Drugs en medicijnen in het verkeer

Transcriptie

1 Drugs en medicijnen in het verkeer Literatuurstudie RA Karin Van Vlierden, Pascal Lammar Onderzoekslijn Gedrag DIEPENBEEK, STEUNPUNT VERKEERSVEILIGHEID.

2 Documentbeschrijving Rapportnummer: Titel: RA Drugs en medicijnen in het verkeer Ondertitel: Literatuurstudie Auteur(s): Promotor: Onderzoekslijn: Karin Van Vlierden, Pascal Lammar Rob Cuyvers, Luc Hens Gedrag Partners: Provinciale Hogeschool Limburg, Vrije Universiteit Brussel Aantal pagina s: 132 Projectnummer Steunpunt: Projectinhoud: Aan de hand van nationale en internationale literatuur wordt een beeld geschetst van de effecten van drugs en medicijnen op de rijvaardigheid, het voorkomen van deze middelen in het verkeer, risicogroepen en achterliggende factoren, opsporingstechnieken en maatregelen voor preventie en handhaving. Uitgave: Steunpunt Verkeersveiligheid, december 2006 Steunpunt Verkeersveiligheid Agoralaan Gebouw D B 3590 Diepenbeek T F E info@steunpuntverkeersveiligheid.be I

3 Samenvatting Drugs en medicijnen in het verkeer Bij bestuurders zijn cannabis en opiaten het meest voorkomend van de illegale drugs, terwijl benzodiazepines de meest voorkomende geneesmiddelen zijn. Bestuurders combineren geregeld drugs en geneesmiddelen onderling en met alcohol. Cannabis, benzodiazepines en alcohol komen het meest voor in combinatie. Op basis van de huidige kennis kan gesteld worden dat cannabisgebruik een risico betekent voor de verkeersveiligheid, op zijn minst tijdens de eerste uren na gebruik. Cocaïne, heroïne en hallucinogenen hebben een duidelijke invloed op de rijvaardigheid. Niet alle studies blijken significant verhoogde risico s te vinden bij gebruik van amfetamines en ecstasy. Dit zou deels kunnen samenhangen met het gebruik van lagere dosissen in experimentele studies. De voorgeschreven medicijnen die het meest geassocieerd worden met beïnvloeding van de rijvaardigheid en verkeersongevallen blijken benzodiazepines (vooral deze met lange werkingsduur), cyclische antidepressiva en opioide analgetica te zijn. Het gebruik van slaap- en kalmeermiddelen blijkt een duidelijk risico in te houden voor de rijvaardigheid en ongevalbetrokkenheid. De meeste beta-blokkers en centrale stimulantia houden geen of weinig risico s in voor de rijvaardigheid. Er is een belangrijk gebrek aan informatie betreffende de effecten van neuroleptica op het rijgedrag. Toch kan aangenomen worden dat ze op basis van hun effecten de rijvaardigheid beïnvloeden. Vooral de eerste en tweede generatie antihistaminica kunnen de rijvaardigheid significant beïnvloeden. De verschillende onderzoeken naar de effecten van analgetica en antitussiva op de rijvaardigheid en ongevalbetrokkenheid zijn niet eenduidig. Bepaalde effecten zijn te verwachten, maar toediening van stabiele dosissen zou weinig effecten op de rijvaardigheid veroorzaken. Problemen bij het rijden zijn voornamelijk te verwachten bij het starten van een behandeling, bij het wijzigen van de dosis en bij combinatie met andere substanties. Antidepressiva kunnen de rijvaardigheid negatief beïnvloeden, zeker bij het starten van de behandeling, en vormen een risico om in een ongeval betrokken te raken. Dit potentieel is het grootst bij de sedatieve antidepressiva. Enkel onder stricte voorwaarden zouden epilepsie- en diabetes-patiënten een voertuig mogen besturen, gezien de belangrijke risico s voor de rijvaardigheid. Combinatie van drugs/medicijnen en alcohol is absoluut te vermijden, evenals combinaties van drugs en medicijnen onderling, aangezien deze steeds aanleiding geven tot verhoogde risico s op letsel in verkeersongevallen en tot verhoogde schuld aan het ongeval. De risico s blijken toe te nemen naarmate meer substanties gecombineerd ingenomen worden. Wegens het hoge risico en de hoge prevalentie verdienen benzodiazepines en cannabis in combinatie met alcohol beleidsmatig bijzondere aandacht. Risicogroepen en motieven Rijden onder invloed van drugs wordt het meest vastgesteld bij jonge mannen, zware druggebruikers, bezoekers van dansgelegenheden en fuiven, cannabisgebruikers in vergelijking met gebruikers van andere drugs, vrachtwagen- en busbestuurders. Rijden na het gebruik van medicijnen concentreert zich bij oudere mannen en vrouwen. Ook laag opgeleiden combineren vaak middelengebruik en rijden. Bestuurders die geloven dat drugs of medicijnen hun rijvaardigheid niet negatief beïnvloeden of die het naleven van de wetgeving terzake niet belangrijk vinden, zijn meer geneigd te rijden na gebruik van deze middelen. De gepercipieerde pakkans voor het rijden onder invloed van drugs en medicijnen speelt een heel belangrijke rol in het stellen van dit gedrag. Voor sommige bestuurders zijn drug- of medicijngebruik een inherent deel van hun leven, waardoor de combinatie met het besturen van een voertuig onvermijdelijk wordt. Ook voor degenen die drugs in de wagen gebruiken, is het Steunpunt Verkeersveiligheid 3 RA

4 daaropvolgend rijden een logisch gevolg. Sociale factoren kunnen bijdragen aan het rijden onder invloed, in de vorm van goedkeuring van zowel druggebruik als rijden onder invloed ervan door de sociale groep waartoe een bestuurder behoort. Rijden onder invloed van drugs of medicijnen kan ook een uiting zijn van de persoonlijkheid van een bestuurder. Indien hij hoog scoort op de persoonlijkheidstrek sensatie zoeken, gaat hij op zoek naar allerhande uitdagingen. Rijden onder invloed kan er daar één van zijn. Preventie van rijden onder invloed van drugs en medicijnen Bovenstaande risicogroepen en motieven geven aanduidingen van mogelijke preventieve maatregelen en strategieën. Zowel educatie, handhaving als technische hulpmiddelen zijn hierbij aan de orde. In de literatuur blijkt bijzonder veel nadruk te liggen op de verhoging van de pakkans voor rijden onder invloed van drugs en medicijnen door middel van aselecte controles langs de weg. Om zulke controles te kunnen uitvoeren, zijn specifieke wettelijke bepalingen noodzakelijk. Internationaal wordt de wetgeving met betrekking tot rijden onder invloed van drugs en medicijnen vanuit verschillende invalshoeken benaderd. De ene vertrekt vanuit het beoordelen van het gedrag van een bestuurder, de andere baseert zich op het opsporen van verboden middelen in lichaamsvloeistoffen. We kaderen de wetgeving in België in die benaderingen en bespreken bovendien de middelen die politiediensten ter beschikking hebben om naleving van de wettelijke bepalingen te controleren. Opdat wetgeving met betrekking tot drugs en medicijnen in het verkeer een gedragsverandering teweeg brengt bij bestuurders, moet er draagvlak voor bestaan bij een groot deel van hen. Ook voor controles in het kader van die wetgeving is het draagvlak zowel bij de bestuurders die eraan onderworpen worden als bij de politie die ze moet uitvoeren best zo groot mogelijk. Het draagvlak voor wetgeving en handhaving kan vergroot worden door educatie en door het ter beschikking stellen van eenvoudige, goed geaccepteerde en accurate controlemiddelen. Steunpunt Verkeersveiligheid 4 RA

5 English summary Drugs and medicines in traffic Among drivers, cannabis and opiates are the most common illicit drugs, while benzodiazepines are the most common medicinal drugs. Drivers regularly combine illicit and medicinal drugs, and drugs with alcohol. Cannabis, benzodiazepines and alcohol are found in combination most often. Based on current knowledge, cannabis use is considered to be dangerous for traffic safety, at least during the first hours after use. Cocaine, heroin and hallucinogens are incompatible with safe driving. Not all studies find increased risks among drivers using amphetamines and ecstasy. This could be partly explained by the use of lower doses in experimental studies. The prescription medicines most associated with their influence on driving performance and traffic accidents are benzodiazepines (especially those with long halflife), cyclic antidepressants and opioid analgesics. Hypnotics, sedatives and anxiolytics (including benzodiazepines) impair driving performance and are associated with increased accident risk. Most beta-blockers and central stimulants have no or only a limited detrimental effect on driving performance. There is a serious lack of information concerning the effects of neuroleptics on driving performance, but based on the general effects of neuroleptics, it can be assumed that there is an effect on driving performance. Especially the first and second generation antihistamines have a significant detrimental effect on driving performance. Concerning the effects of analgesics and antitussives on driving performance and accident risk, the results of the different studies are inconsistent. Effects may be expected, but administration of stable doses would cause few effects on driving performance. Problems during driving are mainly to be expected at onset of the treatment, when changing the dose and when other substances are co-ingested. Antidepressants have the ability to influence driving performance negatively, especially at onset of the treatment, and are associated with higher accident risk. This potential is highest among sedative antidepressants. Epilepsy and diabetes patients should be allowed to drive only under strict conditions, taking into account the important detrimental effects on driving performance. Combination of drugs with alcohol should be avoided, as well as combinations of illicit and medicinal drugs, as they are associated with increased traffic accident risks and with increased responsibility in responsibility analysis studies. Moreover, the risks seem to increase with polydrug use. Benzodiazepines and cannabis in combination with alcohol deserve special attention at policy level, due to their high risk and prevalence. High-risk groups and motives Drivers under the influence of illegal drugs are mostly young men, heavy drug users, dance hall and night club visitors, cannabis users in comparison with users of other drugs, truck and coach drivers. Drivers after use of medicines are mostly older men and women. People with a low educational level frequently drive under the influence of drugs. Drivers who belief that illegal drugs and medicines do not impair driving or who are not concerned with observing the law, are more inclined to drive under the influence. The perceived chance of being caught driving under the influence plays an important role in this behaviour. For some drivers, drugs and medicines are an inherent part of their life, which makes the combination of using and driving inevitable. Driving is also logical for people who use drugs in the car. Social factors like peer approval of drug use and driving under the influence, contribute to this behaviour. Driving under the influence of drugs or medicines can also be an expression of the personality of the driver. Scoring high on the personality trait sensation seeking involves looking for all sorts of challenges. Driving under the influence of drugs can be such a challenge. Steunpunt Verkeersveiligheid 5 RA

6 Prevention of driving under the influence of drugs and medicines The above-mentioned high-risk groups and motives bring along possible preventative measures and strategies. Education, enforcement and engineering are parts of this. In the literature, increasing the chance of being caught driving under the influence of drugs through random roadside testing is highlighted. In order to perform such testing, specific legal provisions are necessary. Internationally, legislation with regard to driving under the influence of drugs is approached differently. In some countries, legal action is based on the behavioural assessment of drivers. Other countries focus on the detection of drugs in bodily fluids. We fit Belgian legislation in with these approaches and deal with the means police forces have at their disposal to enforce legal provisions. For legislation about drugs in traffic to be able to cause behavioural change, it must be supported by the majority of drivers. This is also the case for the roadside checks, which need just as well support from the police who s performing them. Support for legislation and enforcement can be enlarged through education and through the use of easy, well accepted and accurate testing devices. Steunpunt Verkeersveiligheid 6 RA

7 Inhoudsopgave 1. INLEIDING DOELSTELLINGEN EN TAAKVERDELING Algemene doelstellingen Concrete vragen en taakverdeling DRUGS EN MEDICIJNEN DIE DE RIJVAARDIGHEID EN/OF HET RIJGEDRAG KUNNEN BEÏNVLOEDEN Drugs Cannabis Cocaïne Heroïne Amfetamines en designer drugs (ecstasy) Andere synthetische drugs/hallucinogenen Medicijnen Slaap- en kalmeermiddelen (hypnotica, sedativa en anxiolytica) Middelen ter behandeling van hoge bloeddruk (beta-blokkers) Middelen ter behandeling van psychische problemen (neuroleptica) Middelen ter behandeling van allergie/reisziekte (antihistaminica) (H1-receptor antagonisten) Narcotische/opioïde analgetica (pijnstillers) en hoestmiddelen (antitussiva) Antidepressiva Middelen ter behandeling van vermoeidheid (centrale stimulantia) Anti-epileptica Antidiabetische medicijnen PREVALENTIE Drug- en medicijngebruik bij de bevolking Prevalentie van het rijden onder invloed van drugs of medicijnen België Internationaal Prevalentie van de combinatie drugs/medicijnen en alcohol EFFECTEN VAN DRUGS EN MEDICIJNEN OP DE RIJVAARDIGHEID EN HET RISICO OP ONGEVALLEN Inleiding Drugs Cannabis Steunpunt Verkeersveiligheid 7 RA

8 5.2.2 Cocaïne Heroïne Amfetamines en designer drugs (ecstasy) Andere synthetische drugs/hallucinogenen Medicijnen Slaap- en kalmeermiddelen (hypnotica, sedativa en anxiolytica) Middelen ter behandeling van hoge bloeddruk (beta-blokkers) Middelen ter behandeling van psychische problemen (neuroleptica) Middelen ter behandeling van allergie/reisziekte (antihistaminica) Narcotische/opioïde analgetica (pijnstillers) en hoestmiddelen (antitussiva) Antidepressiva Middelen ter behandeling van vermoeidheid (centrale stimulantia) Anti-epileptica Antidiabetische medicijnen Gecombineerd gebruik medicijnen/drugs en alcohol Drugs/medicijnen alcohol Medicijnen alcohol Drugs medicijnen Specifieke combinaties BESLUITEN OP BASIS VAN PREVALENTIE VAN DRUGS EN MEDICIJNEN EN HUN INVLOED OP DE RIJVAARDIGHEID Samenvatting van de voorgaande hoofdstukken Drugs en medicijnen die beleidsmatig verhoogde aandacht verdienen FACTOREN DIE TEN GRONDSLAG LIGGEN AAN HET RIJDEN ONDER INVLOED VAN DRUGS EN MEDICIJNEN EN RISICOGROEPEN VOOR DIT GEDRAG Inleiding Kenmerken van bestuurders die rijden onder invloed van drugs en medicijnen Leeftijd Geslacht Middelengebruik Opleidingsniveau en beroep Conclusie Motieven voor het rijden onder invloed van drugs en medicijnen Persoonlijkheidskenmerken Steunpunt Verkeersveiligheid 8 RA

9 7.3.2 Perceptie van en attitude tegenover verminderde rijvaardigheid en ongevallenrisico Attitude tegenover het overtreden van de wet Gepercipieerde pakkans Situationele variabelen Gebrek aan informatie over gevaren van rijden onder invloed van drugs en medicijnen Sociale factoren Druggebruik in de wagen Conclusie Implicaties voor preventie Inleiding Educatie Handhaving Techniek Opmerking OPSPOREN VAN DRUG- EN MEDICIJNGEBRUIK BIJ WEGCONTROLES Inleiding Wettelijke bepalingen betreffende strafbaarheid van drug- en medicijngebruik in het verkeer Inleiding Gedragsbenadering van rijden onder invloed van drugs en medicijnen Nultolerantie voor drugs en medicijnen in het verkeer Wettelijke limieten voor drugs en medicijnen in het verkeer Testen voor detectie van bestuurders onder invloed Inleiding Evaluatie van testmethoden Performantietesten in de gedragsmatige benadering Opsporen van drugs in lichaamsvloeistoffen Controleprocedure in België Draagvlak voor drug- en medicijncontroles in het verkeer Inleiding Draagvlak bij bestuurders Draagvlak bij de politie AANBEVELINGEN Aanbevelingen met betrekking tot onderzoek Aanbevelingen met betrekking tot beleid en wetgeving Aanbevelingen met betrekking tot educatie AFKORTINGEN Steunpunt Verkeersveiligheid 9 RA

10 11. LITERATUURLIJST BIJLAGE Steunpunt Verkeersveiligheid 10 RA

11 Tabellen Tabel 2: Gebruik in de bevolking van een aantal groepen medicijnen in België en Vlaanderen in de afgelopen 24u (gegevens Gezondheidsenquête 2004) Tabel 3: Druggebruik bij verkeersslachtoffers gedurende de 3 maanden voor het ongeval (BTTS Research Group, 1997). (*) inclusief alle van amfetamine afgeleide designerdrugs zoals MDA, MDEA,... (**) met exclusie van methadongebruik in het kader van een substitutietherapie Tabel 4: toxicologische resultaten bij BTTS geïncludeerde patiënten (BTTS Research Group, 1997) Tabel 5: Toestand van chauffeurs betrokken in een verkeersongeval, NIS Tabel 6: Prevalentie van drugs, medicijnen en alcohol bij verschillende groepen bestuurders (mediaan uit 69 epidemiologische studies)(maes et al., 1999).28 Tabel 7: Prevalentie van drugs alleen of in combinatie in drie studies (Assum et al., 2005) Tabel 8: Prevalentie drugs/medicijnen bij bestuurders, gewond of gedood, in een verkeersongeval (Maes et al., 1999; BTTS Research Group, 1997) Tabel 9: Prevalentie van drugs/medicijnen in een aantal buitenlandse studies bij in een verkeersongeval gewonde of omgekomen bestuurders. *: omgekomen bestuurders; **: gewonde bestuurders; ***: stimulantia(o.m. amfetamines en cocaïne) Tabel 10: Prevalentie drugs/medicijnen bij bestuurders, die verdacht worden van het rijden onder invloed (Maes et al., 1999; Braun & Christ, 2002) Tabel 11: Prevalentie van de verschillende drugs/medicijnen, alleen en gecombineerd, bij de populatie algemene bestuurders in Nederland (Assum et al., 2005) Tabel 12: Overzicht van risico s op letsel in verkeersongevallen en schuld aan ongeval (odds ratio s en relatieve risico s) in verschillende studies Tabel 13: Overzicht van studies met farmaco-epidemiologische data (vet= significant)(maes et al., 1999) Tabel 14: Overzicht van belangrijkste effecten op de rijvaardigheid voor drugs/medicijnen (Braun & Christ, 2002) Tabel 15: combinatie-effecten van verschillende types drugs/medicijnen; = additieve sedatieve werking, = over-additieve sedatieve werking, = additief opwekkend, = verschillende combinatie-effecten, lege vakken= moeilijk te voorspellen effecten; OPI= opiaten, COC= cocaïne, CAN= cannabis, AMF= amfetamines, BZD= benzodiazepines, BARB= barbituraten (Braun & Christ, 2002) Tabel 16: risicoclassificatie van drugs/medicijnen op basis van internationale data over prevalentie en beïnvloeding van de rijvaardigheid; positief, negatief Steunpunt Verkeersveiligheid 11 RA

12 1. I N L E I D I N G Dit rapport maakt deel uit van Onderzoekslijn 4: Gedrag van het Steunpunt Verkeersveiligheid. Het toenemende gebruik van drugs en medicijnen tijdens het rijden wereldwijd verklaart het belang om aan dit onderwerp aandacht te besteden (ETSC, 1999; Walsh et al., 2000; Assum et al., 2005). Dit blijkt ook uit de Europese initiatieven en projecten terzake, waaronder SAVE (System for effective Assessment of the driver state and Vehicle control in Emergency situations), CERTIFIED (Conception and Evaluation of Roadside Testing Instruments to Formalise Impairment Evidence in Drivers), ROSITA (Roadside Testing Assessment), IMMORTAL (Impaired Motorists, Methods of Roadside Testing and Assessment for Licensing). Een grootschalig Europees project dat recent van start is gegaan, is het project DRUID (Driving under the Influence of Drugs, Alcohol and Medicines). Het aantal weekendongevallen waarbij jongeren zwaar gewond raken of overlijden, blijft ook hoog. We kunnen hierbij vermoeden dat overmatig alcoholgebruik en ook druggebruik een niet onbelangrijke rol spelen. Er bestaat geen twijfel over het feit dat medicijnen en drugs de rijvaardigheid negatief kunnen beïnvloeden. Zowel in beleidsmiddens als in medische en verkeersveiligheidsmiddens heeft men de indruk dat alcohol, medicijnen en illegale drugs een rol spelen bij verkeersongevallen en een weerslag hebben op de aard en de ernst van de verwondingen die eruit voortvloeien (BTTS Research Group, 1997; Chaudoir, 1997). De moeilijkheid om de juiste invloed van drugs en medicijnen op de rijvaardigheid vast te stellen wordt duidelijk door volgende vaststellingen (ETSC, 1999): - de meeste drugs/medicijnen zijn niet zoals alcohol en vertonen geen eenvoudige relatie tussen de concentratie in het bloed en de invloed op de rijvaardigheid; - medicijnen binnen eenzelfde categorie (bijvoorbeeld antidepressiva) kunnen sterk variëren in hun invloed op het rijgedrag (bijvoorbeeld remafstand); - bestuurders met een medische aandoening rijden mogelijkerwijze veiliger met medicijnen dan zonder; - er bestaan grote individuele verschillen in relatie tot bepaalde drugs/medicijnen; - kortetermijneffecten kunnen verschillen van langetermijneffecten; - er zijn vele drugs/medicijnen die gebruikt worden en bovendien worden deze regelmatig in combinatie gebruikt. Deze combinatie kan resulteren in synergetische of antagonistische effecten. Het aantal mogelijke interacties is zeer groot; - de concentraties in het bloed van sommige psychoactieve drugs (zoals cannabis) dalen sterk na opname, maar de gedragseffecten kunnen nog voorkomen wanneer de concentratie in het bloed is gedaald tot een zeer laag niveau. Ondanks deze moeilijkheden bij het uitvoeren van onderzoek naar drugs/medicijnen zal in de volgende hoofdstukken hun invloed via de nationale en internationale literatuur doorgelicht worden. Op basis van de effecten en prevalentie van de verschillende categorieën drugs/medicijnen zal vervolgens een selectie gemaakt worden van die middelen die beleidsmatig verhoogde aandacht vereisen. Steunpunt Verkeersveiligheid 12 RA

13 Aan het rijden onder invloed van drugs en medicijnen kunnen verschillende motieven ten grondslag liggen. Ook deze worden in de internationale literatuur opgezocht. De risicogroepen voor dit gedrag hangen met deze motieven samen. De belangrijkste conclusie die we uit de literatuur betreffende risicogroepen en motieven kunnen trekken, is die over mogelijke preventieve maatregelen die eruit voortvloeien. Internationaal zijn er uiteenlopende benaderingen van wetgeving betreffende rijden onder invloed van drugs en medicijnen. Deze worden samen met de Belgische benadering beschreven. Handhaving van de wetgeving gebeurt vooral door controles van bestuurders op het gebruik van verboden middelen. Hiervoor hebben politiediensten verschillende testen en technieken ter beschikking. Bovendien zijn enkele veelbelovende testen in ontwikkeling. Tot slot wordt stilgestaan bij het draagvlak voor strenge controles op drug- of medicijngebruik in het verkeer. We sluiten het rapport af met een aantal aanbevelingen. Steunpunt Verkeersveiligheid 13 RA

14 2. D O E L S T E L L I N G E N E N T A A K V E R D E L I N G 2.1 Algemene doelstellingen De algemene doelstellingen van dit project kunnen als volgt samengevat worden: - in kaart brengen van de gevolgen van drug- en medicijngebruik voor de rijvaardigheid, mate waarin deze middelen voorkomen in het verkeer en de grootte van het risico op ongevallen; - beoordelen van de meetbaarheid van drug- en medicijngebruik (detectie van bestuurders onder invloed) en het draagvlak hiervoor; - zoeken naar risicogroepen en naar factoren die ten grondslag kunnen liggen aan het rijden na gebruik van drugs en medicijnen; - aanbevelingen op nationaal of Vlaams niveau om het thema te benaderen en aan preventie en handhaving te doen. 2.2 Concrete vragen en taakverdeling Op volgende vragen zal in het kader van de studie een antwoord gezocht worden: Medische en gezondheidskundige invalshoek: hoofdstuk 3-6 (Pascal Lammar, Vrije Universiteit Brussel): - Welke drugs en medicijnen vormen een probleem voor de rijvaardigheid? - Welke problemen/effecten veroorzaken deze drugs en medicijnen (invloed op ongevalbetrokkenheid, letselernst, concentratievermogen enzovoort)? Hoe beïnvloeden ze de rijvaardigheid en eventueel het rijgedrag? - Wat is de prevalentie van drug- en medicijngebruik tijdens het rijden? - Welke drugs en medicijnen verdienen beleidsmatig verhoogde aandacht op basis van prevalentie en/of effecten op de rijvaardigheid, rijgedrag en/of ongevalbetrokkenheid? Gedragsmatige invalshoek: hoofdstuk 7 en 8 Hogeschool Limburg): (Karin Van Vlierden, Provinciale - Welke zijn de risicogroepen voor rijden onder de invloed van drugs en/of medicijnen? - Welke factoren liggen ten grondslag aan het rijden onder invloed van drugs en/of medicijnen? - Welke technieken worden gebruikt om drug- en medicijngebruik op te sporen? Welke zijn het betrouwbaarst en best bruikbaar op het terrein? - Is er een draagvlak voor strenge controles op drug-/medicijngebruik? Conclusies: hoofdstuk 9 (beide onderzoekers): - Welke beleidsaanbevelingen kunnen in dit kader geformuleerd worden? - Welke mogelijkheden tot preventie dienen zich aan? Steunpunt Verkeersveiligheid 14 RA

15 3. D R U G S E N M E D I C I J N E N D I E D E R I J V A A R D I G H E I D EN/ O F H E T R I J G E D R A G K U N N E N B E Ï N V L O E D E N 3.1 Drugs Volgende drugs komen achtereenvolgens aan bod: cannabis, cocaïne, heroïne, amfetamines, ecstasy, hallucinogenen Cannabis Cannabis sativa is een plant die toelaat om drie types drugs te produceren: - marihuana - hasj - hasjolie (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes, Charlier, Grenez & Verstraete, 1999). De belangrijkste actieve component is tetrahydrocannabinol (THC). Hasj bevat 2 tot 10% THC, marijuana is minder geconcentreerd (0,5 tot 7% THC, gemiddeld=4%), de olie bevat tot 90% THC. Cannabisproducten worden meestal gerookt in combinatie met tabak ( joint, 5-30 mg THC). Wanneer een persoon een joint rookt, zal de concentratie aan THC in het bloed nog een piek bereiken vooraleer de joint opgerookt is, terwijl de effecten een paar minuten na het roken starten. THC wordt in de eerste plaats afgebroken tot 11-OH-THC (ook een actieve stof), en deze stof komt na 10 à 20 minuten na de start van het roken voor in het bloed. Zowel THC als 11-OH-THC zullen binnen de drie uur na het roken dalen tot <5 ng/ml. De andere metaboliet van THC, THC-COOH, is inactief, en kan veel langer in het plasma voorkomen. De metaboliet die in de urine gedetecteerd wordt, namelijk het inactieve THC-COOH, kan na 1 tot 3 dagen bij gewoon gebruik en zelfs langer bij chronisch gebruik voorkomen in de urine. Het kan dus zijn dat de urine positief is voor THC-COOH, maar het bloed negatief voor THC. Hierbij kan men dan twee gevallen onderscheiden: - ofwel was de persoon niet langer onder invloed van THC, en waren er dus geen effecten meer op het gedrag, - ofwel ondervond de persoon wel nog gedragseffecten van THC. (Maes et al., 1999; Scheers, Verstraete, Adriaensen, Raes & Tant, 2006) Cannabis is een middel met kalmerende werking. De effecten verschillen naargelang de kwaliteit, de gebruikte hoeveelheid, de aard en de ervaring in het gebruik. Effecten op korte termijn zijn o.a. een lacherige, euforische toestand ( high zijn), met versterkte intensiteit van de waarneming en een verminderd realiteitsbesef. Soms kunnen plotse angstgevoelens en misselijkheid optreden. De bij de gebruikers, op het ogenblik van de inname aanwezige gevoelens (bepaald door omgevings- en persoonlijkheidsfactoren) worden meestal versterkt (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Samengevat kunnen volgende effecten optreden (Maes et al., 1999): - euforie, ontspanning, aangenaam gevoel, slaperigheid - toegenomen sociale interactie, vriendelijkheid, lachen - veranderingen in de visuele en auditieve waarneming Steunpunt Verkeersveiligheid 15 RA

16 - gewijzigde waarneming van tijd en ruimte - korte termijn geheugenverlies - verminderde psychomotorische vermogens - angst en paniek - dysforie, hallucinaties, flashbacks Een frequent gebruik leidt tot een fysische afhankelijkheid gelijkend op deze van tabak. Tijdens de uitwerking zijn de reflexen trager en is het concentratievermogen gedaald (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Volgende fysiologische effecten kunnen optreden: cardiovasculaire symptomen met versnelde hartslag en bloeddrukveranderingen, bloeddoorlopen ogen met verwijde pupillen (Maes et al., 1999) Cocaïne Cocaïne is een produkt dat uit de bladeren van de cocaplant (Erythroxylum coca) wordt bereid (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Crack, een gezuiverde vorm van cocaïne, kan bekomen worden door aan de cocaïne een aantal produkten toe te voegen. Benzoylecgonine is een metaboliet van cocaïne (Bernhoft et al., 2005). Cocaïnegebruik wordt gekenmerkt door een zeer kortdurend stimulerend effect (een half tot één uur maximum) op geestelijk en lichamelijk vlak. De effecten van cocaïnegebruik zijn: euforie, verhoogde alertheid, activiteit, mentale energie en zelfvertrouwen, sexuele opwinding, verlies van remmingen, onderdrukking van honger en vermoeidheid, zintuiglijke hallucinaties. De euforie wordt gevolgd door een periode van angst, paranoia en waanideeën. Daarna volgt een depressieve fase met uitputting, agressiviteit en nervositeit. Fysiologische effecten zijn verwijde pupillen, versnelde hartslag en verhoogde bloeddruk. Na langdurig gebruik kan een toestand van opgewondenheid, slapeloosheid en vermagering optreden (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999) Heroïne Heroïne is een opiumderivaat, vervaardigd in een labo. Opium is het melkachtig sap dat men bekomt door het insnijden van de zaaddoos van de Papaver somniferum (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Heroïne (diacetylmorfine) is lipofieler dan morfine en bereikt de hersenen sneller zodat de euforische effecten intenser zijn dan deze van morfine (Maes et al., 1999). Opiaten hebben een sterk verdovende werking op het centrale zenuwstelsel. Na het gebruik van opium valt de ervaring van pijn, angst en andere onrustgevoelens weg. Bij injectie van heroïne treedt de zgn. flash op. Na deze flash treedt een roestoestand op gekenmerkt door een gevoel van rust en welzijn. Gemeenschappelijk aan deze middelen is dat zich op korte termijn de volgende effecten kunnen voordoen: gevoel van geborgenheid, warmte en welbevinden, vernauwde pupillen, een droge mond en een vertraging van de ademhaling (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Na 6-12 uren treden de minder plezierige gewaarwordingen van ontwenning op ( cold turkey = zweten, loopneus, geeuwen, koude rilllingen, buikkrampen, spierpijn, misselijkheid, diarree,...). Het gebruik van opiaten leidt tot het ontwikkelen van tolerantie met fysische en psychische afhankelijkheid (Maes et al., 1999). Fysiologische effecten Steunpunt Verkeersveiligheid 16 RA

17 van opiaten zijn vernauwde pupillen (miosis), verstopping en lage bloeddruk (Maes et al., 1999) Amfetamines en designer drugs (ecstasy) Amfetamines en designer drugs zijn synthetische drugs. Amfetamines Amfetamines zijn centrale stimulantia die ongewijzigd worden uitgescheiden in de urine (Maes et al., 1999). Ze onderdrukken vermoeidheids- en hongergevoelens, en verhogen de geestelijke alertheid en fysische energie. Daarnaast stimuleren ze ook het humeur en verhogen ze het zelfvertrouwen. Er kan ook sprake zijn van een toegenomen concentratievermogen en een verminderde zelfkritiek. Voorts stelt men het versnellen van de spraak en de bewegingen vast. Men krijgt het gevoel dat men beter presteert, wat echter niet altijd met de werkelijkheid overeenstemt. Door het verlies van de eetlust leeft het lichaam op zijn reserves en treedt vermagering op. Andere, eerder sociale gevolgen zijn dat de gebruiker rusteloos, prikkelbaar, wantrouwig, agressief en gewelddadig wordt. De originele therapeutische toepassingen van amfetamine waren behandeling van narcolepsie, obesitas en hyperactief gedrag bij kinderen. Bij gebruik van amfetamines ontwikkelt zich na een tijdje tolerantie. Hoge dosissen leiden tot hallucinaties, psychose en dysphorie (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999). Fysiologische effecten van amfetamines zijn verwijde pupillen, verhoogde bloeddruk, versnelde hartslag, transpiratie en droge mond (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999). Designer drugs De bekendste designer drugs zijn ecstasy (MDMA), Eva (MDEA) en MBDB (Maes et al., 1999). MDMA = 3,4-methyleendioxymetamfetamine = XTC, ecstasy, love drug, Adam MDEA = 3,4-methyleendioxyetamfetamine = Eva MBDB = N-methyl-1-(1,3-benzodioxazol-5-yl)-2-butanamine Ecstasy en Eva worden gedeeltelijk gemetaboliseerd tot MDA (3,4- methyleendioxyamfetamine), dat ook in de urine gedetecteerd wordt (Maes et al., 1999). Ecstasy en analoge middelen hebben een dubbel effect: ze veroorzaken enerzijds stimulering en zorgen anderzijds voor emotionele openheid en verhoging van de sociale communicatieve vaardigheden. De gebruiker kent een milde euforie, gevoelens van sereniteit en kalmte, woede en vijandigheid verdwijnen, er is een verhoogde sensualiteit. Wanneer deze effecten beginnen af te nemen, doen zich negatieve gevoelens voor, zoals vermoeidheid, angst, leegheid en depressie. Daarna volgen hoofdpijn, spierpijn, uitputting, apathie, zweten, misselijkheid, hallucinaties,... Fysiologische effecten zijn verwijde pupillen, verhoogde bloeddruk, versnelde hartslag en droge mond (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999). Steunpunt Verkeersveiligheid 17 RA

18 Het gebruik van ecstasy leidt op lange termijn tot leverbeschadiging en een ontreddering en wezenlijke verandering in de psyche (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995) Andere synthetische drugs/hallucinogenen Het zijn algemeen bewustzijns- en/of waarnemingsveranderende middelen, deels synthetisch zoals LSD of deels synthetisch en deels uit planten getrokken zoals Mescaline uit de Peyote-cactus (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). LSD LSD is de synthetische versie van ergotamine, geproduceerd door moederkoorn, een parasiet van graangewassen. Het werd bestudeerd voor de behandeling van mentale aandoeningen. Het werd echter snel misbruikt voor zijn hallucinogene effecten. Typisch voor LSD is de waarnemingsstoornis. Kleuren worden helderder, geluid kan men voelen, muziek kan men zien (visuele hallucinaties). De effecten verschijnen 15 minuten tot één uur na gebruik en kunnen 6 tot 12 uren duren. Tijdens de trip is de persoon in zichzelf gekeerd. Tolerantie ontwikkelt zich reeds na enkele dagen. Fysiologische effecten zijn een verhoogde bloeddruk, pupilverwijding, zweten en een verhoogd hartritme. Spatio-temporele vervorming en depersonalisatie worden frequent waargenomen. De reactietijd verhoogt significant. LSD induceert een stevige psychische afhankelijkheid (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999). Gammahydroxybutyraat (GHB) Het is van nature aanwezig bij zoogdieren. Het wordt gebruikt als verdovingsmiddel, maar kan ook gebruikt worden voor de behandeling van slapeloosheid, alcohol- en opiaatontwenning en vele cerebrovasculaire aandoeningen. Na orale inname wordt de GHB-piek in serum bereikt na 20 tot 45 minuten. GHB wordt ook misbruikt voor zijn euforische, sedatieve en anabolische effecten. Een gevoel, zoals na inname van amfetamines, wordt bereikt bij 20 tot 30 mg/kg en vanaf 10 mg/kg kan geheugenverlies en spierrelaxatie optreden. Fysische afhankelijkheid wordt waargenomen. Neveneffecten zijn misselijkheid, overgeven, duizeligheid, slapeloosheid, bradycardie (abnormaal langzame hartslag) en ademhalingsdepressie. Coma en aanvallen werden eveneens waargenomen. Combinatie met alcohol of andere psychoactieve drugs is zeer gevaarlijk (versterking van de neveneffecten)(maes et al., 1999). Magic mushrooms (paddo s) Magic mushrooms behoren hoofdzakelijk tot 3 groepen: psilocybe, panaeolus en conocybe. De psychoactieve hallucinogene substanties zijn psilocybine en psilocine, chemisch gelijkend op LSD. Effecten worden verkregen met 10 tot 60 mg en kunnen 5 tot 6 uren duren. Eerst zal misselijkheid optreden, daarna sensaties met invloed op ogen, gehoor en bewustzijn (Maes et al., 1999). Mescaline Mescaline is een actieve stof afkomstig uit de peyote, een cactus uit Centraal- Amerika. De chemische structuur is 3,4,5-trimethoxy-phenethylamine. De effecten zijn sterk gelijkend op die van LSD, met versterking van de Steunpunt Verkeersveiligheid 18 RA

19 kleurverschijningen. Werkelijke hallucinaties zijn frequenter dan met LSD. Versnelde hartslag, hoge bloeddruk, hyperthermie, verhoogde speekselafscheiding en trillen zijn de meest frequente neveneffecten. Mescaline induceert tolerantie, psychische afhankelijkheid en soms fysische afhankelijkheid (Maes et al., 1999). 3.2 Medicijnen Psychotrope medicijnen werken in op de psychische functie, gedrag en ervaring. Ze veranderen de mentale toestand door beïnvloeding van de neurofysiologische en biochemische activiteit van de functionele eenheden ( units ) van het centrale zenuwstelsel (vb. angstremmende sedativa, antidepressiva, neuroleptica, psychostimulantia)(maes et al., 1999). Volgende categorieën medicijnen worden vervolgens besproken: slaap- en kalmeermiddelen (hypnotica, sedativa en anxiolytica), middelen ter behandeling van hoge bloeddruk (beta-blokkers), middelen ter behandeling van psychische problemen (neuroleptica), middelen ter behandeling van allergie/reisziekte (antihistaminica), narcotische/opioïde analgetica (pijnstillers) en hoestmiddelen (antitussiva), antidepressiva, middelen ter behandeling van vermoeidheid (centrale stimulantia), antiepileptica en antidiabetische medicijnen Slaap- en kalmeermiddelen (hypnotica, sedativa en anxiolytica) De oudste groep van kalmeermiddelen bevat meprobamaat en werkt zeer verslavend (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Barbituraten worden sinds 1903 vanuit medisch oogpunt gebruikt. De ontwikkeling van meer veilige medicijnen zoals de benzodiazepines zorgde voor een afname in het gebruik ervan. Deze medicijnen hebben een algemeen kalmerend effect en worden gebruikt ter behandeling van slapeloosheid (tegenwoordig minder en minder) en epilepsie. Barbituraten hebben een algemeen remmende werking op vele hersenfuncties. Ze verminderen het aandachts- en het observatievermogen. Bij voldoende hoge dosis wordt het belevings- en reactievermogen afgesloten en valt men in slaap. Langdurig gebruik van barbituraten kan een waaier van ernstige gevolgen hebben. Vreemd genoeg is één daarvan slapeloosheid. Andere effecten kunnen zijn: algemene lichamelijke en geestelijke traagheid, verminderde belangstelling, prikkelbaarheid,... Er ontstaat tevens een verhoogd risico op epilepsie (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Een nieuwere groep, de benzodiazepines (waaronder de meest gekende: valium en librium), heeft in ruime mate het gebruik van de klassieke kalmeermiddelen verdrongen en wordt in onze samenleving zeer intens gebruikt. Ze hebben een kalmerend effect (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995). Benzodiazepines worden veelvuldig gebruikt voor de kortetermijnbehandeling van slapeloosheid, het verminderen van angstgevoelens, en als middelen tegen stuipen. Benzodiazepines veroorzaken sedatie (lage dosis) en hypnose (hogere dosissen). Ze werken spierrelaxerend (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999). Benzodiazepines kunnen het geheugen en het concentratievermogen aantasten (Bernhoft, 2005a). Ze kunnen de werking versterken van andere sedativa. Chronisch misbruik kan tolerantie induceren. Langdurig gebruik van grote dosissen kan hoofdpijn, evenwicht- en loopstoornissen veroorzaken. Soms is er sprake van angst of van een depressieve toestand. Ontwenningsverschijnselen treden op na het stoppen van het benzodiazepinegebruik (hypergevoeligheid aan licht en geluid, beven, zweten, Steunpunt Verkeersveiligheid 19 RA

20 slapeloosheid, abdominaal ongemak en versnelde hartslag). Benzodiazepines zijn kwalitatief vergelijkbaar, maar verschillen in hun farmacokinetische parameters en duur van de effecten. Sommige benzodiazepines werken snel en hebben een korte halveringstijd; ze worden bij voorkeur gebruikt als hypnotica. Andere benzodiazepines hebben een middellange of lange halveringstijd en worden gebruikt als anxiolytica en sedativa. De duur van de effecten hangt af van de halveringstijd, de vorming van actieve metabolieten en de distributie van de medicijnen. Benzodiazepinemisbruik (niet-therapeutisch gebruik, dikwijls in hoge dosissen) als een drug om euforie te induceren is frequent (Vast Secretariaat voor het Preventiebeleid, 1995; Maes et al., 1999) Middelen ter behandeling van hoge bloeddruk (beta-blokkers) Mogelijke effecten van beta-blokkers zijn: duizeligheid, toegenomen vermoeidheid, verhoging van de reactietijd, verminderde concentratie, gelatenheid, slaapstoornissen, stemmingswisselingen. Pindolol en propranolol verhogen de reactietijd en verminderen het concentratievermogen. Bijzondere aandacht moet geschonken worden aan oogdruppels waarbij gezichtsstoornissen kunnen optreden na het indruppelen in het oog (Charlier et al., 1999) Middelen ter behandeling van psychische problemen (neuroleptica) Neuroleptica zijn middelen gebruikt voor de behandeling van psychose en omvatten de fenotiazines (vb. chlorpromazine), de butyrofenonen (vb. haloperidol), de thioxanthenen (vb. flupenthixol) en de gesubstitueerde benzamides (vb. sulpiride). Deze stoffen hebben variabele antagonistische acties op verschillende neurotransmittersystemen. De inhibitie van de centrale dopaminerge receptoren is een belangrijk gemeenschappelijk kenmerk. Neuroleptica zijn allen sedatief; de graad van sedatie hangt af van de molecule(groep). Ze veroorzaken ook, in verschillende mate, extrapiramidale effecten, zoals akathesia (mentale en motorische rusteloosheid), Parkinson-achtig syndroom, dystonische reacties (vb. grimassen trekken, torticollis (scheve hals door nek/halskramp)) en dyskinesie (vb. uitsteken van tong; onvrijwillige bewegingen van romp en ledematen)(maes et al., 1999) Middelen ter behandeling van allergie/reisziekte (antihistaminica) (H1- receptor antagonisten) Antihistaminica worden gebruikt voor de behandeling van allergieën zoals hooikoorts en netelroos, en reisziekte. Ze werken via competitieve inhibitie en blokkeren de effecten van histamine (Maes et al., 1999). Sedatie wordt meestal opgemerkt bij de eerste generatie verbindingen (H1- antihistaminica) (vb. difenhydramine, triprolidine) en is een gevolg van hun onderdrukkende werking op het centrale zenuwstelsel. Dit is mogelijk doordat ze de bloed-hersenbarrière kunnen overschrijden. De sedatie varieert naargelang de molecule en van persoon tot persoon. Nieuwe middelen (vb. astemizol, terfenadine) veroorzaken geen significante sedatie omwille van het zwakke doordringingsvermogen in het centrale zenuwstelsel. Andere neveneffecten omvatten gastro-intestinale stoornissen, hoofdpijn, troebel zicht, opgetogenheid of depressie, prikkelbaarheid (Maes et al., 1999). Steunpunt Verkeersveiligheid 20 RA