HANDLEIDING VOOR VISONDERZOEK
|
|
- Maurits Jansen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 maart 2013 HOGESCHOOL VAN ARNHEM EN NIJMEGEN HANDLEIDING VOOR VISONDERZOEK IVN Gidsencursus 2013 Monique de Boer/Arjo Hammink
2 Algemeen Nederland is een bijzonder waterijk land. Rivieren, beken, moerassen, meren en estuaria zorgen voor een grote diversiteit aan vissoorten en vishabitats op een klein oppervlakte. Tot voor kort was de aandacht vooral gericht op commercieel interessante of met de hengel bevisbare soorten. Echter steeds meer nemen vissen een vooraanstaande rol in binnen het integrale waterbeheer, natuurbeheer en de soortenen leefgebiedenbescherming. In Nederland komen ongeveer 70 soorten zoetwatervissen voor. Sommige soorten komen alleen voor in stromend water, andere soorten in rijk begroeide stilstaande polderwateren. Ook zijn er soorten die minder eisen stellen en in vrijwel elk watertype voorkomen. Zo heeft elke soort zijn eigen plaats, zijn eigen niche in het watersysteem. Educatie Ondanks dat veel mensen weinig op hebben met levende vissen doordat ze een zachte vacht ontberen, koud, nat en glibberig aanvoelen zien we vooral bij kinderen een fascinatie voor vissen in de vrije natuur. Een stekelbaarsje in het schepnet of een voorntje aan de hengel roept bij hen een enthausiaste ractie op. Daarnaast oefent de waterkant en bijbehorende natuur zelf al een grote aantrekkingskracht uit op kinderen. De bewondering en verwondering kun je als docent in je lessen laten terugkomen door bij leerlingen de interesse te wekken voor de Nederlandse zoetwatervissen in relatie tot hun leefomgeving (natuurbeleving). Dit kun je doen door hun kenis te vergroten over dit onderwep en het denken over de relatie mens en vis te ontwikkelen. Tijdens de lessen kan aandacht besteed worden aan de relatie van de vis als levend wezen en het menselijk handelen. De lessen kunnen uitgevoerd worden in de nabije omgeving van de school. Dit zijn vaak zoete stilstaande binnenwateren zoals bijvoorbeeld een sloot, parkvijver en een stadsgracht. In dit roulatiepracticum wordt kennis gemaakt met de vissen zelf (uiterlijk, anatomie en gedrag). Leerdoelen: De cursist kan: Aan de hand van theorie de onderdelen van zowel de buitenkant als van de binnenkant van een zoetwatervis benoemen. Aan de hand van viskenmerken de vissoorten van elkaar onderscheiden. Met behulp van de zoekkaarten vissen herkennen en benoemen. Aan de hand van enkele belangrijke kenmerken van het water bepalen welke vissoorten er kunnen voorkomen. Door middel van onderzoek bepalen welke omgevingsvoorkeur een zoetwatervis heeft. De cursist kent: De eisen die worden gesteld van vissen aan hun leefomgeving. Hoe een vis deel uitmaakt van een complete levensgemeenschap onder water. Hoe we als mensen op een respectvolle wijze met vissen kunnen omgaan. De onderdelen van zowel van de binnenkant als de buitenkant van een zoetwatervis.
3 Opdrachten vissen Na een korte inleiding wordt door de cursisten uitgebreid kennis gemaakt met zoetwatervissen. Het onderzoek bestaat uit de volgende delen; de buitenkant, de binnenkant (anatomie) en gedrag van een zoetwatervis. 1. Kennismaking met het onderwerp vissen in het alledaagse leven A. Welke associaties worden bij je opgeroepen bij het woord vis. Maak een mindmap B. Bedenk een aantal gezegden met het woord vis hierin verwerkt. Geef ook de betekenis. 2. Vis nader bekeken: onderzoek naar de buitenkant van de zoetwatervis De vis kun je aan verschillende onderdelen herkennen. Het lichaam van een vis bestaat uit een kop, romp en een staart. De vis heeft geen hals waardoor deze een gestroomlijnd uiterlijk heeft. Als grens tussen de romp en de staart wordt de anale opening aangehouden. De vinnen zijn te onderscheiden in ongepaarde vinnen (rugvin,staartvin en anale vin) en gepaarde vinnen (borstvinnen en buikvinnen). Deze worden gesteund door vinstralen, waarvan de meeste naar het uiteinde toe vertakt zijn. Opdracht 2A Bekijk de buitenzijde van de vis en zoek naar de verschillende onderdelen m.b.v. onderstaand plaatje. Bedenk welke zintuigen een vis heeft en waartoe ze dienen. Gebruik eventueel bijlage 1 overzicht zintuigen vis. Bron: De verschillende onderdelen van een vis kunnen een determinatiekenmerk zijn. Daarnaast kun je veel vissoorten herkennen aan de grootte en het aantal schubben die zij bezitten. De schubben geven de onderliggende huid bescherming door de dakpansgewijs over elkaar liggende beenschubben, die in de lederhuid liggen. Er overheen ligt de dunne, niet verhoornde, slijmerige opperhuid. De schubben van de Nederlandse zoetwatervissen zijn onder te verdelen in twee groepen, te weten ronde schubben en kamschubben. De ronde schubben komen bij onze zoetwatervissen (o.a. brasem, blankvoorn en karper) het meeste voor. Het gedeelte dat wij kunnen zien en voelen, voelt glad aan. Bij kamschubben is het gedeelte dat we kunnen zien en voelen getand. Hierdoor voelt deze ruw aan. Dit type schub is kenmerkend voor de Baars-achtigen (o.a. Baars, Snoekbaars) in Nederland.
4 Om te bepalen om welke soort het gaat bepaal je het aantal schubben over de lengte van de zijlijn van de flank van een vis. Zo vind je bij de Brasem 51 tot 60 schubben op de zijlijn, terwijl dat er bij de Kolblei 44 tot 48 zijn. Voor de bepaling van de leeftijd van de vis tel je het aantal jaarringen (zomer- en winterringen) van een schub. De rangschikking en aantal schubben langs de zijlijn is een determinatiekenmerk. Opdracht 2B Bepaal het aantal schubben van de vis over de lengte van de flank van de vis. Onderzoek een schub met loupe of microscoop en bepaal de leeftijd van de vis. A. cycloïd schub B. placoïd schub C. ctenoïd schub 3. Onderzoek naar de binnenkant van de zoetwatervis - Knip met een schaar met stompe punt (deze naar binnen) zeer voorzichtig de buikwand open: begin vlak voor de anale opening en knip dan volgens de middellijn tot vlak achter de schoudergordel. Pas op dat de ingewanden niet beschadigd worden (snede 1 in figuur) De wijze van open prepareren van de lichaamsholte van de voorn. - Leg het dier nu op zijn rechterzijde en maak de snede 2 en 3, ook weer zonder de onderliggende organen te beschadigen. Knip vervolgens via 4 het venster geheel los (niet te ver dorsaal =rugzijde). - Breng vervolgens de sneden 5,6 en 7 aan: deze mogen niet tot in de buikholte reiken, doch slechts tot op de wervels en ribben! - Nu worden in de vierhoek B alle spieren van de eronder gelegen skeletdelen gesneden alsof de
5 vis gefileerd wordt. Op deze wijze komt de wervelkolom bloot te liggen met alle daaraan gehechte ribben. Deze worden nu voorzichtig stuk voor stuk doorgeknipt bij hun plaats van aanhechting aan de wervelkolom:niet te diep knippen want vlak eronder ligt de nier. Vervolgens worden de losgeknipte ribben voorzichtig verder los geprepareerd van de onderliggende organen (bovenaan beginnen). Nu zijn de volgende organen in de buikholte zichtbaar. a. de zwemblaas die uit twee afdelingen bestaat. b. het darmkanaal dat ventraal in een lus ligt in de vliezen waarin de darm hangt, is heel vaak vet opgeslagen. c. de geslachtsklier, hetzij mannelijk (testis -oppervlak glad- hom) hetzij vrouwelijk (ovariumoppervlak korrelig- kuit) ligt tussen het darmkanaal en de zwemblaas in. d. leverlobben, vooraan, om het darmkanaal heen. e. milt idem, donkerrood niet altijd gemakkelijk te onderscheiden. f. nier, dorsaal van de zwemblaas, een langgerekt orgaan dat helemaal vooraan opgezwollen is. - Maak voorzichtig de darm los uit zijn ophangvliezen en omgevend vet. - Haal de lus eruit zonder de darm te beschadigen en sla deze naar buiten uit. (hierbij blijft de darm voor en achter vastzitten) - Leg hierna ook voorzichtig de drie leverlobben uit elkaar, die aan de darm moeten blijven vastzitten. Zoek de groenige galblaas op en de donkerrode milt. - Til nu voorzichtig de linker geslachtsklier van voren af uit de buikholte en sla hem naar de rugzijde van het dier om. - Zoek nu het dunne verbindingsbuisje tussen slokdarm en zwemblaas. - Knip het verbindingsbuisje slokdarm-zwemblaas daarna door: bij druk op de zwemblaas ontwijken gasbelletjes. - Snij de maag open en bepaal het soort voedsel wat de vis heeft gegeten. Bron: Dorsaal=rugzijde Ventraal =buikzijde
6 Het ademhalingswater stroomt via de bek, de mondholte en de kieuwdarm tussen de kieuwen door en verlaat het lichaam via de kieuwspleet. Til het kieuwdeksel op en bekijk de ligging van de kieuwen. Hoeveel kieuwen tel je? Knip de kieuwboog vlak naast de aanhechting los van de andere kieuwbogen Leg de losgeknipte kieuwboog in een petrischaal met water. Beweeg de kieuwboog heen en weer door het water. Geef aan waarom de kieuwboog het best onder water bekeken kan worden. Bekijk de kieuwen en de kieuwboog met een loep. 4. Observatie (gedrag) opdracht en herkenning zoetwatervis Van de in Nederland levende 70 verschillende soorten zoetwatervissen zijn 42 inheems (komen hier van nature voor) en 28 vissoorten uitheems (exoten). Deze soorten zijn in het verleden uitgezet door de mens, via waterverbindingen, via balastwater of ontsnapt uit kwekerijen in de Nederlandse wateren terechtgekomen. Vissoorten zoals de karper en de snoekbaars komen hier weliswaar niet van nature voor, maar zijn wel al meer dan honderd jaar aanwezig in onze wateren. We noemen deze soorten niet meer uitheems, maar ingeburgerd. Bekijk de vissen in het aquarium en breng deze vissen op naam. Gebruik hierbij de determinatie (sleutel) online: Of visgidsen die in het lokaal liggen. Je kunt ook de vissengids app downloaden. Probeer antwoord te geven op onderstaande vragen: - Naam van de vis - Waar zoekt hij zijn voedsel en wat voor voedsel eet hij? (stand van de bek kan uitsluitsel geven)? - Welk habitat voorkeur heeft deze vis? - In welk type water komt de vis voor (ruisvoorn-water/snoek-water/brasemwater)? Leg alle gegevens die je hebt verzameld vast in een overzichtelijk document/verslag en neem deze op in je portfolio. Hoe zou je nu met al je kennis over vissen het onderwerp aan de orde brengen in het veld bij een wandeling?
7 Bijlage 1 De zintuigen van de vis Smaakzintuig Voor het keuren van voedsel. Vissen kunnen heel goed proeven. Dit doen ze met de smaakknoppen die in de huid van hun bek liggen. En ze kunnen proeven met hun bekdraden. Reukzintuig Vissen die in het donker voedsel moeten zoeken hebben goede reukzintuigen (meerval en aal). Gezichtszintuig Voor typische zichtjagers zoals de snoek en beekforel. Jagen in helder, stromend water op insecten. Ogen hebben een vergelijkbare bouw als de mens. Gehoorzintuig Deze bevind zich midden in de kop. Wordt gebruikt voor trillingen en drukverschillen waar te nemen. Bij sommige vissen bestaat een verschil tussen gehoororgaan en zwemblaas. Deze fungeert als een soort versterker of klankkast. Gehoorzintuig is ook het evenwichtsorgaan. zijlijnorgaan Dit orgaan is nodig om stromings- en drukverschillen waar te nemen en zich zo te oriënteren. Zijlijnorgaan is zichtbaar als een rij geperforeerde schubben van kop tot staart (midden van de flanken). Zintuigen van de zijlijnorgaan zijn neuromasten. Liggen in kanalen onder de schubben en bestaan uit groepen haarcellen. Bij drukverschil worden de haartjes in een bepaalde richting geduwd via zenuwcellen doorgegeven aan de hersenen. Dit is niet zo bij de mens. Wij hebben haartjes en voelen onze omgeving met druk en tastzintuigjes.
Vissoorten Aal Herkenning: Verspreiding: Voedsel: Lengte afgebeelde vis: Lengte tot circa: Snoek Herkenning: Verspreiding: Voedsel:
Vissoorten Aal Herkenning: Het lichaam is slangachtig van vorm. De borstvinnen bevinden zich direct achter de kop. Op het achterste deel van het lichaam is, zowel onder als boven, een vinzoom aanwezig
Nadere informatieDocentenhandleiding. Vissenschool Lespakket
Docentenhandleiding Vissenschool Lespakket (bezoek ook onze website: www.vissenschool.nl) Sportvisserij Nederland, Postbus 162, 3720 AD Bilthoven, tel: (030) 605 84 00, email: info@sportvisserijnederland.nl,
Nadere informatieAchtergrondinformatie en behandeling per opdracht van het Vissenschool werkboek zoetwatervissen Waar denk je aan bij vis?
Toelichting bij het Vissenschool werkboek zoetwatervissen Schubbert de gids Schubbert de goudkarper neemt de leerlingen als gids mee op een ontdekkingsreis door de wereld onder water. Schubbert geeft de
Nadere informatieLesvoorbereiding. Student leraar secundair onderwijs groep 1
Lesvoorbereiding Student leraar secundair onderwijs groep 1 Naam Eeckhout Andreas Cluster Bi-Fy-Aa-Ch Groep 2 OSO 2 Academiejaar 2005-2006 Campus Kattenberg Kattenberg 9, B-9000 Gent Tel. (09) 269 98 06
Nadere informatieVerloop en splitsen van zijlijn.
Zintuigen Voelen. Veel vissoorten hebben kleine gaatjes in sommige schubben op de flanken en de kop of poriën in de huid bij soorten zonder schubben. Dit wordt de zijlijn genoemd. Dit zintuig stelt vissen
Nadere informatieStel jezelf voor: schrijf je naam op een plek die goed te zien is. Afspraak: luister naar elkaar, als je wat wil zeggen steek dan je vinger op.
Stel jezelf voor: schrijf je naam op een plek die goed te zien is Afspraak: luister naar elkaar, als je wat wil zeggen steek dan je vinger op. Vraag aan de klas: wie heeft er al eens gevist? Laat enkele
Nadere informatieCursus leer vissen. met de vaste hengel
Cursus leer vissen met de vaste hengel Cursus deel 1 Sessie 1: Eerste kennismaking met het vissen De eerste sessie van de cursus Leer vissen met de vaste hengel bestaat uit het opdoen van de eerste ervaring
Nadere informatiehet zesde zintuig van de vissen
het zesde zintuig van de vissen Dr. J.J. Willemse Tekeningen van de schrijver INLEIDING Op school hebben wij altijd te horen gekregen, dat wij vijf zinnen" hebben, gezichts- gehoor, tast-, reuk- en smaakzin.
Nadere informatieLichaamsvorm: Net als bij de meeste vissen zijn koi breder vooraan dan achteraan.
De anatomie van koi Lichaamsvorm: Net als bij de meeste vissen zijn koi breder vooraan dan achteraan. Door deze gestroomlijnde lichaamsbouw hebben de koi weinig last van turbulentie als ze zwemmen. Als
Nadere informatieDiertjes vangen en bekijken
Hossebos wateropdracht 1 Diertjes vangen en bekijken Zoek een plekje aan de waterkant, waar je goed bij het water kunt. Leg alle materialen klaar. Vul het aquarium half met water en zet het op een plekje
Nadere informatiePraktische opdracht Biologie De Haai
Praktische opdracht Biologie De Haai Praktische-opdracht door een scholier 1440 woorden 22 maart 2005 5,6 59 keer beoordeeld Vak Biologie DE HAAI INHOUDSOPGAVE Inleiding Hfdst.1: Wat zijn haaien? Hfdst.2:
Nadere informatieOrdening. Klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs
Ordening Klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs Over de hele wereld verspreid leven zeer veel verschillende dieren die allemaal hun eigen kenmerken hebben. Als je in de dierentuin rondloopt kun je de
Nadere informatieOntdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad
Ontdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad Opdrachten voor de 3 de graad Wil je met je klas meer leren over vissen?
Nadere informatiePedagogische gids (voor leerkrachten)
Pedagogische fiche / Het water van de kanalen Pedagogische gids (voor leerkrachten) Doelstellingen van de les: Weten hoe een kanaal wordt bevoorraad met water en hoe dat water er circuleert. Introductie
Nadere informatieKNNV afdeling Delfland
voor een natuurlijke leefomgeving In opdracht en in overleg met RAVON Uitgevoerd door de studiegroep vissen KNNV afdeling Delfland Doel: input voor digitale visatlas van Nederland en speciaal Zuid-Holland
Nadere informatieSPREEKBEURT SLUIERSTAARTGOUDVIS
l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT SLUIERSTAARTGOUDVIS VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE SLUIERSTAARTGOUDVIS
Nadere informatieWWW.DEKRACHTBRON.BE GRATIS EBOOK ZELFMASSAGE VAN DE BUIK
WWW.DEKRACHTBRON.BE GRATIS EBOOK ZELFMASSAGE VAN DE BUIK OVERZICHT VOLLEDIG EBOOK BUIKMASSAGE THEORIE Waarom zelfmassage van de buik Voordelen van een buikmassage Wanneer buikmassage vermijden Voorbereiding
Nadere informatieAmfibieën. Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker. 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen.
Amfibieën Les 1 Kenmerken amfibieën en de kikker Inhoud 1. De leerkracht vertelt dat de les gaat over hoe je amfibieën kunt herkennen. Hulpmiddel Prezi les 1: http://prezi.com/hwpatwdyvqpv/?utm_campaign
Nadere informatieDe Dender ontspringt in... en mondt uit in de... in de stad... Deze stad dankt zijn naam hieraan.
De Dender ontspringt in... en mondt uit in de... in de stad... Deze stad dankt zijn naam hieraan. Dit werkblad en volgend werkblad worden in de klas gemaakt, voor dat ze op stap gaan en de Dender van dichtbij
Nadere informatieCreepy Griezelbeesten. Handleiding en leerdoelen - 3de graad
Creepy Griezelbeesten Handleiding en leerdoelen - 3de graad Partnerwerk Geef de leerlingen de opdracht om een griezelhuis in te richten. Hun taak is om te bepalen welke dieren er in het huis aanwezig zullen
Nadere informatieBeestige bundel van: 1
Beestige bundel van: 1 2 Ordening van organismen organisme = een levend wezen, iets wat leeft. Er zijn meer dan anderhalf miljoen soorten organismen. Om een overzicht te krijgen worden deze organismen
Nadere informatieBekdraden en rugvinnen in Gelderland Determinatie en visgemeenschappen
Bekdraden en rugvinnen in Gelderland Determinatie en visgemeenschappen Arnhem, 2 november 2017 Sanne Ploegaert & Arthur de Bruin Inhoud Workshop Determineren van vissen 2/xx Zoetwatervissen in Nederland
Nadere informatieZintuigen. voor klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs
Zintuigen voor klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs Mensen weten wat er om hen heen gebeurt, doordat ze kunnen zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Dat doen ze met behulp van zintuigen. Jij weet
Nadere informatieDe visstand in vaarten en kanalen
De visstand in vaarten en kanalen Jochem Hop Bijeenkomst Vissennetwerk 6 juni 2013, Bilthoven Inhoudsopgave Inleiding Materiaal en Methode Analyse Trends Inleiding KRW-watertypen M3, M10, M6 en M7 M3 gebufferde
Nadere informatieVoor vele mensen zijn haaien gemene en angstaanjagende dieren. Haaien zijn roofdieren, maar de meeste zijn voor de mens ongevaarlijk.
Hamerhaai Inleiding Voor vele mensen zijn haaien gemene en angstaanjagende dieren. Haaien zijn roofdieren, maar de meeste zijn voor de mens ongevaarlijk. Soorten Er bestaan ongeveer 375 soorten haaien.
Nadere informatieAfspraak: luister naar elkaar, als je wat wil zeggen steek dan je vinger op.
Op het bord: naam Vismeester Afspraak: luister naar elkaar, als je wat wil zeggen steek dan je vinger op. Voorstelronde: noem je naam, of je wel eens vist, wat je leuk vindt aan vissen. TIP 1: probeer
Nadere informatie8.6. Ecologie van zoetwatervissen
8.6. Ecologie van zoetwatervissen Een belangrijke basis voor het visstandbeheer is voldoende kennis van de zoetwatervissen en hun omgeving. Welke eisen stellen vissen aan hun leefomgeving en hoe bepaalt
Nadere informatieHandige Harry s. Handleiding en leerdoelen - 2de graad
Handige Harry s Handleiding en leerdoelen - 2de graad Van een aantal dieren kunnen aantonen dat ze aangepast zijn aan hun omgeving. De vaardigheden van dieren in verband brengen met hun levenswijze Voorbeelden
Nadere informatieZintuigen. klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs
Zintuigen klas 1 en 2 van het voortgezet onderwijs Mensen weten wat er om hen heen gebeurt doordat ze kunnen zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Dat doen ze met behulp van zintuigen. Jij weet dat je
Nadere informatieSnijpracticum Pijlinktvis
Snijpracticum Pijlinktvis Voedselvergaring, Vertering & Groei Deze practicumhandleiding is gemaakt door Henk-Jan Hoving, post-doc onderzoeker bij GEOMAR in Kiel (Duitsland) en Deniz Haydar, vakdidacticus
Nadere informatieNaam: Groep: Soorten 1. Er bestaan ongeveer 34 verschillende soorten dolfijnen. Kun jij er vier opzoeken en
WERKBLAD DOLFIJNEN Naam: Groep: Soorten 1. Er bestaan ongeveer 34 verschillende soorten dolfijnen. Kun jij er vier opzoeken en van elke dolfijn een kenmerk opschrijven? Om kenmerken van de dolfijn te vinden
Nadere informatieW O O R D E N B O E K V A N D E V L A A M S E D I A L E C T E N
W O O R D E N B O E K V A N D E V L A A M S E D I A L E C T E N UNIVERSITEIT GENT Vragenlijst 136 Vakgroep Nederlandse Taalkunde AUGUSTUS 2002 Blandijnberg 2 9000 Gent VOEDSEL 5: VISSEN Dialect van :..................................................(stad,
Nadere informatieWerkblad schedels groep 1
Werkblad schedels groep 1 De lengte van het dier is ongeveer 5 keer de lengte van de schedel Hoe lang is de schedel? Meet langs de zijkant Hoe breed is de oogkas? Schedel nr 1 Schedel nr 2 Schedel nr 3
Nadere informatiePracticum 1: Bacteriën en schimmels in de bodem.
Mens en milieu. Het leven in een bodem. Dit practicum bestaat uit 4 onderdelen: 1. Bacteriën en schimmels in de bodem. 2. Bodemdiertjes. Rol van deze beestjes in de kringloop van de stof. Dit moet verbonden
Nadere informatieLessuggesties creatieve lessen groep 1-2. Onderwaterwereld tekenen. Over de lessuggesties. Nodig: Voorbereiding: Uitvoering:
Lessuggesties creatieve lessen groep 1-2 Over de lessuggesties Bij het werken binnen het thema vissen in de zee is het leuk om van de klas een kleurrijke zee te maken. U organiseert uw creatieve lessen
Nadere informatieLeerlingboekje les 1 en 2. Schrijfopdracht 1 Welk dier is dit? Groep 6
Leerlingboekje les 1 en 2 Naam: Schrijfopdracht 1 Welk dier is dit? Groep 6 Leren schrijven met peer response Tekst: M. Hoogeveen, A. van Gelderen, A. Wijnbergh Illustraties: V. van Asperen SLO, 2018 1
Nadere informatieAquarium. Groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs
Aquarium Groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs Hallo, welkom in Ouwehands Dierenpark! In het aquarium leven heel veel verschillende vissen en ook een paar amfibieën, zoals kikkers. In deze Doe Mee staan
Nadere informatieWerkstuk Biologie Vissen uit de Noordzee
Werkstuk Biologie Vissen uit de Noordzee Werkstuk door een scholier 1335 woorden 5 juni 2005 6 116 keer beoordeeld Vak Biologie INHOUD HOOFDSTUK 1 INLEIDING HOOFDSTUK 2 PLATVISSEN HOOFDSTUK 3 RONDVISSEN
Nadere informatieWOORDENBOEK VAN DE VLAAMSE DIALECTEN =========================================
WOORDENBOEK VAN DE VLAAMSE DIALECTEN ========================================= UNIVERSITEIT GENT Vakgroep Nederlandse Taalkunde Blandijnberg 2 9000 Gent (tel: 091264.40.79 of 264.40.81) Vragenlijst 87
Nadere informatieThema 3 Voeding en je lichaam
Naut samenvatting groep 7 Mijn Malmberg Thema 3 Voeding en je lichaam Samenvatting Voeding en je lichaam Je lichaam heeft voedingsstoffen nodig. Die zitten in ons eten en drinken. Voedsel en vocht zijn
Nadere informatieVisje,visje, in de sloot. Waterdiertjes vangen en bekijken
Water 1 en 2 5 Visje,visje, in de sloot Waterdiertjes vangen en bekijken Doelen Begrippen Materialen Duur Inleiding (10 minuten) De leerlingen: ontdekken dat er in de sloot behalve eenden ook andere dieren
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
Skelet Hoofdstuk 1 Waarom een spreekbeurt over het skelet? Ik wil graag een spreekbeurt over het skelet houden omdat ik het een interessant onderwerp vind. Ik wil aan jullie laten zien dat het skelet niet
Nadere informatieHerkennen van HAAIEN & ROGGEN ILVO
Herkennen van HAAIEN & ROGGEN project HAROKIT ILVO Inhoudsopgave HAROkit-map Inleiding Legende Zoekkaart ID-fiches ROGGEN Stekelrog Blonde Rog Grootoogrog Kleinoogrog Gevlekte Rog Golfrog Sterrog Zandrog
Nadere informatiejaar 1 Vissen voorbeeldles uit het thema zomer 1
OB jaar 1 Vissen voorbeeldles uit het thema zomer 1 DaVinci, Enschede 2014 www.demethodedavinci.nl www.uitgeverijdavinci.nl Met medewerking van: Michael de Wit, Jessica Huls Vormgeving: Dieneke Scholten,
Nadere informatieKeuzeopdracht Biologie Guppy's
Keuzeopdracht Biologie Guppy's Keuzeopdracht door een scholier 1683 woorden 29 januari 2003 6,5 100 keer beoordeeld Vak Biologie 1. DETERMINEREN VAN EEN GUP De Guppy behoort tot de orde van de dieren omdat
Nadere informatieVoorbereiding post 2. Hap, ik heb je! Groep 7-8
Voorbereiding post 2 Hap, ik heb je! Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 2: Hap, ik heb je! voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel Werkvel Opruimen
Nadere informatiedieren in de dierentuin
dieren in de groep 4-5 Geachte leerkracht, Dit lespakket ondersteunt u bij het voorbereiden van uw schoolreisje naar Burgers Zoo. Daarnaast kan het ook prima worden ingezet als u een thema over en of exotische
Nadere informatieToets Anatomie Opleiding Sport en Bewegen. Behaalde punten Hulpmiddelen geen
Cijfer In te vullen voor docent In te vullen door leerling Beroepsprestatie B.P.1.3 S.B Naam leerling Toets Anatomie Opleiding Sport en Bewegen Klas SB3O1A+B Versie 1 Datum Tijdsduur 60 minuten Naam docent
Nadere informatieBegin en eindig de les klassikaal. Tijdens de kern van de les vouwen de leerlingen individueel hun dieren aan de hand van het werkblad.
Vissen vouwen Lesbeschrijving voor de leerkracht groep 3-4 Voorbereiding Vouw zelf elke vis en de andere zeedieren volgens de instructie op het werkblad. Zo weet u hoe de dieren gevouwen moeten worden
Nadere informatiePagina 1/7 De Karper (Cyprinus Carpio)
Pagina 1/7 De Karper (Cyprinus Carpio) Peter de Beer, vrijdag 18 september 2009-00:00:00 Helaas zijn de zomers in Nederland (meestal) te kort om de jonge karpertjes voldoende te laten groeien. Ze vallen
Nadere informatieEindrapport VISONDERZOEK TER PLAATSE VAN EN DIRECT ROND HET HATTEMS DEEL VAN BEDRIJVENTERREIN H2O
Eindrapport VISONDERZOEK TER PLAATSE VAN EN DIRECT ROND HET HATTEMS DEEL VAN BEDRIJVENTERREIN H2O Eindrapport VISONDERZOEK TER PLAATSE VAN EN DIRECT ROND HET HATTEMS DEEL VAN BEDRIJVENTERREIN H2O rapportnr.
Nadere informatieROVERS EN HUN PROOIEN
ROVERS EN HUN PROOIEN Handleiding en leerdoelen 2de graad Je vertelt de leerlingen dat ze binnenkort op uitstap gaan naar ZOO Planckendael. Hier zie je Esther. Esther werkt nog maar pas in de zoo van Planckendael.
Nadere informatieExamentrainer. Vragen vmbo-bk. Scan
THEMA 4 REGELING EXAMENTRAINER OEFENVRAGEN 3 VMBO-bk Examentrainer Vragen vmbo-bk Scan In een Engelse folder staat informatie over een bepaald apparaat. Hiermee kan het centrale zenuwstelsel onderzocht
Nadere informatieSteeknet & Hengelvangstregistratie
Steeknet & Hengelvangstregistratie Schepnetvissers & hengelaars gezamenlijk op pad? Jan Kranenbarg & Toine Aarts Opbouw presentatie 1. Hengelaars & schepnetters bekeken 2. Wat wordt er zoal gevangen? 3.
Nadere informatieWinde. Willie van Emmerik Jochem Koopmans
Winde Willie van Emmerik Jochem Koopmans Vis van het jaar 2006 Belangrijke vissoort Sportvisserij Waterbeheer Visstandbeheer Visserij Zeer gewilde vis voor de sportvisserij Vroeger ook voor de beroepsvisserij
Nadere informatieHandige Harry s. Handleiding en leerdoelen - 1ste graad
Handige Harry s Handleiding en leerdoelen - 1ste graad Van een aantal dieren kunnen aantonen dat ze aangepast zijn aan hun omgeving. De vaardigheden van dieren in verband brengen met hun levenswijze Voorbeelden
Nadere informatie1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden
BO 6 Tijdsinvestering: Bomen meten Tijdstip: lente, zomer of herfst 1.Inleiding De beheerder van een productiebos wil voordat de bomen gekapt worden Nodig: Materiaal hoogtemeter Meetlint werkbladen potloden
Nadere informatieEEN SPOEDCURSUS VISSEN MET DE VASTE STOK CHECK WWW.VISSENDOEJEZO.NL VOOR MEER VISTIPS!
EEN SPOEDCURSUS VISSEN MET DE VASTE STOK CHECK WWW.VISSENDOEJEZO.NL VOOR MEER VISTIPS! DIT HEB JE NODIG 2 1 9 4 5 11 8 6 16 12 13 14 15 17 3 4 7 10 De eerste hengel die vissers gebruiken is meestal een
Nadere informatieGEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3. Zintuigen
GEZONDHEIDSKUNDE-AFP LES 3 Zintuigen 1 INLEIDING Zintuigcellen Reuk-, smaak- en PH-sensoren Smaakzintuig Warmte- en koudesensoren Tast-, druk- en pijnsensoren Fotosensoren 2 ZINTUIGEN VORMEN DE VERBINDING
Nadere informatieNieuwsbrief 18 van RAVON Afdeling Utrecht Maart 2015
Nieuwsbrief 18 van RAVON Afdeling Utrecht Maart 2015 Contactpersoon RAVON Utrecht Wim de Wild wim.de.wild@ziggo.nl tel. 030-6963771 RAVON Utrecht verstuurt onregelmatig een nieuwsbrief naar de RAVON waarnemers
Nadere informatieHandige Harry s. Handleiding en leerdoelen - 3de graad
Handige Harry s Handleiding en leerdoelen - 3de graad Van een aantal dieren kunnen aantonen dat ze aangepast zijn aan hun omgeving. De vaardigheden van dieren in verband brengen met hun levenswijze Voorbeelden
Nadere informatieLESPAKKET ORDENING EN EVOLUTIE
LESPAKKET ORDENING VMBO EN EVOLUTIE Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK KENMERKEN Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie
Nadere informatieDE CALIFORNISCHE ZEELEEUW
DE CALIFORNISCHE ZEELEEUW Zwemmende acrobaat De Californische zeeleeuw is één van de meest elegante waterdieren die er bestaat. Met snelheden van wel 40 kilometer per uur schiet hij als een pijl door het
Nadere informatieVerwerkingsles biodiversiteit onderbouw
Verwerkingsles biodiversiteit onderbouw Doelen: Kinderen weten dat sommige dieren, zoals kikkers en vlinders, gedaanteverwisselingen doormaken tijdens hun leven Kinderen ontdekken dat rupsen en vlinders
Nadere informatieOntwerp je eigen superbijzondere dier
Ontwerp je eigen superbijzondere dier Activiteit in de klas Doelgroep: basisonderwijs groep 1 t/m 4 Duur: ongeveer 1 uur Doelen: - Leerlingen zien hoe divers de natuur is; - Leerlingen denken na over vorm
Nadere informatieinhoud 1. Dolfijnen 2. De bouw van een dolfijn 3. De zintuigen 4. De school 5. Voedsel 6. Sprongen en spel 8. Gevaar! 9.
Dolfijnen inhoud 1. Dolfijnen 3 2. De bouw van een dolfijn 4 3. De zintuigen 6 4. De school 7 5. Voedsel 8 6. Sprongen en spel 9 8. Gevaar! 10 9. Soorten dolfijnen 11 10. Filmpje 15 Pluskaarten 16 Bronnen
Nadere informatieWie eet wie en wie eet wat?
Leerkracht Wie eet wie en wie eet wat? Maak een voedselweb Inhoud in het kort In deze les krijgen de leerlingen een beeld van de relaties tussen dieren en planten. Leerlingen maken een voedselweb van één
Nadere informatieLESBESCHRIJVING GROEP 1-2
LESBESCHRIJVING GROEP 1-2 DOELEN: Leerlingen weten welke walvissen er in de Noordzee leven. Leerlingen weten welk voedsel de walvissen eten. Leerlingen weten op welke manier de walvissen met elkaar communiceren.
Nadere informatieExcursie IJsselmeer visserij. Groep 5 t/m 8. Door Mar en Klif
Excursie IJsselmeer visserij Groep 5 t/m 8 Door Mar en Klif Inhoudsopgave Algemene informatie p. 3 Achtergrond informatie p. 5 Lessuggesties p. 7 Werkbladen p. 10 Colofon Het project Educatief IJsselmeervissen
Nadere informatieKijk je mee? Oerwoud. 2006, Parasol N.V. België
Kijk je mee? Oerwoud 2006, Parasol N.V. België Pag. 2 Inhoudsopgave In het oerwoud 3 De luiaard 4 De toekan 5 De jaguar 6 De leguaan 7 De tapir 8 De papegaai 9 De aap 10 De adder 11 Lianen 12 Woordenlijst
Nadere informatie5,9. Werkstuk door een scholier 1643 woorden 13 oktober keer beoordeeld. Inleiding
Werkstuk door een scholier 1643 woorden 13 oktober 2005 5,9 357 keer beoordeeld Vak Biologie Inleiding Ik heb dit onderwerp gekozen omdat ik graag wat meer zou willen weten over de witte haai. Vooral omdat
Nadere informatieEddy Lammens, RWS WVL
RWS Water, Verkeer en Leefomgeving Uitzetten en onttrekken van vis Waar komen we vandaan, waar gaan we naar toe? Eddy Lammens, RWS WVL 1 9-5-201212-4-20128-912-4-20128-9 November 2011 Waarom is dit thema
Nadere informatieExoten in zoetwater: vissen
Indicator 7 juli 2009 U bekijkt op dit moment een archiefversie van deze indicator. De actuele indicatorversie met recentere gegevens kunt u via deze link [1] bekijken. Het aantal soorten vissen dat zich
Nadere informatieGaswisseling. Samenvatting voor de toets
Gaswisseling Samenvatting voor de toets Inhoudsopgave Gaswisseling bij verschillende diergroepen Ademhalingsstelsel Route van ingeademde lucht Longblaasjes en haarvaten Huig en strotklepje Ribademhaling
Nadere informatieSamenvatting project natuur zintuigen
Samenvatting project natuur zintuigen Let op: De plaatjes hoef je niet te leren! Samenvatting van de huid Hoe voel je? In je huid zitten drukreceptoren die gestimuleerd worden door jouw vinger. Ze sturen
Nadere informatieWerkblad slootdiertjes
Werkblad slootdiertjes Hoe groot is het dier? Hoeveel poten heeft het dier? Hoe ziet de achterkant van het dier eruit? Zit er bij de kop rode franje? Heeft het dier een schelp? Hoe heet het dier? 0, 4,
Nadere informatiejaar 1 Dieren en hun vacht voorbeeldles uit het thema wie ben ik?
MB jaar 1 Dieren en hun vacht voorbeeldles uit het thema wie ben ik? DaVinci, Enschede 2014 www.demethodedavinci.nl www.uitgeverijdavinci.nl Met medewerking van: Michael de Wit, Jessica Huls Vormgeving:
Nadere informatieVoorbereiding post 2. Hap, ik heb je! Groep 4-5-6
Voorbereiding post 2 Hap, ik heb je! Groep 4-5-6 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 2: Hap, ik heb je! voor groep 4, 5 en 6. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel Werkvel
Nadere informatieHet vak biologie kennis MN001 Een biologische tekening maken praktijk MN005 Werken met een loep praktijk MN008
Biologie Over Bloqs Wie is Bloqs? Bloqs is een educatieve uitgeverij die innovatieve producten en diensten aanbiedt. Bloqs staat voor bouwen aan leren. Onze visie is dat u als docent of school zelf het
Nadere informatieEndothermie komt alleen bij grote vissoorten voor. verhouding, ongunstig is om endotherm te zijn.
De lauwbloedige koningsvis Sommige vissen zijn lauwbloedig : ze produceren relatief veel warmte in hun lichaam, waardoor ze warmer zijn dan het koude water waarin ze leven. Welke aanpassingen hebben dergelijke
Nadere informatieOrdening. Voor groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs. D M O B - B & E - j u l i - 2 0 1 2
Ordening Voor groep 6, 7 en 8 van het basisonderwijs D M O B - B & E - j u l i - 2 0 1 2 1 In de dierentuin leven heel veel dieren. Sommige lijken op elkaar, andere juist helemaal niet. Door te kijken
Nadere informatieLesbrief Bij, wesp, hommel of zweefvlieg? 1
Bij, wesp, hommel of zweefvlieg? 1 Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 45 minuten Groepjes of zelfstandig Wereldoriëntatie Doel van de opdracht: Het leren herkennen van een bij,
Nadere informatie1. Zintuigen bij dieren
1. Zintuigen bij dieren Afb. 1 De zijlijn. 1 bij een vis 2 bij een kikker zijlijn zijlijn Sommige dieren hebben zintuigen die bij mensen niet voorkomen. Zulke zintuigen stellen hen in staat om te reageren
Nadere informatieVoorbereiding post 5. Bochten in beken Groep 4-5-6
Voorbereiding post 5 Bochten in beken Groep 4-5-6 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 5: Bochten in beken, voor groep 4, 5 en 6. Inhoud: Algemeen Verhaal Spel Werkbladen
Nadere informatieSPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO
SPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE VUURSTAARTLABEO
Nadere informatiewatervlooien onder de microscoop watervlooien Watervlooien zijn kleine zoetwaterkreetjes die voorkomen in sloten, plassen en vijvers.
Havo/Vwo 60 minuten watervlooien Watervlooien zijn kleine zoetwaterkreetjes die voorkomen in sloten, plassen en vijvers. leefomgeving van de watervlo watervlooien op ware grote Zoek op Internet naar informatie
Nadere informatieAugmented Reality in de biologieles
Augmented Anatomy Educatief Programma Augmented Reality in de biologieles Augmented Reality betekent letterlijk toegevoegde realiteit. Iets wat er in werkelijkheid niet is, wordt op het beeldscherm toegevoegd
Nadere informatieWaterboekje 2016-2018
Waterboekje 2016-2018 In deze viswateren, behorend bij de VISpas van Onder Ons mag gevist worden met twee hengels en alle wettelijke toegestane aassoorten, tenzij anders aangegeven bij de wateren. Dit
Nadere informatieAantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *
Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?
Nadere informatieInhoudsopgave. Oriëntatie Herkennen van diersoorten en rassen Voeren van dieren Huisvesten van dieren...
Inhoudsopgave Oriëntatie... 7 1. Herkennen van diersoorten en rassen...8 1.1 Ordenen van dieren...8 1.2 Diersoorten en rassen...10 1.3 Keuze diersoorten met behulp van raskenmerken...13 1.4 Het fokken
Nadere informatieLesbrief Bij, wesp, hommel of zweefvlieg
Lesbrief Bij, wesp, hommel of zweefvlieg Doelgroep: Groep 4 t/m 8 Leerstofgebied: Natuur en techniek Werkvorm: Klassikaal en deels alleen Duur: ± 45 minuten Doel van de opdracht: Leerlingen leren over
Nadere informatie- Prikkels worden opgevangen - Prikkels worden omgezet in impulsen (elektrische stroomstootjes)
Samenvatting Thema 7: Zintuiglijke waarneming Basisstof 1 Prikkel: invloed van buitenaf (milieu) op een organisme Adequate prikkel: de prikkel die geschikt is voor een bepaald zintuig: - Lichtprikkels
Nadere informatieDolfijnen behoren tot de walvisachtigen. Er bestaan 2 soorten walvissen:
Dolfijn Familie Dolfijnen behoren tot de walvisachtigen. Er bestaan 2 soorten walvissen: Baleinwalvissen: deze walvissen worden zo genoemd omdat ze in hun bek geen tanden hebben. Maar een soort lange draden,
Nadere informatieBijlage XXXIV. Lijst van de milieu-inbreuken, ter uitvoering van artikel , 1, f), en , derde lid, van het decreet
Bijlage 16 bij het besluit van de Vlaamse Regering van. tot wijziging van diverse bepalingen van het besluit van de Vlaamse Regering van 12 december 2008 tot uitvoering van titel XVI van het decreet van
Nadere informatieEen vis met vleugels. Dit is een uitgave van: Strandweg 13 (boulevard) 2586 JK Den Haag 070-3542100. www.sealife.nl
Een vis met vleugels Dit is een uitgave van: Strandweg 13 (boulevard) 2586 JK Den Haag 070-3542100 www.sealife.nl 1 Roggen zijn rare snuiters Stel je eens voor. Je ligt met je neus en mond in het zand
Nadere informatieCreepy Griezelbeesten. Handleiding en leerdoelen - 2de graad
Creepy Griezelbeesten Handleiding en leerdoelen - 2de graad Partnerwerk Geef de leerlingen de volgende opdracht. De leerlingen proberen de onderlijnde woorden op hun werkblad in te vullen als invuloefening.
Nadere informatieOpmerking voor de docent. Dieren determineren. Werkwijze
Opmerking voor de docent. Verspreid door het lokaal ongeveer 30 dieren met een nummer en de naam van de soort. Gebruik preparaten, opgezette dieren eventueel platen. Vermeld eventueel bij het dier enkele
Nadere informatieDE DAPPERE REIZIGER WERKBLAD DE STEKELBAARS: 1. DE STEKELBAARS IN BEELD 2. DAPPERE REIZIGER. De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland.
WERKBLAD DE STEKELBAARS: DE DAPPERE REIZIGER Naam 1. DE STEKELBAARS IN BEELD Groep 2. DAPPERE REIZIGER De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland. Bekijk het clipje De dappere reiziger. Bekijk
Nadere informatieOverleving ondermaatse zeebaars
Overleving ondermaatse zeebaars Catch & Release lijngevangen zeebaars 21 December 2016, Pieke Molenaar Europese Unie, Europees Fonds voor Maritieme Zaken en Visserij Presentatie ter beantwoording van een
Nadere informatiebasisstof 1 gaswisseling bij dieren om te onthouden
1 gaswisseling bij dieren Ademhaling: opnemen van zuurstof en afgeven van koolstofdioxide. Een ander woord voor ademhaling is gaswisseling. Zuurstof is nodig voor de verbranding. Koolstofdioxide komt bij
Nadere informatie