006, p

16 begon de voorechtelijke seks een gewoon verschijnsel te zijn. De openheid in de seksuele onderwerpen had veel te doen met ontzuiling van de maatschappij die in de jaren zestig en zeventig heeft plaatsgevonden en die ook een snelle secularisering en ontkerkelijking heeft meegebracht. 18 De NVSH begon in 1970 met abortusbemiddeling. 19 Verder waren in veel plaatsen consultatiebureaus werkzaam, de zgn. Rutgershuizen, die zich geleidelijk tot centra voor seksualiteit ontwikkelden. 20 Forensisch orthopedagoog Dr. Frans Gieles heeft in zijn lezing Opvoeding en voorlichting na Vrije keuze in de eigen seksualiteitsbeleving? 21 gezegd dat de betere stand van de seksuele voorlichting in de jaren zestig en zeventig in een toenemende aantal voorlichingsboeken resulteerde. Als een voorbeeld noemt hij Atlas der seksualiteit in woord en beeld van Günther Hunold. Dit boek dat oorspronkelijk voor volwassenen bedoeld was, werd ook voor kinderen gebruikt. Hunold heeft met behulp van plaatjes alle maatschappelijke taboes beschreven. Ongeveer vanaf mid jaren zeventig werd de seksuele voorlichting ook op scholen gegeven, maar toen alleen maar in het secundair onderwijs. In biologielessen werd namelijk het onderwerp menselijke voortplanting behandeld De tegenbeweging en de AIDS-verspreiding in de jaren tachtig De NVSH-website vermeldt dat in de jaren tachtig een tegenbeweging tegen de seksuele revolutie is ontstaan die vooral door feministen gevoerd werd. Ze waren namelijk niet eens met de vrije liefde, afwijzing van huwelijk en gezin, bevordering van naakt-zijn enzovoort. Ze bestreden ook negatieve gevolgen van de seksuele revolutie, 18 Periode van ontzuiling tot ontkerkeling in Nederland. IS Geschiedenis [online] [cit ]. URL: 19 Geschiedenis van de NVSH. NVSH [online]. [cit ] URL: 20 De geschiedenis van Rutgers WPF. Rutgers WPF [online]. [cit ]. URL: 21 Gieles, Frans. Opvoeding en voorlichting na Vrije keuze in de eigen seksualiteitsbeleving? Human-Being [online]. [cit ]. URL: 22 LOON, Joost van. Deconstructing the Dutch Utopia: Sex education and teenage pregnancy in the Netherlands. [online]. Whitton: Family Education Trust, [cit ]. URL: 16

17 zoals de prostitutie, pornografie, verkrachting en incest. Er werd dus aan de seksuele mishandelingen meer aandacht besteed. 23 De jaren tachtig zijn vooral aan de massieve aidsverspreding gebonden die een impuls voor betere seksuele voorlichting gaf. Er werd namelijk naar gestreefd om de seksuele voorlichting op scholen te geven. Daarom werd in de late jaren tachtig het lespakket Lang leve de Liefde ontwikkeld die voor scholieren van 12 tot 15 jaar bedoeld was. 24 De nadruk werd toen eerder op het veilig vrijgedrag en de preventie van seksuele risico s gelegd dan op seksuele en relationele vorming wat het nu gebruikelijk is. 25 Vanaf 1987 begon in Nederland een grote campagne Vrij Veilig. Door deze massamediale campagnes die twintig jaar lang tot 2007 worden gevoerd werd de kennis over SOA s en veilig vrijen verhoogd De jaren negentig tot nu Wat de voorlichting op scholen in de jaren negentig betreft, werden de onderwerpen over de seksuele en relationele vorming en seksuele intimidatie in 1993 vastgelegd in de eindtermen voor het voortgezet onderwijs. Op veel scholen blijft de voorlichting beperkt tot overdracht van biologische kennis, namelijk over menselijk lichaam, anticonceptie, SOA s en AIDS. De kwaliteit van de voorlichting hangt vaak af van het initiatief van leerkrachten Geschiedenis van de NVSH. NVSH [online]. [cit ] URL: 24 VALK, Guus. The Dutch model. In: The UNESCO Courier [online]. 2000, 53 e jaargang, juli/augustus, p. 19. [cit ] URL: 25 RUTGERS WPF. Richtlijn seksuele en relationele vorming: Visie, doelen en uitgangspunten op basis van de Europese richtlijn 2011 [online]. [cit ]. URL: p Vrij Veilig Campagne Soa Aids [online] [cit ]. URL: 27 (red.) GIJS, Luk. Seksuologie. Houten: Bohn Stafleu van Loghum 2004, p

18 1.2. Historische achtergrond van de invoering van seksuele vorming op scholen in Tsjechië De geschiedenis van de seksuele opvoeding en vorming in Tsjecho-Slowakije en later in Tsjechië heeft Kamil Janiš, een Tsjechische pedagoog en belangrijke deskundige op het gebied van seksuele vorming samengevat in zijn boek Učební text k problematice rodinné a sexuální výchovy 28. Dit hoofdstuk werd grotendeels op basis van zijn boek geschreven Het begin van seksuele vorming in de achttiende eeuw en het Victorianisme Ook in Tsjechië kunnen we de eerste stappen tot eenvormige seksuele voorlichting ofwel geslachtelijke opvoeding zien, hoe deze vroeger genoemd werd. Dit begon aan het einde van de achttiende eeuw. Hier, zoals in Nederland, waren de filantropen met opvoedingskweties bezig die uit bepaalde gedachten van Rousseaus Emile uitgingen. Belangrijke Tsjechische persoonlijkheden op dit gebied waren B. Bolzano ( ) en A. Pařízek ( ). Pařízek heeft in 1790 in Tsjechisch Praktická kniha ruční (Het praktische handboek) van Wilbaum vertaald. Volgens dit boek is het noodzakelijk om de geslachtelijke vorming in te voeren om de schadelijke masturbatie te voorkomen. De grote doorbraak in de beschouwing van de menselijke seksualiteit heeft het boek Psychopathia sexualis van von Kraft- Ebing ( ) gebracht. In 1853 verscheen een boek Zdravověda (Gezondheidsleer) van S. Kodym ( ) die een revolutionaire gedachte bevatte. Volgens Kodym was het mogelijk om de onanie door fysische vermoeidheid te voorkomen. In de tweede helft van de negentiende eeuw is de belangstelling voor de seksualiteit verminderd. De Victoriaanse zedelijkheid heeft jongeren bang gemaakt door schadelijkheid van onanie of seksueel overdraagbare aandoeningen te benadrukken Het begin van de twintigste eeuw Daarentegen is het begin van de twintigste eeuw door de toenemende aandacht voor de seksuele kwesties gekenmerkt. De redenen ervoor waren dezelfde als in Nederland. Het ging bijvoorbeeld om huwelijkcrisissen, toeneming van de prostitutie, verspreiding van geslachtsziektes of ongewenste zwangerschappen. Andere reden voor een groter 28 JANIŠ, Kamil. Učební text k problematice rodinné a sexuální výchovy. Hradec Králové: Gaudeamus, 2008, p

19 interesse voor seksualiteit is de invloed van naturalistische gedachten die voornamelijk uit Duitsland kwamen. Er begonnen steeds meer eisen aan de bredere seksuele voorlichting gesteld te worden. Vandaar kwam de idee dat de geslachtelijke vorming voornamelijk op scholen zou moeten gevoerd worden, niet alleen thuis wat vroeger gebruikelijk was. Het streven naar het invoeren van de seksuele voorlichting op scholen heeft aanvankelijk veel tegenstanders gehad, zowel leken als deskundigen. Toch werd dit volledig geïntegreerd in het onderwijs pas na het ontstaan van Tsjecho-Slowakije. In 1919 werd een nieuw leerplan voor middelbare scholen ingevoerd. Dit was laat in vergelijking met andere landen zoals bijvoorbeeld Joegoslavië, Polen, Italië of USA. Het onderwerp van geslachtelijke opvoeding werd zowel op het Eerste Congres van Tsjechoslowaakse leraren in 1920 als een jaar eerder op het Congres van Sociaal- Democratische vrouwen behandeld De jaren 20 en 30 tot de Duitse bezetting De Eerste Wereldoorlog heeft veel veranderingen gebracht wat de normen, houdingen en waarden in verband met seks betreft. Het directe gevolg van de oorlog was de dalende invloed van zedelijkheid en het vroegere begin van seksuele relaties bij jongeren. Daarom was het noodzakelijk om betere seksuele voorlichting in te voeren die voornamelijk op prostitutieprobleem en verspreiding van SOA s gericht zou worden. Één van de belagrijkste persoonlijkheden was Z. Záhoř ( ) die een hele conceptie van geslachtelijke vorming op scholen heeft uitgewerkt. Het is ook opmerkelijk dat hij al toen heeft bedacht om de benaming van de geslachtelijke vorming in de opvoeding tot het gezinsleven te veranderen. Er komen steeds meer populair-wetenschappelijke artikels uit en de geslachtelijke opvoeding ontwikkelt zich snel omdat hier gunstige voorwaarden voor zijn. De maatschappij in de nieuw gevormde Tsjecho-Slowaakse Republiek is optimistisch en open ook voor nieuwe ontwikkelingen op het seksuele gebied. In het onderwijs 29 was de geslachtelijke vorming op kinderen vanaf 12 jaar gericht hoewel nog niet verplicht en het werd door deskundigen of artsen gevoerd in vorm van de lezingen. Het ging om de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen, anatomie en fysiologie van geslachtsdelen en zorg ervoor. Deze lezingen werden voor meisjes en jongens apart gerealiseerd, maar er zijn ook discussies over vermengde lesgeving verschenen. Toch 29 Toen werd de basisschool národní škola genoemd en het duurde acht jaar. 19

20 was ook op dit gebied een grote invloed van de katholieke kerk die een sterkere rol van het gezin eiste. Tijdens de economische crisis in de jaren dertig komen meer onderwerpen voor die met de seksualiteit samenhangen. Er verschijnt erotische literatuur, literatuur over geschiedenis van erotiek etc. We spreken over overgaan van de geslachtelijke voorlichting tot de seksuele voorlichting. Vanaf 1939 werd Tsjecho-Slowaakse Republiek door Duitsers bezet. De politieke situatie betekende ook de vermindering van de activiteiten die aan seksuele onderwerpen gebonden waren Ontwikkeling na 1945 Na de Tweede Wereldoorlog werd er gestreefd de vooroorloogse tradities in de voorlichting in het onderwijs door te zetten. Begin jaren vijftig heeft een Amerikaan, A. C. Kinsey ( ) belangrijke onderzoeken gedaan die de beschouwingen over de menselijke seksualiteit beïnvloed hebben. Door de communistische omwenteling van 1948 hebben deze onderzoeken in Tsjecho-Slowakije geen grote invloed op het onderwijs gehad. De jaren zestig betekenden voor de Tsjecho-Slowaakse maatschappij een wat mindere onderdrukking. Dat heeft het toenemende interesse voor de seksuele vorming als gevolg. In de jaren zestig werd de seksuele vorming geleidelijk in het systeem van buitenlandse maar ook in het Tsjecho-Slowaakse onderwijs ingevoerd. In 1959 heeft Centraal Comité van de Communistische Partij van Tsjecho-Slowakije (Ústřední výbor Komunistické strany Československa) een resolutie bekendgemaakt over de noodzaak van een betere band tussen school en leven. Op grond ervan moesten de Negenjarige basisscholen (Základní devítileté školy) de zogenaamde opvoeding tot ouderschap verschaffen. Het ging om lezingen voor de oudste leerlingen en hun ouders die door artsen werden gevoerd. De seksuele voorlichting was toch niet bevredigend. Er werden de eisen gesteld aan een nieuwe conceptie van opvoeding tot ouderschap en huwelijk. Door de politieke gebeurtenissen van augustus 1968 werd het plan niet gerealiseerd. 20

21 1.2.5 Seksuele voorlichting in de socialistische maatschappij In 1970 werd een nieuwe conceptie van opvoeding tot ouderschap in negenjarige basisscholen in de praktijk geoefend. Die was voor de eerste keer ook voor de jongere leerlingen (vergelijkbaar met de eerste graad van basisschool) bedoeld. Deze conceptie heeft extra onderwerpen bevat zoals gezinsleven, menselijke relaties, geboorte van een baby, waarschuwing voor vreemden. 30 In het leerlplan werd het deel over biologie van mens uitgebreid. Het bevatte ook de kwesties van de puberteit. Meisjes hebben in het laatste jaar van de negenjarige basisschool het vak Basisvaardigheden van kinderzorg gekregen. De verhoogde geboortecijfers in de jaren zeventig en tachtig waren gevolgen van een bepaalde bevolkingspolitiek. De meerderheid van de nieuwe moeders en vaders was heel jong, daarom was een betere en meer systematische voorlichting nodig. Er werd veel gedaan op dit gebied, maar toch bleven de cijfers van scheidingen, abortussen, seksuele delinquentie en promiscuïteit hoog bij jonge mensen. Het blijkt dat een centraal directieve manier die bij de seksuele voorlichting gebruikt werd niet effectief was. Er zijn ook voorbeelden van een goede voorlichting, bijvoorbeeld in de opvoeding tot ouderschap die de organisatie van Socialistische Jeugdbond (Pionýrská organizace Socialistického svazu mládeže) invoerde. Meisjes konden daar het interessebadge Praktisch meisje halen Ontwikkeling na de Fluwelen revolutie tot 2007 Het jaar 1989 is een belangrijke mijlpaal voor de gehele maatschappij. Dankzij de vrijheid van meningsuiting konden de media over de onderwerpen zoals prostitutie, pornografie of pedofilie weer spreken. Democratie had ook een paar negatieve zijden. De grenzen gingen open en het toerisme had als gevolg dat een groot aantal mensen met SOA s, voornamelijk met HIV-virus besmet werden. Het belangrijkste middel in de strijd tegen de verspreiding van HIV-pandemie was de seksuele vorming. In 1991 werd er in het schoolvak Opvoeding tot werk over Gezinsopvoeding lesgegeven. Dit onderdeel hield ook de seksuele vorming in. Dit onderwerp werd ook in Biologie behandeld. Vanaf 1995 geldt de Standaard van basisonderwijs (Standard základního vzdělávání) die door het ministerie van Onderwijs, Jongeren en Sport (Ministerstvo 30 RAŠKOVÁ, Miluše. Připravenost učitele k sexuální výchově v kontextu pedagogické teorie a praxe v české primární škole. Olomouc: Univerzita Palackého, 2008, p

22 školství, mládeže a tělovýchovy ) gemaakt werd. Dit document voert voor de eerste keer het onderwerp Gezonde levensstijl in dat op bevordering en bescherming van gezondheid gericht is. Daarna is het zelfstandige vak Gezinsopvoeding ontstaan dat een onderdeel was van drie onderwijsprogramma s Algemene School (Obecná škola), Basisschool (Základní škola) en Nationale School (Národní škola). Volgens deze onderwijsprogramma s werd er tot 2007 lesgegeven. Vanaf dit jaar is het Raamonderwijsprogramma (Rámcový vzdělávací program) geldig JANIŠ, Kamil. Učební text k problematice rodinné a sexuální výchovy. Hradec Králové: Gaudeamus, 2008, p

23 2 ORGANISATIES IN NEDERLAND EN TSJECHIË DIE SEKSUELE VORMING OP SCHOLEN BEVORDEREN 2.1 Lidorganisaties van IPPF in Nederland en in Tsjechië 2.1.1Rutgers WPF De geschiedenis van deze organisatie gaat terug naar 1881 toen NMB werd opgericht. Rutgers WPF in de huidige vorm ontstond in 2010 uit een fusie tussen Rutgers Nisso Groep, landelijke Kenniscentrum op het gebied van seksuele en reproductieve gezondheid en rechten, en World Population Foundation. De Rutgers Nisso Groep ontstond in 1999 als fusie van Rutgers Stichting met het Nederlands Instituut voor Sociaal Seksuologisch Onderzoek (NISSO). Ze houden zich met onderzoek, innovatie, voorlichting, preventie en informatie bezig. Sinds 2002 werkt Rutgers Nisso Groep niet alleen in Nederland, maar ook internationaal, in landen van Afrika, Azië en Zuid-Amerika. 32 Rutgers WPF streeft naar de ontwikkeling van mensen, verbetering van hun levenskwaliteit en seksuele en reproductieve gezondheid en rechten wat ook eisen van IPPF en WHO zijn. 33 Op het landelijke niveau ondersteunt Rutgers WPF leraren en andere professionals. Bovendien besteedt die een speciale aandacht aan jongeren, vrouwen en mensen met een ziekte of handicap. 34 De financiering: De financiering van de activiteiten in Nederland gebeurt grotendeels door een jaarlijkse instellingssubsidie van de overheid, namelijk van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De grote projecten worden gefinancierd door hun opdrachtgevers, verschillende fondsen, zoals het VSB-fonds, Stichting Kinderpostzegels, Fonds Wetenschappelijk Onderzoek Seksualiteit of het Innovatiefonds Zorgverzekeraars. Een deel van hun inkomsten komt ook van instellingen die geen concrete opdachten geven. 32 De geschiedenis van Rutgers WPF. Rutgers WPF [online]. [cit ]. URL: 33 Missie en visie. Rutgers WPF [online]. [cit ]. URL: 34 Over Rutgers WPF. Rutgers WPF [online]. [cit ]. URL: 23

24 Bovendien werkt Rutgers WPF samen met ministeries (VWS, OCW, Justitie), overheidsgerelateerde partijen (zoals ZonMw) of maatschappelijke organisaties. Zij krijgt donaties van particulieren. Totale inkomsten van 2011 waren 16,2 miljoen euro, waarvan 3,7 miljoen euro voor nationale activiteiten bedoeld was. 35 Activiteiten voor scholen: a/ Cursussen en trainingen voor leerkrachten en begeleiders Rutgers geeft ook cursussen en trainingen aan leerkrachten en begeleiders. Het gaat bijvoorbeeld om de volgende activiteiten: 36 - Girls' Talk Deze cursus wordt voor leraren bedoeld die lessen aan meisjes van lager onderwijs van 14 tot 18 jaar geven; - Bespreekbaar maken van seksualiteit in allochtone groepen ; - Met jongeren in gesprek over seksualiteit ; - Aandacht voor gender binnen seksuele gezondheidsproject voor etnische minderheden ; - In gesprek met ouders etc. b/ Week van de Lentekriebels Elk jaar in maart wordt de zogenaamde Week van de Lentekriebels georganiseerd door Rutgers WPF en regionale GGD en 37. Deze campagne wordt voor basisscholen bedoeld. Tijdens de zeven dagen krijgen kinderen elke dag voorlichtingslessen waarin onderwerpen zoals vriendschap en verliefdheid, weerbaarheid, respect voor anderen, homoseksualiteit, invloed van media en waar baby s vandaan komen worden behandeld. Kinderen krijgen op deze manier informatie die bij hun leeftijd passen. 38 In 2012 deden minstens 482 basisscholen mee aan dit evenement Financieel jaaroverzicht. In: Rutgers WPF Magazine 2011 [online] [cit ]. %20online%20DEF.pdf p Cursus en training. Rutgers WPF [online]. [cit ]. URL: 37 De GGD staat voor Gemeentelijke of Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst. De GGD en vormen in Nederland een landelijk dekkend netwerk. 38 Week van de Lentekriebels. Week van de Lentekriebels [online]. [cit ]. URL: 39 RUTGERS WPF. Resulaten evaluatie Week van de Lentekriebels 2012 [online]. Utrecht: Rutgers WPF, [cit ]. URL: bels% pdf 24

25 c/ De lovebuzz Get haat om het nieuwe project die op leerlingen van het voortgezet onderwijs, namelijk van 12 tot 14 jaar gericht wordt. De Lovebuzz is de omgebouwde vrachtwagen die naar middelbare scholen aankomt om klas in discussie te brengen over liefde, seksualiteit en relaties. Verder gaat het om bevordering van veilig en prettig klimaat in de klas Společnost pro plánování rodiny a sexuální výchovu (SPRSV) SPRSV werd in 1991 opgericht als een niet-gouvernementele organisatie zonder winstoogmerk die zich in Tsjechië met de bevordering van de populatiegezondheid en gezinsplanning bezighoudt. Hun activiteiten gaan uit de filosofie en principes uit van zowel de Wereldgezondheidsorganisatie als van de IPPF wiens lid SPRSV is. Verder bevordert deze organisatie de opvoeding tot gezinsplanning, partnerrelaties, gelijke kansen en gezinsleven inclusief de seksuele vorming. In deze zin helpen zij leraren, psychologen, artsen en andere deskundigen met voorbereidingen op het gebied van de gezinsplanning en seksuele vorming. SPRSV organiseert verschillende workshops, symposia. Bovendien verstrekt zij informatie en geeft online adviezen. De meeste activiteiten zijn bedoeld ook voor leken. 41 De financiering: SPRSV wordt gefinancierd door lidmaatschapsbijdragen, donaties van particulieren en bedrijven inclusief subsidies en financiële bijdragen van de overheid. 42 Uit het financiele overzicht van het jaar 2011 blijkt dat de totale inkomsten van de organisatie Kč (ongeveer ) waren. Grotendeels bestaat dit geld uit de inkomsten van hun activiteiten, donaties van IPPF en de overhied (het Ministerie van Onderwijs, Jongeren en Sport) en een openbare collecte Lovebuzz. Lovebuzz [online]. [cit ]. URL: 41 Společnost pro plánování rodiny a sexuální výchovu. [online]. [cit ]. URL: 42 Stanovy SPRSV. Společnost pro plánování rodiny a sexuální výchovu [online]. [cit ]. URL: 43 SPRSV. Výroční zpráva za rok 2011 [online]. [cit ]. URL: 25

26 Activiteiten: a/ Peer programme van SPRSV Met dit programma wordt het bedoeld dat leerlingen op scholen informatie over seksualiteit en relaties ook van hun leeftijdsgenoten krijgen, dus niet alleen van hun leraren en externe deskundigen. Getrainde peer -activisten voeren op scholen gesprekken met hun leeftijdsgenoten en beantwoorden hun vragen of verwijzen ze naar externe hulp. Het werd bewezen dat deze methode heel effectief is, omdat jongeren het vertrouwen op hun leeftijdsgenoten hebben. b/ Landelijke conceptie van seksuele voorlichting en vorming voor basisscholen en middelbare scholen 44 Het gaat om de lezingen voor basisscholen en middelbare scholen die door artsen, deskundigen worden gehouden. Voor leerlingen van basisscholen is de lezing Láska ano, děti ještě ne (Liefde wel, kinderen nog niet) bedoeld die over puberteit, menstruatie, persoonlijke hygiëne en reproductieve gezondheid gaat. De lezing voor middelbare scholen heet Rady začínajícím milencům (Raden aan jonge vrijers) en is op de onderwerpen zoals het veilige seksleven, seksuele onthouding, anticonceptiemiddelen, abortussen, SOA s en AIDS gericht. De discussie hoort ook erbij. Er worden ook lezingen voor leerkrachten gehouden. 2.2 Andere belangrijke organisaties Nederland De Nederlandse overheid subsidieert landelijke organisaties die zich met de seksuele voorlichting en vorming van kinderen en jongeren bezighouden. 45 Onderaan som ik enkele organisaties op: GGD De grootste organisatie die over de kwaliteit van gezondheid in Nederland waakt waaronder ook de seksuele voorlichting valt is de GGD. Gemeentelijke of 44 Přednášky o sexualitě pro ZŠ a SŠ. Gyn Prenatal [online]. [cit ]. URL: 45 Seksuele vorming van jongeren. Rijksoverheid [online]. [cit ]. URL: 26

27 Gemeenschappelijke Gezondheidsdienst is in elke gemeente in Nederland actief om hun taak van gezondheidsbevordering en bescherming te vervullen. De seksuele voorlichting valt namelijk onder hun beleidsterrein Jeugdgezondheidszorg. Grotendeels speelt zich deze af op scholen en op hun consultatiebureaus. 46 LKP, CHJC en ContrariO Deze drie christelijke homo-organisaties bevorderen homoseksualiteit in christelijke kringen. Hun belangrijkste project is de lesmethode Homo in de klas die op veel christelijke middelbare scholen in Nederland wordt gebruikt Tsjechië Landelijke organisaties die zich in Tsjechië voor de seksuele voorlichting inzetten en door overheid financieel ondersteund worden, zijn bijvoorbeeld deze: Státní zdravotní úřad (Staatsinstituut voor gezondheid) De belangrijke rol op het gebied van gezondheidsbevordering en ook bescherming van de reproductieve gezondheid speelt in Tsjechië Staatsinstituut voor gezondheid. Dit instituut organiseert met betrekking tot seksualiteit Národní program boje proti AIDS (het Nationale programma voor de AIDS-bestrijding). 48 Zijn hoofdactiviteit die voor leerlingen van basis- en middelbare scholen is bedoeld, is het interactieve spel Hrou proti AIDS (Door spel tegen AIDS). Door dit spel kunnen jongeren hun kennis over seksualiteit en relaties in praktijk brengen en beoefenen. 49 Cevap (Het centrum voor ethische opvoeding en sociaal-pathologische verschijnselen) Deze organisatie werd door het Ministerie van Onderwijs, Jeugd en Sport als een onderwijsinstitutie erkend. Die organiseert zowel workshops en lezingen voor deskundigen als verschillende programma s voor scholen. Het onderdeel van hun 46 Organisatie van GGD. De Vereniging voor alle GGD en in Nederland [online]. [cit ]. URL: 47 Docent. Homo in de klas [online]. [cit ]. URL: 48 Národní program boje proti AIDS [online]. [cit ]. URL: 49 Idem. 27

28 aanbod is ook het project WAIT waarin de groep van jongeren aan hun leeftijdsgenoten door liedjes, dans en sketches de ideeën van seksuele onthouding doorgeeft. 50 Tot de organisaties die door overheid niet gesubsidieerd worden, behoort bijvoorbeeld: ACET ACET is een internationale christelijke organisatie die zich met de hulpverlening, voorlichting en onderwijs op het gebied van HIV/AIDS bezighoudt. In Tsjechië wordt er veel activiteiten georganiseerd, zowel voor deskundigen en leerkrachten als voor scholen en kinderen. Hun programma s voor scholen zijn door het Ministerie van Onderwijs, Jeugd en Sport erkend als officiële onderwijprogramma s. Het gaat bijvoorbeeld om de programma s zoals: 51 - Zvol si život: Sex, AIDS a vztahy (Kies jouw leven: Seks, AIDS en relaties) - Přátelství a láska (Vriendschap en liefde) - Jak si nenechat ublížit" (Hoe laat je je niet kwetsen) - Skrytá nebezpečí internetu" (Het verborgen gevaar van internet) etc. 50 Centrum etické výchovy a prevence sociálně patologických jevů [online]. [cit ]. URL: 51 ACET ČR, o.s [online]. [cit ]. URL: 28